جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عصر حاضر، پژوهش‌های مستشرقان دربارۀ اسلام و قرآن کریم گسترش چشمگیری یافته است، و بررسی و پاسخ به شبهات مطرح‌شده در این پژوهش‌ها از ضرورت‌های مورد اجماع اندیشمندان مسلمان است. پژوهش حاضر مروری است بر کتاب «جریان‌شناسی قرآن‌پژوهی مستشرقان در ایالات متحدۀ آمریکا» اثر سیدحسین علوی. هدف این مقاله بررسی شکلی و محتوایی کتاب و تبیین نقاط قوت و کاستی‌های آن است. این کتاب، به جریان‌های اصلی قرآن‌پژوهی در آمریکا، متأثر از پارادایم‌های فکری غرب، در سه حوزۀ علوم قرآنی، معارف قرآنی و مباحث تفسیری پرداخته است. ایشان در این کتاب، سه رویکرد اصلی مستشرقان آمریکایی به قرآن، شامل رویکرد توصیفی، شک‌گرایانه و علمی- انتقادی را مورد بررسی قرار داده است. مؤلف پس از تبیین جریان‌ها و رویکردهای اصلی، مبانی اصلی قرآن‌پژوهی مستشرقان، مانند انکار وحیانیت قرآن، عدم اعتقاد به رسالت الهی پیامبر (ص)، قوم‌محور دانستن اسلام و بی‌اعتباری روایت اسلامی از تاریخ اسلام، را مورد بررسی قرار داده است. ایشان در ادامه به روش‌های اصلی مستشرقان، از جمله نقد تاریخی، پدیدارشناسی و تطبیق و مقایسه، با نمونه‌های عینی می‌پردازد. یافته کلیدی کتاب ایشان نشان می‌دهد که مستشرقان با پیش‌فرض‌های مادی‌گرایانه و سکولار، از روش‌هایی استفاده می‌کنند که اهداف این رویکردها را تأمین می‌نمایند. در نتیجه، روش‌های مطالعات قرآنی آن‌ها، که عمدتاً همان روش‌هایی است که در فضایی مادی‌نگر و برای نقد سنت عهدینی توسعه یافته‌اند، در مجامع علمی غرب به عنوان روش‌های معتبر پذیرفته شده‌اند.

از منظر خاورشناسان، تکرار قصه‌های قرآن نشانه‌ای از نبود انسجام و ساختار در سوره‌های قرآن تلقی شده است؛ در حالی‌ که از دیدگاه اندیشمندان مسلمان، این تکرار یکی از وجوه اعجاز بیانی قرآن محسوب می‌شود و در راستای کارکردهایی همچون فصاحت و بلاغت، اهداف هدایتی و تربیتی، تکمیل تصویرها، و نیز اعجاز و تحدّی قابل تبیین است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، ضمن بررسی شبهات مطرح‌شده درباره تکرار قصص قرآنی، به نقد دیدگاه خاورشناسان در این زمینه با تأکید بر هدفمندی سوره‌ها می‌پردازد. برای این منظور، آیاتی که موضوع این چالش هستند شناسایی شده و با تأمل در آراء مفسران و پژوهشگران قرآنی، حکمت تکرار قصه‌ها بررسی شده است. در همین راستا، داستان حضرت ابراهیم ـ که از جمله قصه‌های پرتکرار قرآن است ـ به‌عنوان دامنه‌ بحث انتخاب و تحلیل شده است. با بررسی غرض و سیاق آیات هر سوره و مقایسه آن با اهداف مختلف داستان در دیگر سوره‌ها، می‌توان دریافت که هدف اصلی تکرار قصه‌ها در قرآن، استفاده از آن‌ها متناسب با مقاصد خاص هر سوره است. داستان حضرت ابراهیم در زمان‌های مختلف بر پیامبر اکرم نازل شده و اهداف گوناگونی از جمله دعوت به توحید، هشدار به مشرکان از طریق ذکر سرنوشت اقوام پیشین، تسلای پیامبر، بیان اخبار امت‌های گذشته و استدلال علیه شرک را دنبال کرده است.

