جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هر انسانی بالوجدان می‌یابد که نفس او دائماً در حال تغییر و تحول است. برخی مانند مشائیان، با بیرونی و منفصل دانستن این تغییرات، بر این باورند که نفس از اول خلقت تا آخر ثابت بوده، فقط عوارضی بر آن عارض شده، کیفیات آن تغییر پیدا می‌کند. ملاصدرا و پیروانش با درونی و متصل دانستن این تغییرات، حرکت جوهری نفس را پذیرفته، معتقدند که خودِ نفس از اول خلقت در حال تبدیل و تبدل است. معتقدان به حرکت جوهری برای اثبات حرکت درونی و متصل نفس، به دلایل عقلی متوسل شده و توجه خاصی به دلایل نقلی نداشته‌اند. این در حالی است که برخی از آیات قرآن کریم، نه‌تنها شاهد بلکه دلیلی برای حرکت درونی و جوهری نفس به شمار می‌آیند. پژوهش حاضر بعد از بیان حرکت جوهری نفسانی، با ذکر برخی از این آیات، به تبیین و نحوه دلالت آن‌ها بر حرکت درونی و جوهری نفس پرداخته و به این نتیجه رهنمون گشته است که ملکات نفسانی، اگر فضایل باشند، مانند علم، ایمان و...، سبب تکامل خودِ نفس می‌شوند و اگر رذایل باشند، مانند رجس، نفاق و...، عامل تنزل خودِ نفس می‌گردند.

دانشمندان علوم قرآنی به منظور اثبات پیوستگی و انسجام سور قرآن از الگوهای ساختارشناسانه متعددی بهره برده‌اند. در این میان الگوی هالیدی و حسن، هم از سوی قرآن‌پژوهان و هم از سوی پژوهندگان متون غیرقرآنی با رویکرد ساختارگرایی از استقبال بیشتری بهره‌مند شده است. این دو زبان‌شناس در آثار مشترک خود، به جهت کشف انسجام متونی که به زبان انگلیسی معیار تألیف شده بود، الگویی ابداع و طرح کردند. البته این الگو قابل اجرا بر همه زبان‌هاست. در این نوشتار از میان پژوهش‌های فارسی‌زبان انجام‌شده بر اساس الگوی انسجامی هالیدی و حسن، ده پژوهش در بازه زمانی دهه نود، انتخاب و میزان موفقیت آنها در فهم صحیح الگو و کاربست دقیق آن در سور قرآن به روش فراتحلیل کیفی، ارزیابی شده است. حاصل این فراتحلیل کشف اشکال‌ها و نقاط ضعفی است که در فهم صحیح این الگو وجود دارد؛ مانند تفکیک روابط پیوندی از انسجام دستوری، معرفی ناقص زیرمجموعه‌های انسجامی و عدم توجه به نظریه پیوستگی. فهم ناصحیح الگو سبب می‌شود انطباق آن بر سور قرآنی نیز با موفقیت انجام نشود که بارزترین نمود آن غفلت از مؤلفه‌های موردنظر الگوی هالیدی و حسن است. مهم‌ترین و عمده‌ترین علّت این اشکال‌ها مراجعه‌نکردن به منبع اصلی در فهم الگوست.

قرآن کریم، به عنوان منبع اصلی شریعت اسلامی، مورد توجه و اهتمام خاص خاورشناسان بوده است. سرعت انتقال اطلاعات در عصر حاضر و گسترۀ وسیع مطالعات مستشرقان پیرامون قرآن از سوی دیگر ضرورت تبیین دقیق آراء و نظرات آنان را دو چندان می‌سازد. در این بین می‌توان به آلفورد تی ولچ خاورشناس آمریکایی تبار اشاره کرد. در پژوهش حاضر تلاش شده با روش توصیفی-تحلیلی و تمرکز بر موضوع جمع و تدوین قرآن و نیز مصدر وحی، به بازخوانی و بررسی نظرات آلفورد ولچ پرداخته شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که از دیدگاه ولچ، جمع و تدوین قرآن در زمان پیامبر(ص) آغاز شده و پس از حیات ایشان ادامه یافته است. او معتقد است مشخص نبودن گوینده و منبع وحی در سور مکی قرآن، عدم وجود نشانه‌ای برای اثبات الهی بودن پیام و تنوّع در نزول وحی، دلایلی هستند که وجود عامل انسانی (پیام‌رسان) در شکل‌گیری قرآن را تقویت می‌کند، رویکردی که سبب تمایز رهیافت غربی در مطالعات قرآنی می‌شود، رویکردی که به دنبال شناخت تاریخ اسلام به مثابه پدیده‌ای فرهنگی بوده‌اند و قرآن یکی از نقاط عطف این پدیده فرهنگی است.

