جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این جستار، بررسی سنخیت نفس انسان با حق‌تعالی و استخلاف از او در نظر صدرالمتألهین است. در این تحقیق، پرسش‌ها و مسائلی طرح و تبیین می‌شوند؛ نفس انسان با حق‌تعالی چه مناسبتی دارد؟ چرا انسان کامل به عنوان خلیفه جامع حق‌تعالی انتخاب شده است؟ در پاسخ، این مدعا به ثبوت می‌رسد که نفس انسان از حیث ذات، صفت و فعل، مثال و مظهر حق‌تعالی است و انسان کامل، مظهر تام اسماء و صفات اوست. سنخیت بین حق‌تعالی و انسان کامل، با تطور و اشتداد وجودی نفس در قوس صعود، به فعلیت می‌رسد و انسان کامل، مثال و مظهرتام حق‌تعالی می‌شود. بر اساس سنخیت انسان کامل با حق‌تعالی در ذات، صفات و افعال، استخلاف انسان از حق تعالی، توجیه و وی خلیفه جامع حق‌تعالی می‌گردد. روش این پژوهش، توصیفی، تحلیلی است و مهم‌ترین نتایجی که این تحقیق به آنها دست یافته عبارت‌اند از: حق تعالی، مرآت اشیاء است؛ اشیاء از جمله نفس، ظل و مظهر و مرآت حق‌تعالی هستند؛ مرآتیت نفس، سبب معرفت به حق‌تعالی است؛ نفس دارای درجات و تطور وجودی تکاملی است؛ مناسبت فعل و فاعل، بر اساس کریمه «کل یعمل علی شاکلته»، ثابت است؛ بر اساس سنخیت بین فعل و فاعل و انسان کامل با حق‌تعالی در ذات،صفات و افعال و مظهریت تام وی در اسماء از واجب تعالی، انسان کامل، خلیفه جامع حق‌تعالی است.

ملاصدرا «معجزه» را به حسی، خیالی و عقلی تقسیم کرده است. حال این سؤال مطرح می‌شود که معجزات یادشده در اندیشه فلسفی ملاصدرا چگونه است؟ به‌طور کلی، معجزه فعل خارق عادتی است که به خلاف سنت و خارج از نظام علت‌ها و معلول‌های طبیعی واقع می‌شود. علت تحقق آن، فراطبیعی، ناشناخته و همراه با تحدی و عدم معارضه است. معجزه در اندیشه ملاصدرا از حیث مراتب ادراک‌های سه‌گانه با روش توصیفی، تحلیلی مورد پژوهش قرار گرفته است. هدف همانا تبیین عقلی و فلسفی معجزه نزد ملاصدراست. در اندیشه او، انسان به سبب عبودیت و ریاضت‌های مشروع و کسب کمال و معرفت از طریق قوه ادراک‌های سه‌گانه، به مبادی عالی متصل می‌گردد و با امداد غیبی و موهبت الهی قدرت بر انجام معجزه پیدا می‌کند. در نتیجه، معجزه دارای علت فراطبیعی و فراحسی است. دسته‌بندی معجزه به حسی، خیالی و عقلی، برگرفته از مراتب شئون ادراک انسان است. از این میان، معجزه عقلی به جهت فرازمانی و فرامکانی بودن آن از سایر معجزات برتر است. نبی مکرم(ص) اسلام جامع همه کمالات است و معجزه برتر را آورده است.