مسئله ساختار و نظام بندی قرآن از مسائلی است که همواره موردبحث و بررسی قرآن‌پژوهان و منتقدان بوده است و راه‌های مختلفی توسط علمای اسلامی برای درک این نظام مندی بیان‌شده است. ازجمله افرادی که به بررسی و ارائه نظریه در مورد این مسئله پرداخته‌اند میشل کویپرس، محقق بلژیکی است. او که نظریه ی خود را از نظریات بلاغت سامی درباره کتب مقدس وام گرفته، زبان قرآن را سامی می داند و می کوشد از دریچه قوانین بلاغت سامی، نظام مندی و پیوستگی آیات قرآن را اثبات کند. در این نوشتار سعی شده است با استفاده از قوانین و متدهای تحلیل بلاغت سامی و روش کویپرس به بررسی ساختار و نظام بسیار متقارن عروس قرآن، سوره الرحمن پرداخته شود. در این تحلیل ابتدا سوره الرحمن به ده قسم مرتبط با یکدیگر تقسیم شده و سپس به بررسی ارتباط میان این ده قسم پرداخته شده است. چینش آیات این سوره از منظر نظریه ی بلاغت سامی به صورت یک مقطع متوازی شش جزئی تحلیل می شود، به این صورت که ابتدا سه جزء با سه موضوع بیان شده اند و سپس سه جزء دوم به ترتیب با ارتباط تقابلی، علت و معلولی و تقابلی با سه جزء اول، بیان گردیده است. کشف این ارتباط میان اجزاء دور از هم علاوه بر اینکه نظام مندی این سوره را بیش از پیش به ما نشان می دهد، به درک بهتر مراد و منظور خداوند و زایش معنایی می انجامد.

نسخ خطی قرآن به عنوان قسمتی از میراث فرهنگی و دینی جهان اسلام، جایگاه ویژه‌ای در مطالعات قرآنی دارد. با این حال، به دلیل جنگ‌ها، بلایای طبیعی و بی‌توجهی، بسیاری از این نسخه‌ها در طول تاریخ در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. در این میان، مستشرقان نقش مهمی در کشف، حفظ و مطالعه این نسخ خطی ایفا کرده‌اند؛ گرچه فعالیت‌های آنان همواره با بحث و نقد همراه بوده است. از یک سو، تلاش‌های مستشرقان در احیای نسخ قرآن قابل تقدیر است و از سوی دیگر، رویکردهای آنان به قرآن به عنوان یک متن تاریخی و فرهنگی گاه با دیدگاه‌های اسلامی در تضاد قرار گرفته است. این مقاله با هدف تحلیل انتقادی نقش مستشرقان در احیای نسخ خطی قرآن و بررسی تأثیرات آن بر مطالعات نسخه‌شناسی، به رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مستشرقان با کشف نسخه‌های مهمی مانند نسخه صنعا و اجرای پروژه‌های بزرگ دیجیتال‌سازی، سهم بسزایی در حفظ میراث قرآنی داشته‌اند. آنان با بهره‌گیری از روش‌های علمی پیشرفته نظیر کربن‌سنجی و تصویربرداری چندطیفی، به توسعه روش‌های نوین در نسخه‌شناسی قرآن کمک کرده‌اند. پروژه‌هایی مانند «کورپوس کورانیکوم» و «پروژه قرآن برلین» نمونه‌هایی از این دستاوردها هستند که امکان دسترسی جهانی به نسخ خطی قرآن را فراهم آورده‌اند. با این وجود، فعالیت‌های مستشرقان چالش‌هایی نیز به همراه داشته است. برخی از آنان به مطالعه قرآن از منظر پیشفرض‌های غربی پرداخته‌اند که ممکن است با نگرش‌های اسلامی تضاد ایجاد کند. به عنوان مثال، رویکردهای تاریخی‌گرایی و زبان‌شناختی آنان گاه منجر به ادعاهایی درباره تحریف یا تغییر در قرآن شده و مورد نقد شدید محققان اسلامی قرار گرفته است. علاوه بر این، مسائل اخلاقی در دسترسی به نسخ خطی قرآن؛ مانند جمع‌آوری نسخه‌ها بدون کسب رضایت صاحبان اصلی، از دیگر چالش‌های مهم در این زمینه به شمار می‌آید. این مقاله با تحلیل انتقادی دستاوردها و چالش‌های فعالیت‌های مستشرقی، به ارائه پیشنهاداتی برای تحقیقات آینده می‌پردازد. این پیشنهادات شامل بررسی تطبیقی روش‌شناسی مستشرقان و محققان اسلامی، تحلیل تأثیرات فعالیت‌های آنان بر قرآن‌پژوهی معاصر در جهان اسلام و ارزیابی مسائل اخلاقی مرتبط با دسترسی به نسخ خطی می‌باشد. چنین پژوهش‌هایی می‌تواند به درک بهتر نقش مستشرقان در حوزه قرآن‌پژوهی و تقویت گفت‌وگوی بین‌فرهنگی کمک شایانی نماید.

