جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پی جریان‌های فمینیستی و احقاق حقوق زنان، مستشرقان به بازخوانی متون مقدس دینی ازجمله قرآن و متون اسلامی پرداخته‌اند و به مباحثی همچون جایگاه و حقوق اجتماعی و سیاسی و اقتصادی زنان از قبیل: خلقت زن، قوامیت، تعدد زوجات، حجاب و... از منظر قرآن و پیامبرk پرداخته‌‌اند. گرچه اختلاف آرا بین ایشان وجود دارد؛ اما جریان فکری غالب آنان، قرآن را متنی احیاگر حقوق زنان و عاری از هرگونه نگاه جنسیتی و سلطه‌‌‌گری مردانه و تحقیرآمیز نسبت به زنان می‌داند و تلاش می‌کند تا به هر طریقی به شیوه‌های مستدل و درست یا بدون روش پژوهشی مناسب در حوزۀ دین، سایۀ سلطۀ مردان را از زنان حذف کند. مستشرقان بر این باورند که ترجمه‌ها و تفاسیر مردسالارانه با نظام تساوی جنسیتی در قرآن مخالفت دارد. آنان غالباً معتقدند که قرآن و پیامبرk با حضور زنان در همۀ ابعاد اجتماعی و سیاسی و رهبری آنان موافقند؛ اما بالاتفاق معتقدند که در قرآن آیات زیادی به حجاب اختصاص نیافته است و حجاب، برآمده از تفاسیر است. درواقع از دلایل کج‌‌فهمی برخی از آنان، دسترسی‌نداشتن به منابع و آرا عالمان شیعه است؛ لذا تبیین برخی آرا عالمان همچون اندیشه‌‌های بلند مقام معظم رهبری ضروری به نظر می‌رسد. وی با نگاهی کریمانه به زن معتقد است، اسلام متناسب با سرشت انسان، زن را ریحانه و مرد را قوام نامیده و این به‌معنای فرو‌‌دستی زنان نیست؛ بلکه در زندگی رفاقت و تشریک مساعی لازم بوده و باید حد اعتدال را رعایت کرد. همچنین وی قائل به حقوق مالی مستقل زنان و معتقد به ضرورت حضور فعال زنان در همه ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، علمی و... است، البته با حفظ حجاب بوده و حجاب را موجب صیانت و عامل حفظ کرامت زنان ـ نه نشانه عقب‌‌افتادگی آنان ـ می‌‌داند. معظم له مخالف چندهمسری و قائل به تغییر و بازنگری در برخی نگاه‌‌های فقهی در حوزه زنان است؛ بنابراین آشنایی با این نظرات می‌‌تواند بسیاری از ابهامات دربارۀ نگرش اسلام به زنان را بزداید. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است، ضمن تبیین و نقد آرا مستشرقان، نظرات رهبر معظم انقلاب را به‌عنوان فصل‌‌الخطاب و مصحح آرا بیان می‌‌کند.

قرآن کریم، به عنوان منبع اصلی شریعت اسلامی، مورد توجه و اهتمام خاص خاورشناسان بوده است. سرعت انتقال اطلاعات در عصر حاضر و گسترۀ وسیع مطالعات مستشرقان پیرامون قرآن از سوی دیگر ضرورت تبیین دقیق آراء و نظرات آنان را دو چندان می‌سازد. در این بین می‌توان به آلفورد تی ولچ خاورشناس آمریکایی تبار اشاره کرد. در پژوهش حاضر تلاش شده با روش توصیفی-تحلیلی و تمرکز بر موضوع جمع و تدوین قرآن و نیز مصدر وحی، به بازخوانی و بررسی نظرات آلفورد ولچ پرداخته شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که از دیدگاه ولچ، جمع و تدوین قرآن در زمان پیامبر(ص) آغاز شده و پس از حیات ایشان ادامه یافته است. او معتقد است مشخص نبودن گوینده و منبع وحی در سور مکی قرآن، عدم وجود نشانه‌ای برای اثبات الهی بودن پیام و تنوّع در نزول وحی، دلایلی هستند که وجود عامل انسانی (پیام‌رسان) در شکل‌گیری قرآن را تقویت می‌کند، رویکردی که سبب تمایز رهیافت غربی در مطالعات قرآنی می‌شود، رویکردی که به دنبال شناخت تاریخ اسلام به مثابه پدیده‌ای فرهنگی بوده‌اند و قرآن یکی از نقاط عطف این پدیده فرهنگی است.