مبانی هستی‌شناسی مکانیک کوانتومی دیوید بوهم در قالب مـفاهیمی مخالف با رویکرد فلسفی رایج در مکانیک کوانتومی (تعبیر کپنهاگی) مورد توجه فیلسوفان علم بوده است. این پژوهش می‎کوشد با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، بـا ملاحظۀ محدودیت‎های مترتب بر تبیین‎های پوزیتیویستی و با تکیه بر مبانی حکمت متعالیه صدرایی، چشم‌انداز جدیدی را‌ برای فهم و تکمیل مبانی فلسفی علوم جدید ارائه دهـد. در واقع مسأله اصلی، این پرسش است که حکمت متعالیه چگونه و چه مقدار در تکمیل مبانی هستی‌شناسانه رویکرد بوهمی نقش دارد و آیا امکان دارد دریچه جدیدی برای مقارنه فلسفه اسلامی و فلسفه علم غربی گشود؟ فرضیه بنیادی این پژوهش این گزاره است که نظریه بوهم در مکانیک کوانتومی اولاً رویکرد جدیدی در نگاه به جهان را پیش روی ما قرار می‌دهد و ثانیاً، هرچند از حیث مواجهه با مسائل وجودی در فلسفه فیزیک نگرش متفاوتی را عرضه می‌کند؛ اما به دلیل تکیه بر روی ساختارهای اثبات‌گرایانه، دچار ضعف جدی است که باید طی یک روند تکاملی اصلاح گردد. نتایج حاصل از این پژوهش مشخص می‎کند که علی‎رغم خاستگاه متفاوت مبانی فلسفی دیدگاه‌های بوهم و ملاصدرا، می‎توان مفاهیم هستی‎شناسانه‎ای‎ نظیر؛ کل تجزیه‎ناپذیر و بهم‎پیوسته بوهم و اصالت وجود ملاصدرا، جهان هولوگرافیک و نظم مستتر و نامستتر بوهم با مراتب تشکیکی وجود صدرا، کل تمام جنبش بوهم و حرکت جوهری ملاصدرا و عنصر اطلاعات و شعور در نظر بوهم با زنده بودن جهان هستی از دید ملاصدرا را تطبیق داده و شاخصه‎های قرابت و همسویی را مشخص کرد.

مفهوم مرگ الهام‌بخش تأملات فلسفی متعددی درباره وجود انسان است که در نوع نگرش و نحوه‌ی زندگی انسان تأثیرگذار است. ملاصدرا و یاسپرس به عنوان دو فیلسوف اصالت وجودی، به مساله مرگ و ابعاد آن توجه داشته‌اند. از مقایسه آرای این دو فیلسوف که با رویکرد تطبیقی و تحلیلی صورت گرفته است، این نتایج حاصل می‌شود که یاسپرس فارغ از نگاه دینی و عرفانی، مواجهه انسان با مساله مرگ را به عنوان یک موقعیت مرزی، از موثرین عوامل شکل‌گیری هویت و یافتن خود اصیل انسانی می‌داند. وی با تمایز قائل شدن بین مراحل سه‌گانه وجود تجربی انسان با مرتبه اگزیستنز بر این باور است که انسان در مرتبه متعالی اگزیستنز قابلیت درک جاودانگی یا به تعبیری «نامیرایی» و «تجربه ابدیت» دارد و بدون داشتن بعد مجرد می‌تواند آن را در طول حیات خود تجربه نماید. از سوی دیگر مرگ و فناناپذیری از نظر ملاصدرا مفهومی گسترده و نظام‌مند دارد که برگرفته از مبانی فلسفی و دینی وی است‌‌‌؛ در فلسفه صدرایی میان تجرد نفس و جاودانگی آن ملازمتی برقرار است و نفس دارای مراتب وجودی مختلف است که با حرکت جوهری خود و طی مراتب تکاملی وجودی به مراتب تجرد دست می‌یابد و نه تنها با نابودی بدن از بین نمی­رود بلکه همواره به دلیل مجرد بودن، همواره جاودان و فناناپذیر خواهد بود. وی جاودانگی را امری تشکیکی دانسته که هم در این دنیا با مرگ ارادی و هم بعد از زندگی دنیوی مطرح است.

در این نوشتار سعی شده با روش تحلیلی توصیفی، ابتدا منظور از عینیت صفات با ذات حق همراه با دلایل، بعد عینیت صفات با ذات حق از نظر قیصریبررسی شود و تفاوت قیصری در این مورد با دیگر عرفا بیان ­گردد و بعد از آن عینیت صفات با ذات از نظر ملاصدرا و تفاوت و اشتراک آن با عرفا از جمله قیصری بررسی شود. قیصری به عینیت صفات و ذات هم در مقام ذات و هم در صقع ربوبی قائل است. تعین اول عرفای دیگر در نزد قیصری همان مقام واحدیت دیگر عرفا است و مقام احدیت همان مقام ذات حق است. صفات در مقام ذات به صورت اطلاقی وحدت دارند که این وحدت به صورت حیثیت اندماجی در نظر گرفته می­شود در مقابل در صقع ربوبی که تجلی مقام ذات است وحدت به نحو حیثیت شأنی که به صورت اضافه اشراقی است، می­باشد نه اضافه مقولی از جنس ماهیت تا تکثر در ذات به وجود آید. فهم این مسأله را می­توان به کمک دستگاه فلسفی ملاصدرا در مورد معقولات ثانی فلسفی کمک گرفت که تکثر معقولات به تکثر متن نمی­انجاند. در این دستگاه فلسفی رابطه ذات با صفاتش مانند رابطه وجود با ماهیت است که وجود تقدم بالحقیقه نسبت به ماهیت، و ماهیت تأخر بالمجاز نسبت به وجود دارد. به عبارت دیگر صفات و شئون حق در مقام فهم تأخر رتبی نسبت به حق­تعالی دارند.