یکی از خاستگاه‌های مهم تفاوت دیدگاه‌های بومی و خاورشناسی به حوزه فهم متن و زبان‌شناسی آن مرتبط است. این مقاله بر این سؤال اساسی تمرکز دارد: ضوابط استناد به متون دینی، به‌ویژه قرآن کریم، چیست تا از تفاوت نتایج پژوهش‌های بومی و خاورشناسی اجتناب شود؟ استناد و استدلال به متن دینی، اگر از یک سو بدون تبیین و از سوی دیگر بدون توجه به آزمون‌های معیار متن انجام گیرد، ممکن است به‌جای افزایش کارآمدی، متون را به گسل‌های لرزان تبدیل کند که دیدگاه‌های متفاوت را منعکس می‌کنند. بررسی استنادهای انجام‌شده به آیات قرآن نشان می‌دهد که تفسیرمحوری در مقابل تفسیرگریزی، زبان التفاتی-استنطاقی در مقابل زبان چسبندگی تاریخی، تفکیک سطح تاریخی-توسعه‌ای، فهم مقاصدی در مقابل فهم تجزیه‌ای و الگوی تعامل بینامتنی در مقابل الگوی تعامل فرامتنی، از مهم‌ترین محورهای روشی هستند که پژوهش‌های بومی و خاورشناسی را در حوزه تفسیر قرآن از یکدیگر متمایز می‌سازند.

مساله‌ی تفسیر متون دینی از دیرباز در میراث اسلامی مطرح بوده است. روشنفکرانی دینی چون محمد مجتهد شبستری از پیشگامانی است که در اثر آشنایی با دیدگاه اروپاییان درباره‌ی هرمنوتیک کوشیده این روش را بومی کند و آن را در فهم متون اسلامی به کار ببندد.وی همچون غالب روشنفکران دینی تلاش دارد در تعارض دین و تجدد با پیش‌فرض اصالت و برتری تجدد و اندیشه‌ی حاکم مدرن غرب، گزاره‌های دینی را به نفع آن بازتعریف و بازخوانی کند. هدف این جستار به روش توصیفی - تحلیلی مبتنی بر شیوه اسنادی آن است که مسائلی که شبستری از عالمان هرمنوتیک متأثر شده است را تبیین کند. تحقیق این پرسش را پی می‌گیرد که شبستری در طرح اندیشه‌های هرمنوتیکی از چه کسانی و در چه مسائلی بهره جسته است؟ بازکاوی اندیشه‌ی شبستری مخاطب را به این مهم رهنمون می‌دارد که ایشان از اروپاییانی چون گادامر، شلایرماخر، پل‌تلیش، رودلف‌بولتمان و رودلف اوتو در مسأله‌ی تفسیر متون دینی و مباحث مربوط تأثیر بسیاری پذیرفته است. نوشتار پیشرو می-کوشد این تأثیرپذیری جدی را تبیین و عرضه کند. نتیجه‌ی پژوهش گویای آن است که ایشان از گادامر در مسأله‌ی منشأ زبان، از ماخر در محور تجربه‌ی دینی، از تیلیش در بحث ایمان، از بولتمان در موضوع اسطوره‌زدایی و در امر گوهر و صدف دین از اتو بهره جسته است.