قرآن‌پژوهی در حوزه کشورهای آلمانی‌زبان از سده شانزدهم تا دوران معاصر سیر تحول داشته است. به نظر می‌رسد برای این موضوع می‌توان چهار نقطه عطف را ترسیم کرد: عصر اصلاحات، دوره رمانتیسم، مواجه جدلی و آغاز رویکرد همدلانه به قرآن. با بررسی‌های به‌عمل‌آمده این فرضیه شکل گرفت که ترجمه قرآن از زبان اصلی، عربی تأثیر مستقیم در شکل‌گیری رویکرد همدلانه به قرآن در دوره معاصر داشته است. اگر پیش‌تر قرآن با عنوان کتاب مقدسِ ترک‌ها یا کتاب قانون ترک‌ها از زبان‌های واسطه‌ای ترجمه می‌شد، یا نویسندگانی چون هیرشفلید و کارل آرنس داده‌های قرآنی را اقتباسی ناهمگون از کتاب مقدس می‌شمردند، در رویکرد نوین تلاش می‌شود قرآن به‌مثابه یک میراث مشترک در ادیان ابراهیمی فهم و تفسیر شود. در مقاله حاضر، بر اساس روش تحقیق کتابخانه‌ای، پس از مروری بر این سیر تحول، در رابطه با دستاوردهای رویکرد اخیر، به‌عنوان مطالعه موردی به بررسی تفسیر سوره بقره اثر برترام اشمیتس می‌پردازیم که نویسنده آن سوره بقره را از نگاه بینامتنیت «تورات ثانی» تلقی می‌کند.

نسبت دین و تمدن و نقش دین در پویایی و ایستایی تمدن، مسئله‌ای است که بسیاری از اندیشمندان و تمدن شناسان را به ارزیابی آن واداشته است. بررسی دیدگاه خاورشناسان به دلیل گستردگی دامنه تأثیرگذاری دیدگاه آنان بر دیگر اندیشمندان و مراکز علمی درخور توجه است. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی و با روش مقایسه تطبیقی و از راه مطالعات کتابخانه‌ای به ارزیابی و مقایسه دیدگاه ویل دورانت به عنوان نماینده واگرایان با برخی خاورشناسان تمدن‌پژوهی چون فون گرونباوم، هنری لوکاس، آنتونی حورانی در آثارشان پرداخته و دیدگاه دوگانه آنان درباره نسبت دین و تمدن ‌را بررسی نموده‌است. دست آورد پژوهش نشان می‌دهد برخی خاورشناسان به نسبت هم‌گرایانه دین و تمدن باور داشته و دین را جوهر تمدن می‌دانند که به دلیل روزآمدی، فرهنگ‌سازی و برقراری پیوند بین زیست مادی و معنوی به بالندگی تمدن کمک می‌کند. در نظرگاهی دیگر ترس پنهان در دین، همسانی با جادوگری، داشتن خاستگاه بشری، ناسازگاری با دانش و آزادی، زمینه پسرفت و ایستایی تمدنی را فراهم کرده و نگرش ابزاری به دین را در باور واگرایان تقویت کرده است.

