جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرسش اصلی این پژوهش عبارت است از: «تقریر ابن‌سینا(ره) و تقریر علامه طباطبایی(ره) از برهان صدیقین چیست و چه اشتراک‌ها و چه تفاوت‌هایی با یک‌دیگر دارند؟» هدف از بررسی این مسئله آگاهی عمیق‌تر نسبت به جایگاه و ارزش یکی از مهمترین براهین اثبات خدا در فلسفۀ اسلامی است. در این نوشتار با استفاده از روش تحلیلی _ عقلی، ابتدا تلاش شده با بررسی آثار ابن‌سینا(ره)، گزارشی از تقریر او از برهان صدیقین ارائه گردد. سپس تقریر علامه طباطبایی(ره) از این برهان ارائه شده است. با مقایسۀ میان این دو تقریر، وجوه اشتراک و اختلاف آن‌ها مطرح گردیده و در پایان، یافته‌های پژوهش در قالب نتیجه‌گیری ارائه شده است. بر اساس نتایج بدست آمده از این پژوهش؛ سه وجه اشتراک میان دو تقریر فوق وجود دارد: لمی بودن هر دو تقریر، بی‌نیازی هر دو تقریر از ابطال دور و تسلسل، و اثبات صفات واجب الوجود علاوه بر اثبات وجود او. از سوی دیگر چهار وجه اختلاف میان دو تقریر مذکور وجود دارد: در تقریر ابن‌سینا(ره) از اصل وجود استفاده شده است در حالی که در تقریر علامه طباطبایی(ره) از اصل واقعیت، تقریر ابن‌سینا(ره) تنها قادر به اثبات ضرورت ذاتی واجب الوجود است، در حالی که تقریر علامه طباطبایی(ره) ضرورت ازلی واجب الوجود بالذات را نیز اثبات می کند، ابن‌سینا(ره) در تقریر خود از مقدمات متعددی استفاده کرده است در حالی که علامه طباطبایی(ره) در تقریر خود با استفاده از کم‌ترین مقدمات، مطلوب را اثبات کرده است.

بنیادهای بینشی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر رفتارهای فرد هستند. سبک زندگی انسان مدرن، نتیجه تغییر نگرش به مفاهیم خدا، دین، انسان و هستی بوده و این تغییر نگرش نیز محصول برخی مبانی معرفت‌شناختی، مانند سوبژکتیویسم و اصالت ریاضیات است. سوبژکتیویسم با اصالت دادن به فاعل شناسا، محوریت را به جای واقعیات عینی به ذهن انسان داد. نتیجۀ سوبژکتیویسم محوریت انسان در هستی، جایگزینی انسان به جای خداوند، ایده‌آلیسم معرفتی، ایده‌آلیسم ارزش‌شناختی، نفی مرجعیت دین، تساهل و تسامح دینی و اخلاقی، فردگرایی و نگاه استثماری به طبیعت و انسان بوده است که هر کدام به شکلی پایه‌های سبک زندگی غربی را جهت‌دهی کرده‌اند. از سوی دیگر، اصالت ریاضیات نیز نگرش‌های کمّی را در تحلیل مفاهیم کیفی علوم انسانی رواج داد و به دنبال آن تنها ملاک حقیقت، مفاهیم دقیق ریاضی شمرده شده و مفاهیم غیر محسوس غیرقابل اندازه گیری مانند مفاهیم پایه دین نامعتبر شمرده شدند. پیامد این نگرش بی‌معنا انگاشتن ارزش‌های دینی و اخلاقی بود.

علم یکی از صفات ثبوتی خداوند متعال است. علم الهی مراتبی همچون علم ذاتی و فعلی دارد. علم ذاتی، علم حق تعالی به وجود ممکن در مرتبه وجود واجب متعال و علم فعلی، علم الهی به وجود ممکن در مرتبه وجود خود آن است. در حکمت متعالیه، علم ذاتی، علم حضوری اجمالی در عین ظهور تفصیلی همه معلوم در مقام ذات و صفت ثبوتی ذاتی و علم فعلی، علم حضوری تفصیلی در مقام فعل و صفت ثبوتی فعلی است. این نوشتار به روش توصیفی _ تحلیلی، دیدگاه مزبور را تبیین و آن را از آیات قرآن کریم و روایات اسلامی استنباط کرده‌است، برای مثال، علم ذاتی از اسم «أحد» و «صمد» و علم فعلی از آیه «هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» (حدید، 4) به دست می‌آید.