قرآن‌پژوهی در حوزه کشورهای آلمانی‌زبان از سده شانزدهم تا دوران معاصر سیر تحول داشته است. به نظر می‌رسد برای این موضوع می‌توان چهار نقطه عطف را ترسیم کرد: عصر اصلاحات، دوره رمانتیسم، مواجه جدلی و آغاز رویکرد همدلانه به قرآن. با بررسی‌های به‌عمل‌آمده این فرضیه شکل گرفت که ترجمه قرآن از زبان اصلی، عربی تأثیر مستقیم در شکل‌گیری رویکرد همدلانه به قرآن در دوره معاصر داشته است. اگر پیش‌تر قرآن با عنوان کتاب مقدسِ ترک‌ها یا کتاب قانون ترک‌ها از زبان‌های واسطه‌ای ترجمه می‌شد، یا نویسندگانی چون هیرشفلید و کارل آرنس داده‌های قرآنی را اقتباسی ناهمگون از کتاب مقدس می‌شمردند، در رویکرد نوین تلاش می‌شود قرآن به‌مثابه یک میراث مشترک در ادیان ابراهیمی فهم و تفسیر شود. در مقاله حاضر، بر اساس روش تحقیق کتابخانه‌ای، پس از مروری بر این سیر تحول، در رابطه با دستاوردهای رویکرد اخیر، به‌عنوان مطالعه موردی به بررسی تفسیر سوره بقره اثر برترام اشمیتس می‌پردازیم که نویسنده آن سوره بقره را از نگاه بینامتنیت «تورات ثانی» تلقی می‌کند.

نخستین بار ونزبرو، سیره ابن اسحاق را به مثابۀ گونه ای داستانی از تفسیر قرآن برشمرد؛ گونه ای که در آن داستان نقشی محوری و اساسی دارد. در این پژوهش با الهام از این نوع نگاه و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی توأم با نقد، ضمن ارزیابی دیدگاه ونزبرو درباره نسبت سیره ابن اسحاق با سنت تفسیر قرآن، به واکاوی چگونگی کاربست آیات در این اثر پرداخته ایم. نتایج تحقیق نشان می‌دهد در این اثر 127 مورد طرح آیات قرآن در خلال مباحث مختلف دیده می‌شود. تبیین اسباب نزول با 75 مورد، بخش عمدۀ روایات سیره با محوریت آیات قرآن را تشکیل می دهد. به رغم آنکه ونزبرو ذکر اسباب نزول را عنصری از تفاسیر فقهی برمی شمارد، یافته های این پژوهش نشان می دهد این عنصر چنانکه ریپین هم گفته است، خصیصه ای از گونۀ داستانی تفسیر بنابر تقسیم بندی گونه های تفسیری پیشاطبری از دید ونزبرو است. ذکر آیات در قالب سخنان و نوشته های شخصیت های داستان، غنابخشی و مزین‌ساختن کلام راوی به آیات الهی، تبیین معنای واژگان به‌خصوص الفاظ تَکامَد، دخیل و غریب، بیان مصادیق آیات و تفسیر آیات قرآن با استشهاد به سایر آیات از دیگر انواع کاربست های آیات در سیره ابن اسحاق به شمار می آید.