آیه 57 سوره زخرف، از مَثَلی حکایت دارد که مورد تمسخر و استهزاء مشرکان قرار گرفته است و آنان با پیامبر(ص) به جدال پرداخته‌اند. مفسران در اینکه مراد از مَثَل زده‌شده چیست و این آیه چه معنا و مفهومی دارد، همسو و هم‌صدا نبوده و دیدگاه‌هایی را مطرح ساخته‌اند که هریک با نوعی چالش مواجه است. پژوهه حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی و انتقادی کوشیده است با بررسی این آیه و دیگر آیات و تحلیل تفاسیر و روایاتی که ذیل آیه مطرح هستند، مناسب‌ترین تفسیر را ارائه دهد. نتایج نشان می‌دهد که میان دو نوع روایت مربوط به سبب نزول، نوعی خلط صورت گرفته و بی‌توجهی به این نکته موجب شده که فهم آیه دشوارتر شود. از این‌رو نقلی که مَثَل مورد نظر را به مشرکان و نه لزوماً ابن‌زبعری منتسب می‌داند، صحیح‌تر و در عین حال با سیاق و بافت خود آیات نیز سازگارتر است. همین نکته می‌تواند نقدی قرآنی، مبتنی بر بررسی روایات وارده بر مفسرانی که مَثَل زده‌شده را از جانب خداوند می‌دانند، به حساب آید.

خاورشناسان در دهه های اخیر و از جمله متولیان تدوین دایره المعارف قرآن لایدن(EQ) مدعی اند که در باره قرآن کریم به خلاف اسلاف خود, رویکردی تعدیل یافته، منصفانه, و عاری از غرض ورزی دارند. و مباحث را به دون هر گونه پیش فرضی دنبال کرده اند. این ادعا اغلب از سوی مخاطب و از جمله مخاطب مسلمان، به ویژه هنگامی که متن مکتوب حاوی جملات محترمانه و نرم باشد، پذیرفته می شود و می تواند به قبول محتوای بر آمده از مقالات به دون هر گونه کنکاش بینجامد. این مقاله در صدد است که در باره صحت سنجی این ادعا به بررسی موضوع اثر پذیری قرآن از فرهنگ زمانه در EQ بپردازد. انتخاب موضوع اثر پذیری از آن جهت است که مهم ترین پیش فرضی که خاورشناسان پیشین در مطالعات قرآنی داشته اند پیش فرض وحیانی نبودن قرآن است و شبهه بر آمدن قرآن از فرهنگ زمانه بر اساس همین شبهه شکل گرفته است؛ بنا بر این لازم است راستی آزمایی ادعای متولیان EQ درd; موضوع مهم و چالشی انجام بشود. انتخاب EQ نیز از آن روست که این اثر اخیرا در ایران به زبان فارسی ترجمه و به دون هر گونه نقد منتشر شده است. راستی آزمایی ادعای فوق می تواند مخاطب را در نحوه مواجهه با محتوای مقالات EQ کمک کند.

تحلیل و بررسی در خصوص آنچه به‌عنوان شطحیات بایزید بسطامی نامیده شده، یکی از علاقه‌های اصلی تصوف‌پژوهان غربی محسوب می‌شود. در این میان آر. سی زینر به تحقیقاتی مفصل در خصوص شطحیات بایزید بسطامی پرداخته و آنها را با عباراتی از اوپانیشادها مقایسه نموده و در نهایت حکم به مطابقت آنها داده است. او بر اساس این مطابقت‌ها، و نیز بر اساس ارادت بایزید بسطامی به ابوعلی سندی، بایزید را در قامت منتقل‌کننده آموزه‌های مکتب فلسفی-عرفانی ودانته به جهان اسلام معرفی کرده است. یکی از عبارت‌هایی که زینر آن را مستمسک خود در اثبات ادعای یادشده قرار داده است، تعبیر «فتکون انت ذاک» است که بایزید در مناجات خویش با حق‌تعالی آن را بر زبان خویش جاری ساخته است. دقت نظر در بیان بایزید نشانگر تمایز سخن او با عبارات مورد استشهاد زینر از اوپانیشادهاست، علاوه بر آنکه می‌توان خاستگاه بیانات بایزید را در خود نصوص اسلامی یافت. تعبیر «فتکون انت ذاک» در واقع مربوط به طلب فنای عرفانی از سوی بایزید است که بر اساس دلالت برخی آیات قرآن و روایات صادره از معصومین (علیهم‌السلام) می‌توان از خاستگاه اسلامی پرده برداشت.