مطالعات مستشرقان پیرامون قرآن و اسلام از قرن هفتم میلادی آغاز شده و همچنان ادامه دارد. یکی از مهم‌ترین عرصه‌های فعالیت مستشرقان در دورۀ معاصر، تألیف دایرة‌‌المعارف‌هاست. این موضوع در سال‌های اخیر بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و منجر به تولید دانشنامه‌های جدید، متنوع و متعدد در این حوزه شده است. به‌طوری‌که برخی از این آثار حتی در میان محققان حوزۀ استشراق نیز ناشناخته و مغفول مانده‌اند و در مقالۀ حاضر، برای نخستین بار ترجمه و مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند. نقد و بررسی این دانشنامه‌ها برای شناخت آثار و اندیشۀ مستشرقان و ایجاد بستر لازم جهت نقدهای تفصیلی در آینده ضروری است. بر همین اساس، نوشتۀ حاضر به معرفی، نقد و بررسی پنج دایرةالمعارف جدید مستشرقان می‌پردازد؛ سه دایرةالمعارف تخصصی شامل «منازعه و فتح در جهان اسلام»، «پیامبر خدا؛ محمد در تاریخ، اندیشه و فرهنگ»، و «ادیان جهان»، و همچنین دو دایرةالمعارف عمومی یعنی «دایرةالمعارف آمریکانا» و «دایرةالمعارف بریتانیکا». این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و شیوۀ کتابخانه‌ای تهیه شده و نتایج زیر به دست آمده است: 1. پرداختن به موضوعات جدید، متن ساده، حجم کوتاه مقالات، و پرداختن اجمالی به مذهب شیعه از نقاط مثبت برخی از این دانشنامه‌هاست؛ 2. تأثیرپذیری از اندیشه‌های سیاسی و استکباری و ترویج آن‌ها، ارائۀ دیدگاه‌ها و ادعاهای نادرست پیرامون موضوعات قرآنی و نبوی مانند همسران پیامبر، حضرت خدیجه، امی‌بودن پیامبر، و اقتباس قرآن، از جمله اشکالات این دانشنامه‌هاست؛ 3. اعتماد و اکتفا‌ی بیش از اندازه به منابع اهل سنت در شناخت قرآن و سیرۀ نبوی، و کم‌توجهی به منابع شیعی، مهم‌ترین منشأ این اشکالات است.

بررسی تطبیقی موضوعات مختلف میان قرآن و عهدین یکی از مؤثرترین روش‌ها برای پاسخگویی به شبهۀ اقتباس قرآن از عهدین است. از سوی دیگر، مرور اشارات علمی قرآن کریم که در جریان این بررسی‌های تطبیقی آشکار می‌شود، همواره برای محققان علمی در سراسر جهان جذاب بوده و هر انسان آزاداندیش را به تفکر دربارۀ منشأ این معجزات علمی وا‌می‌دارد. در پژوهش حاضر، موضوع موجودات آسمانی در قرآن کریم و عهدین مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته و شباهت‌ها و تفاوت‌های ساختاری و محتوایی این دو کتاب در این زمینه بیان شده است. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخی از ویژگی‌هایی که برای فرشتگان در عهدین ذکر شده‌اند، با قرآن مشابهت دارند، اما در برخی موارد نیز تفاوت‌هایی میان این دو وجود دارد. برای نمونه، برابری خداوند با فرشتگان در بسیاری از عبارات تورات دیده می‌شود، درحالی‌که آیات قرآن کریم از این تعابیر شرک‌آلود منزه‌اند. یکی از تفاوت‌های بنیادین میان قرآن و عهدین آن است که، برخلاف عهدین که در آن تنها به فرشتگان به‌عنوان موجودات آسمانی اشاره شده است، برخی آیات قرآن حاوی قرائنی‌اند (دابّة) که خبر از وجود جنبدگانی با ماهیت مادی در آسمان‌ها می‌دهد. همچنین، بر اساس بررسی‌های لغوی و تفسیری و نیز روایات مرتبط با تفسیر آیات، تعابیری مانند «من فی السماوات» و «العالَمین» بر وجود جمعیت‌های عاقل در عوالم دیگر دلالت دارند - جمعیت‌هایی که علم بشر هنوز به مصادیق آن‌ها دست نیافته است.