دنیای مدرن با ورود به‌تمامی ساحات زیست بشر و جای‌دادن خود در متن واقعیت، چنان عرصه را بر امر متعالی تنگ کرده که گویا ردپایی از آن در متن وقایع برجای نمانده‌است. در راستای برون‌رفت از بحران پدیدآمده، صدرالمتألهین چهره‌ کارآمدی است که نظام حکمی خود را بر پایه مبانی و اصولی استوار کرده که پیش از او کمتر به‌عنوان زیربنای یک اندیشه فلسفی مورد توجه قرار گرفته است. حرکت جوهری ماده و تطور نفس از ماده تا ملکوت، تشکیک وجود و ذومراتب بودن نفس، جایگاه عالم خیال به‌عنوان واسطه‌ای میان ماده و عقل، اتحاد نفس با عقل فعال، عین‌الربط بودن پدیده‌ها به ذات مستقل الهی و نیز اصول عشق‌شناسی او، در زمره این مبانی‌اند. این اصول و مبانی، موجب بروز تأثیری قابل‌ملاحظه و نگرشی متفاوت در شناخت هنر و تبیین فرایند و به‌تبع آن، فرآورده‌های هنری گردیده و مرزی قابل‌تأمل میان امر حقیقی و امر مبتذل ترسیم نموده است. عنایت خاص صدرا به حضور امر متعالی در متن پدیده‌ها، تبیین فلسفی تصویرگری خیال در خلق هنر و جایگاه میانی معنی‌دار آن، هویت امری انسان، تشبه انسان به خدا در مرتبه خیال، رابطه دوسویه عشق انسانی و هنر و نیز قدسی بودن ساحت هنر اصیل، از جمله دستاوردهای این نگرش، به‌شمار می-رود. در این نوشتار، علاوه بر مطالعه اصول وجودشناختی و معرفت‌شناختی ملاصدرا و تأثیرات آن در فرایند آفرینش هنر، سعی بر آن است که از حقیقت و ابتذال در هنر، الگویی مبتنی بر مبانی استخراج گردد.

یکی از مهم ترین مسائل مربوط به قیامت مواقف مختلفی است که در آیات و روایات به آن اشاره شده است و متکلمان و فیلسوفان با مبانی خاص خود به دنبال فهم صحیح از آن هستند. در این میان بیشتر متکلمان تبیین مادی گرایانه از موقف میزان ارائه کرده و معتقدند میزان هایی برای سنجش اعمال انسان در قیامت وجود دارد که اعمال انسان به عنوان نور یا ظلمت، یا صحیفه هایی که اعمال در آن نوشته شده اند، توزین می گردند. اما ملاصدرا مطابق مبانی معادشناختی خود، به دو نوع میزان یعنی میزان علم و عمل توجه کرده است و تبیینی متفاوت با نگاه متکلمان ارائه کرده است. از نظر ملاصدرا موقف میزان ابزاری برای سنجش اعمال انسان نیست؛ بلکه با توجه به اینکه هر فعل خیری اثری خاص در نفس انسان ایجاد می کند و موجب تمایل نفس به جهت اعلی و سنگینی نفس می گردد، میزان چیزی بیرون از ذات انسان نخواهد بود. در نتیجه خود نفس به عنوان یک کفه و نفس عالی به عنوان کفه دیگر این میزان است. این پژوهش با استخراج مبانی صدرایی به دنبال تبیین صدرایی از موقف میزان است.