حقّ، به معنای «اختیار، امتیاز و سلطه‌ی کسی بر شخص یا چیزی» به کار می‌رود و معنای این‌که خدا حقِّ طاعت دارد این است که وقتی طاعت الهی را با غایاتش مقایسه می‌کنیم، می‌توان عقلا، نوعی شایستگی انحصاری از آن انتزاع کرد و برای رسیدن به آن غایات، اطاعت الهی ضرورت می‌یابد و ما از آن تعبیر به «وجوب تبعیّت» می‌کنیم، ما برای پذیرش حقِّ طاعت و وجوب تبعیّت، صفاتی را در خدای متعال باید لحاظ کنیم؛ صفاتی از قبیل علم، قدرت، عنایت و ولایت الهی را؛ تبیین اندیشمندان از این مقوله متفاوت بوده که برخی از آن‌ها را می‌توان پذیرفت و برخی دیگر قابل نقدند.

فیزیک و فلسفه از ابتدای پیدایش فیزیک از هم جدا نبوده‌اند. بنابراین دور از انتظار نیست که در فلسفه غرب دلالت‌هایی بر قوانین پایستگی فیزیک پیدا کنیم. نتایج برگرفته از دو مکتب فلسفی دکارتی و مکتب لایب نیتس، که حتی در فهم و توصیف جسم اتفاق‌نظر ندارند، هرکدام متصدی طرح یکی از دو قانون مهم پایستگی انرژی و پایستگی تکانه(اندازه حرکت) هستنند؛ که این مسئله‌ای جدی است. این مقاله با روش تحلیلی _ استنباطی نشان خواهد داد؛ گرچه مقدمات دو قانون پایستگی انرژی و پایستگی تکانه در فلسفه لایب نیتس و دکارت باهم ناسازگارند؛ اما این مقدمات به‌خوبی در فلسفه ابوعلی سینا کل واحدی را تشکیل می‌دهند.

دیدگاه اشراقی به معنای دیدگاه قایل به نقش اشراق و افاضه‌ی عالم بالا در هستی جهان و موجودات و نیز در معرفت‌یابی انسان، دیدگاه مهمی در هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی اسلامی و غیراسلامی است. جمعی از فیلسوفان و عارفان مسلمان و غیرمسلمان، مباحث معرفت‌شناختی خود را حول اشراق، مطرح نموده‌اند. این مقاله می‌کوشد با روش توصیفی _ تحلیلی و استنباطی، به تحلیل مفهوم اشراقِ شناختی و عناصر مهم آن، به منظور درک هویت این نوع اشراق (در قلمرو عقل و فوق‌عقل) و کشف عناصر مشترک آن در دیدگاه‌های اشراقی اسلامی بپردازد و به این سؤال پاسخ دهد که اشراقِ شناختی یا اشراق در حوزه شناخت، چیست و چه عناصری در آن نقش دارد. بر پایه این تحلیل، اشراق مادی و حسی، نقش زیادی در دیدگاه‌های اشراقی دارد و تبیین اشراق غیرمادی از رهگذر آن انجام می‌شود. یکی از عناصر و جنبه مشترک این دیدگاه‌ها، محوریت نور و تابش نور، و دیگری باور به خداست که در نقش اشراق‌کننده قرار دارد. درباره چیستی اشراق، دو دیدگاه، قابل استخراج است: 1) اشراق، مقدمه معرفت است؛ 2) اشراق، مربوط به مرحله تحقق معرفت است. در دیدگاه‌های اشراقی، مسئله اصلی، ظهور نور از مراتب بالا بر پایین، و آشکار شدن معلوم (حقیقت) برای اشراق‌شونده (فاعل شناسا) است. این حقیقت، یا نور _ نور غیرمادی _ است یا تشبیه به نور شده و یا در اثر فعالیت نوعی نور معقول، برای انسان قابل شناخت می‌شود. از جمله‌ی نتایج معرفت اشراقی، علم اشراق‌کننده به اشراق‌شونده، و علم اشراق‌شونده به اشراق‌کننده نیز می‌باشد.