جان برتن، خاورشناس انگلیسی، در سیر بررسی های خود زمینه ها و عواملی را برای گرایش مسلمانان به نسخ در قرآن تلقی کرده است که بررسی این زمینه ها در شناخت و ارزیابی اندیشه برتن راه گشا خواهد بود. برتن با استناد به آیات قرآن و عواملی هم چون ویژگیهای آیات ناسخ و منسوخ و تأثیر حکمت نسخ، تعدادی از آیات را با آیات دیگر، در تناقض می‌داند و این تناقض را یکی از عوامل پیدایش نسخ نشان می‌دهد، زیراکه نسخ برای حل این تناقضات میان احکام و آیات فقهی به وجود آمده و احکام بر طبق این تناقضات تغییر کرده است. نکته مثبت در استنادات وی این است که با مراجعه به تفاسیر و آوردن دلایلی از آنها نتیجه‌گیری کرده و اما ضعف کار وی، مراجعه به تفاسیر ضعیف، عدم توجه به نکات ادبی آیات و عدم توجه به فرایند نزول تدریجی آیات و بررسی نادرست آنها و تفسیرشان بوده که از این موارد، طبیعتا نتیجه ی درستی حاصل نشده است. در اینجا سعی بر آن است که با توجه به نظرات عالمان مسلمان، پاسخی صحیح به آراء و اندیشه‌های ضعیف برتن بدهیم و با بررسی آنها، این نظرات را تصحیح کنیم. در اینجا سعی بر آن است که با توجه به نظرات عالمان مسلمان، پاسخی صحیح به آراء و اندیشه‌های ضعیف برتن بدهیم و با بررسی آنها، این نظرات را تصحیح کنیم.

گابریل رینولدز، در کتاب خود با عنوان "قرآن و زیرمتن بایبلی آن"، فهم قرآن بر اساس تفاسیر مربوط به سده­های میانه که همگی بر اساس زندگینامه پیامبر(ص) شکل یافته­اند، را به چالش می کشد و در بیان دلایل مخالفت خود با این شیوه، ضمن اشاره به تردید تعدادی از محققان غربی در صحت سیره، چنین استدلال می­کند که خود متن قرآن هرگز نمی‌خواهد بر اساس تجربیات زندگی یک فرد تنظیم شود و برخلاف تصور بیشتر قرآن­پژوهان مبنی بر اینکه جزئیات زندگی محمد(ص) منبعی برای گشودن گره­های معنایی در تحلیل قرآن خواهد بود، مشاهده می­شود که علیرغم ثبت جزئیات بسیار از زندگینامه پیامبر(ص)، تفاسیر در مواردی حتی در فهم معنای تحت اللفظی واژگان و آیات نیز با مشکل مواجهند. رینولدز تفاسیر اسلامی را از جمله متون پساقرآنی و محصول سده­های متأخر می­داند که محتوای آنها از متن قرآن فاصله گرفته؛ و با استناد به شکاف موجود میان مفسران مسلمان و متن قرآن، چنین نتیجه می­گیرد که برای درک قرآن نمی­توان به تفاسیر اسلامی مراجعه نمود. پژوهش حاضر به منظور تحلیل انتقادی دیدگاه گابریل رینولدز به روش توصیفی-تحلیلی و رویکردی انتقادی به تبیین و نقد آراء رینولدز پرداخته و نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد، مفسران اسلامی نیز به دنبال حصر مقصود آیات در پیامبر نبوده و رجوع ایشان به سیره، از جنس رجوع به بافت موقعیت به منظور فهم بهتر آیات بوده است. بعلاوه، در تفاسیر اسلامی نه تنها رجوع به سیره به عنوان تنها راه فهم آیات دانسته نشده، بلکه تنها به عنوان یکی از ابزارهای فهم، مورد استفاده قرار گرفته است؛ از این رو عدم موفقیت در فهم برخی واژگان یا عبارات را نمی­توان تنها به ناکارایی نقش سیره نسبت داد، بلکه باید تمام عوامل در کنار یکدیگر مورد بررسی قرار گیرند.