دایره‌المعارف قرآن (EQ)، در سال‌های 2001 تا 2006 در لیدن هلند در شش جلد به چاپ رسید. این پژوهش در راستای کشف رویکرد کلی این دایره‌المعارف، به دو سوال پاسخ می‌دهد؛ اول اینکه نمای کلی موضوعات مندرج در دایره‌المعارف قرآن چه مواردی را نشان می‌دهد و دیگر اینکه گستره‌ دینی و ملیتی نویسندگان چه تاثیری بر رویکرد نظری کلی دایره‌المعارف داشته است و برای حصول نتیجه از روش تحلیل محتوا و نرم‌افزارهای آماری ایکس‌مایند و اکسل بهره برده است. موضوع مدخل‌ها در تقسیم‌بندی اولیه به دو بخش معارف قرآن و علوم قرآن و سپس هر یک به شاخه‌های جزئی‌تری تقسیم شدند. اکثر مدخل‌های بخش معارف قرآن مربوط به علوم انسانی است، که در این حوزه، 24% به مسائل اعتقادی، اعم از اسلامی و ادیان دیگر، 22% به تاریخ، 14% به احکام عبادی و 14% به غیر احکام عبادی اختصاص دارند. در بخش شخصیت‌شناسی، مشخص شد که ملیت بیشتر نویسندگان، آمریکایی بوده و از نظر مذهب تنها 20% مسلمان هستند. همه نویسندگان اعم از اقلیتِ مسلمان و اکثریتِ غیرمسلمان دارای مبانی و پیش‌فرض‌های مشترکی هستند و حاصل تولیدات علمی آن‌ها در قالب علمِ سکولار انجام ‌می‌شود و در یک نظامِ طراحی شده واحد از سوی مدیران این اثر، به ایفای نقش می‌پردازند.

یکی از آموزه‌های مهم دین اسلام که به‌طور ویژه در مکتب تشیع از جایگاه والایی برخوردار بوده و در مطالعات اخیر خاورشناسان نیز موردتوجه قرار گرفته، باور به مهدویت و ظهور منجی در آخرالزمان می‌باشد. جیمز دارمستتر از معدود مستشرقانی است که علاوه بر دیدگاه‌های منحصربه‌فردش در زمینه‌ی مهدویت، در این زمینه کتاب نیز نگاشته است. اگرچه اندیشمندان معاصر تا حدودی به بررسی و نقد دیدگاه‌های برخی از خاورشناسان در زمینه‌ی مهدویت پرداخته‌اند، اما این نوشتار، با بهره‌گیری از روش توصیفی- تحلیلی و به‌صورت متمرکز، دیدگاه‌های جیمز دارمستتر را پیرامون مهدویت به چالش کشیده و به نقد آنها پرداخته است. از بررسی دیدگاه-های دارمستتر برمی‌آید که میزان دسترسی او به منابع اصیل اسلامی همچون قرآن کریم و حدیث، در نظریه-پردازی او در زمینه‌ی مهدویت تأثیر زیادی گذاشته و سبب شده تا نتواند تصویر درستی از مهدویت ارائه کند. او عقیده‌ی مهدویت را چیزی بیش از یک داستان خیالی و توهمی که برخاسته از داستان‌های اساطیری ایرانیان باستان است، ندانسته و آن را ابزاری در دست حیله‌گران برای رسیدن به قدرت معرفی کرده است؛ در صورتی که طبق تصریح قرآن کریم و روایات معصومان(علیهم‌السلام) و همچنین منقولات تاریخی، حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) از نسل پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بوده و در آخرالزمان ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد.