بی‌تردید، بهره‌گیری از اصول تعلیم و تربیت قرآنی به عنوان یکی از زمینه‌‌های ارتقای معنویت و راه‌کاری مقابله با سبک زندگی غربی دارای اهمیت است. قرآن کریم در خلال قصه‌‌های مختلف، بار‌ها از اصول تعلیمی سخن به میان آورده؛ از جمله در قصه‌ی همراهی حضرت موسی با حضرت خضر. این داستان، حاوی اصول تعلیمی ارزشمندی است که در نظام آموزشی بسیار کاربرد دارد. این نوشتار که با هدف دستیابی به اصول تعلیمی برآمده از این قصه و با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی تدوین یافت، در پی پاسخ به پرسش است که: اصول تعلیمی برآمده از داستان حضرت خضر و موسی چیست؟ مهم‌ترین نتیجه‌ای‌که از انجام این پژوهش به دست آمده این است‌که این قصه، آمیخته با اصول تعلیمی متعددی همچون: اصل آمادگی، اعتماد؛ اطاعت‌پذیری، قانون‌مداری، حق‌پذیری، تدریج، مداومت، تشویق و تنبیه می‌باشد؛ و این اصول به سه دسته قابل تقسیم می‌باشند: اصول تعلیمی مشترک بین معلّم و متعلّم، اصول تعلیمی خاص متعلّم، و اصول تعلیمی خاص معلّم.

از جمله پیش‌نیاز‌های ضروری تفسیرمبتنی بر کلام معصومین روش‌شناسی تفسیرآن بزرگواران است. این امر بدین‌جهت ضرورت دارد که دستیابی به‌فهم صحیح آیات، مبتنی برشناخت شیوه‌ی تفسیری حضرات معصومین به‌عنوان مفسران حقیقی قرآن است. تاکنون برخی مفسران با بهره‌گیری از روش‌های تفسیری اهل‌بیت به‌تفسیر قرآن پرداخته‌اند. از جمله آیت‌الله خویی در «البیان فی تفسیر القرآن» (که بیشتر به‌عنوان اثری در حوزه‌ی علوم قرآن مطرح است تا تفسیر)، این روش را دنبال نموده است؛ ایشان با بیان موضوعات متعدد درصدد آن بوده که از طریق روایات اهل‌بیت، به‌تفسیری جامع در مورد قرآن دست یابد؛ امری که مؤلف در مقدمه این کتاب بدان اشاره نموده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و با تتبع در متن «البیان» و سایر منابع کتابخانه‌ای، درصدد آن است که روش تفسیری اهل‌بیت را تبیین نماید. یافته‌‌های تحقیق نشان داد ایشان علاوه بر طرح تفسیر روشمند، ضمن مباحث تفسیری سوره‌ی حمد به‌شیوه‌‌هایی از روش تفسیری آن بزرگوارن نیز اشاره نموده و روایاتی را دراین زمینه شاهد آورده‌ است. از نظر ایشان روش تفسیر اهل‌بیت، جامع بوده و شامل روش قرآن به‌قرآن، روش مأثور و روش مبتنی بر اجتهاد و عقل است.

مسئله‌ی عصمت امام از جایگاه ویژه‌ای در علم کلام برخوردار است و در ضمن آیات متعددی از قرآن به آن اشاره شده است که یکی از این آیات، آیه‌ی 3۵ سوره‌ی یونس (معروف به آیه‌ی «هدایت») است. هدف از نوشتار حاضر، تبیین عصمت امام در پرتو این آیه است. مفسران شیعه در رابطه‌‌ی با عصمت امام در ذیل این آیه‌ی شریفه، تبیین‌‌های گوناگونی دارند. نوشته‌ی حاضر ضمن تبیین دیدگاه مفسران، آرای آنان را با توجه به آیات متناظر تبیین کرده است. این مقاله که با روش توصیفی - تحلیلی برای تبیین و تحلیل دیدگاه‌‌های مفسران فریقین نگاشته شده است، به این نتیجه دست یافته است: براساس دلایل مختلف، دیدگاه‌ شیعه مبنی بر دلالت آیه‌ی 3۵ سوره‌ی یونس بر عصمت امام، بر دیدگاه مخالف ترجیح دارد و قابل دفاع می‌باشد.