تشارک حد و برهان از جمله مسائلی است که در منطق بدان پرداخته شده است. این بحث در فلسفه ملاصدرا ذیل عناوینی همچون وجود مطلق، وجود خدا و واحد حقیقی به چشم می خورد. به گمان برخی این تشارک دائمی است؛ به این معنا که هر حدی برهانی و هر برهانی حدی دارد ولی نه تنها برهان از حد و حد از برهان به دست نمی آید، بلکه در بیشتر مواضع با هم متباین اند. تنها موضع اشتراک حد و برهان نیز در موردی است که برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی باشد. پس آنچه در کلام ملاصدرا و برخی از فیلسوفان مبنی بر این ادعا که «آنچه حدی ندارد، برهانی ندارد؛ زیرا حد و برهان در حدود با هم مشترک هستند» این چنین تصحیح می شود که «آنچه حدی ندارد، برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی ندارد؛ زیرا حد و برهان لمّی موجبه، متشکل از علل ذاتی، در حدود با هم مشترک هستند».

در این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی امکان و علل عمده آکراسیایِ باور (یا شناختی) بر اساس نظام حکمت متعالیه ملاصدرا مورد بحث قرار می‌گیرد. آکراسیایِ شناختی یا آکراسیای باور، به معنای «باور انسان به اموری نقیض باورهای خود» است که برخی از نویسندگان در کنار مسئله «آکراسیای عملی» (انجام عملی برخلاف داوری اخلاقی شخص) از امکان آن سخن گفته و صورت‌بندی‌های گوناگونی از آن ارائه کرده‌اند. ملاصدرا دو نظریه درباره تبیین کثرت افعال نفس دارد: 1- نظریه قوای نفس و 2- نظریه مراتب نفس. بر اساس نظریه «قوای نفس» می‌توان امکان باورهای متعارض در یک شخص را حاصل استقلال عملکرد قوای ادراکی و به‌ویژه واهمه دانست. بر اساس نظریه «مراتب نفس» نیز می‌توان از امکان تشکیل باورهای متعارض در مراتب مختلف نفس سخن گفت. پدیده‌هایی مانند خودفریبی، تزیین عمل، انکار و عناد، جحد و عصبیت، تسویل نفس، سهل‌انگاری فکری و پریشانی ذهن می‌توان را نمونه‌هایی از آکراسیای شناختی دانست. ملاصدرا بر اساس نظریه مراتب نفس به تشریح مکانیسم ایجاد باورهای متناقض با ادراکات و باورهای عقلی پرداخته است و آن را حاصل اختلال فکری یا ناسازگاری در فعالیت قوای نفس یا عدم فعلیت مراتب آن می‌داند.

این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به‌همراه مقایسة اجمالی به تبیین شرایط روان‌شناختی مسئولیت اخلاقی می‌پردازد و دیدگاه ملاصدرا را در این خصوص تحلیل و شباهت‌های آن‌را با دیدگاه‌های برخی از سازگارگرایان معاصر بیان می‌کند. شرایط مسئولیت اخلاقی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: 1. شرایط شناختی و 2. شرایط کنترلی که دستة دوم شامل: 1. قدرت و توانایی و 2. اراده و اختیار می‌شود. ملاصدرا در تأکید بر شرایط شناختی و کنترلیِ مسئول دانستن فاعل، هم از اصول حکمی‌ و عقلی استفاده می‌کند، هم از متون دینی یعنی قرآن و حدیث بهره می‌برد. ملاصدرا با بیان شرط بلوغ عقلی و سلامت برای فاعل مسئول، بر ویژگی‌های هنجاری لازم در مسئولیت تأکید نموده است و نظریة او به دیدگاه‌هایِ «خود حقیقی» فرانکفورت و «شایستگی‌های هنجاری» مانند فیشر و ولف شباهت دارد. هم‌چنین بر اساس مبانی حکمت متعالیه باید از مراتب برخورداری از شایستگی‌های هنجاری سخن گفت که بر اساس آن مسئولیت نیز امری ذومراتب، گستره و شدت و ضعف آن در میان انسان‌ها متفاوت خواهد بود. بدین‌سان مسئولیت انسان‌ها یکسان نیست و هر انسانی بر اساس مرتبة وجودی و توانایی‌ها و قابلیت‌ها مسئولیت اخلاقی دارد. ملاصدرا با تفکیک میان اعمال قلبی و درونی، انسان را در مورد خواطر و شوق حاصل از آن مسئول نمی‌داند، اما در مورد عزم، همت، قصد و نیت شایستة سرزنش و ستایش و کیفر و پاداش می‌بیند. بدین‌سان از دیدگاه وی قلمرو مسئولیت آدمی‌ افزون‌بر بسیاری از اعمال بیرونی، برخی از اعمال درونی را هم شامل می‌شود..