اینکه هاینس هالم با چه رویکردی نصیریه را معرفی کرده و به چه میزان با منابع اصلی هماهنگ است، مسئله اصلی پژوهش حاضر به شمار می‌آید. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد تاریخی به تبیین و نقد دیدگاه‌های هاینس هالم درباره فرقه «نصیریه» از فرقه‌های انشعاب‌یافته شیعه می‌پردازد. هالم دیدگاه‌های خود درباره این فرقه را بیشتر در کتاب غنوصیان و مقاله نصیریه در دائره‌المعارف اسلام لیدن (2EI) بیان نموده که محور اصلی بررسی در این پژوهش است. هالم ضمن تلاش برای تبیین صحیح تاریخ نصیریه بر اساس منابع اسلامی و پیوند آنان با غالیان صدر اسلام، درصد معرفی شخصیت‌های برجسته فرقه، آموزه‌ها، آیین و اعیاد نصیری بر اساس اندیشه باطنیگری بوده و این مسئله را ماهیت عرفانی برای نصیریه معنا نموده که محل تأمل است. با توجه به اهمیت دائره‌المعارف اسلام (2EI) که از منابع مهم و مرجع مطالعاتی در مراکز علمی به شمار می‌آید و هم‌چنین مرجعیت علمی مؤلفان مقالات شیعی دائره‌المعارف، روشمندی پژوهش‌ها و دستاوردهای جدید مطالعات، بررسی آرای آنان باهدف دستیابی به نقاط قوت و ضعف، اصلاح دیدگاه‌ها و معرفی مناسب‌تر فرقه‌های شیعه، ضروری به نظر می‌رسد و این پژوهش نیز عهده‌دار بخشی از این مهم است.

هنری دولهوگ، کشیش و دین‌پژوه مهم کاتولیک فرانسوی، در مسیر اسلام‌شناسی خود، با رویکردی متفاوتی به حوزه مطالعات تطبیقی وارد شده است. این مقاله در پی تبیین ویژگی‌های مطالعات مقارنه‌ای وی و تفاوت آن با دیگر اسلام‌پژوهان است. هنری دولهوگ با بهره‌گیری از روش تحقیق موضوعی و با تمرکز بر مفاهیم کلامی، در پی گسترش نگاه واقع‌بینانه و همدلانه میان ادیان به‌ویژه مسیحیت و اسلام و استفاده از ظرفیت ادیان برای گسترش صلح با وحدت کلمه میان آنهاست. یکی از ویژگی‌های مهم اسلام‌پژوهی وی، باور به وحیانی بودن دین اسلام و رد انقطاع وحی پس از حضرت عیسی است که میان علمای مسیحی مخالفان بسیار دارد. پیشنهاد اصلی دولهوگ متفاوت از دیگر اندیشمندان، بر ظرفیت‌های درونی ادیان تأکید دارد و آن را برای رسیدن به وحدت و هم‌زیستی ادیان کافی می‌داند.

سوره‌ی آل‌عمران از جمله سوره‌‌های مدنی قرآن است که احتمال نازل شدن همه‌ی آیات آن به‌یکباره به‌دلیل وجود به‌هم پیوستگی و انسجام و تناسب تام بین ۲۰۰ آیه‌ی آن، بسیار به‌ذهن نزدیک است. بررسی مجموعه آیات این سوره، حاکی از این است که فضای نزول آن، ناظر به‌اوصاف و شرایط و رخداد‌های ویژ‌ه‌ای است که در طول نزول این سوره اتفاق افتاده است. محتوای اصلی سوره‌ی آل‌عمران ناظر به‌دعوت مؤمنان به‌اتحاد و صبر در برابر دشمنان اسلام می‌باشد. این مقاله با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، تدوین شده است و در پی پاسخ به‌این پرسش است که دلیل وجود همخوانی بین نزول سوره‌ی آل‌عمران با حوادث مرتبط با مشرکان، منافقان و اهل‌کتاب، چیست؟ برآیند و حاصل این تحقیق این است که وجود ارتباط بین مفاد آیات سوره‌ی آل‌عمران با کارکرد‌های هریک از طوایف یادشده در زمان نزول آن‌‌ها، حقیقتی تردیدناپذیر می‌باشد و طرح مباحث متنوعی همانند: توحید، صفات متنوع خداوند، معاد، جهاد، امر به‌معروف و نهی از منکر، تولی، تبری و حج و نیز بیان تاریخ انبیایی مانند آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و داستان حضرت مریم و عبرت‌‌های غزوه احد و غزوه بدر در خلال این سوره، می‌تواند شاهدی بردرستی نتیجه مذکور باشد.