جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پژوهش‌های مربوط به قلندریات عمدتاً دو رویکرد اصلی وجود دارد؛ نخست رویکرد تاویلی که در آن تصاویر نمادین -و به ظاهر خلاف عرف و شرع- در این شعرها به مثابه نشانگانی عرفانی مورد تفسیر و تاویل قرار می‌گیرند. دوم رویکرد تاریخی که در آن این اشعار عمدتاً از منظر اجتماعی، و مرتبط با جریان‌های فرهنگی و سیاسی رایج دوره میانه اسلامی بررسی می‌شود. در این میان، آنچه در بررسی این نوع شعر مغفول مانده، درک شاعرانگی یا بوطیقای قلندریات، و بررسی کارکرد آن در چارچوب نظام ژانرهای اولیه فارسی است. این پژوهش با پرداختن به این مساله که قلندریات چگونه بوطیقای هتروتوپیک خود را از طریق گفتگو و شبیه‌سازی پارودیک با شعر زاهدانه (زهدیات و مواعظ) و شعر مدحی (مدحیات) برمی‌سازد، سویه‌های کارناوالیستی این نوع شعر را –با تأکید بر غزلی از سنایی- بازنمایی و تبیین می‌کند. بررسی‌ها نشان داد که قلندریات در نظام ژانر فارسی به عنوان یک ضدژانر عمل می‌کند، اما این ضدیت در یک چارچوب واحد و ساده خلاصه نمی‌شود؛ بلکه زیر چتر گسترده قلندریات، زیرمجموعه‌های متنوع متعددی جای می‌گیرند که این امر، پیچیدگی و پویایی نظام ژانرهای ادبی اولیه شعر فارسی، به ویژه قلندریات را آشکار می‌کند.

مولانا در آفرینش‌های ادبی خود، به زبانِ طبیعی خانواده‌‌اش که زبان ناحیۀ وَخش و بلخ و شرقِ خراسان است، بسیار توجه داشته است؛ ازین‌رو، بهره‌گیری از گویش‌های محلی این مناطق، برای فهم بهتر آثار وی اهمیت فراوان دارد. در غزلیات شمس، علاوه‌بر «خویش»، «خویشتن» و «خود» گاه «خود خود» نیز به‌عنوان ضمیر مشترک دیده می‌شود. هدف از انجام این پژوهش، بررسی کاربرد اخیر است. برای دستیابی به این هدف، نخست شاهدهای ناظر بر کاربرد «خود خود» در غزلیات شمس و برخی متون دیگر ذکر می‌گردد سپس تداوم و بقای آن در برخی گویش‌های امروزی نشان داده می‌شود. آن‌گاه، به‌کمک شمّ گویشی نگارنده، جوانب مختلف آن به‌دقت بررسی می‌گردد. براین پایه، «خود خود» در گویش‌های فارسی رایج در بلخ، هرات، مناطق هزاره‌نشین افغانستان، شرقِ خراسان جنوبی و شرق خراسان رضوی و برخی متون کهن متعلق به این مناطق، «ضمیر انعکاسی» است و می‌تواند در جمله، نقش‌های دستوری مفعول بی‌واسطه، مفعول باواسطه و مضاف‌الیه را بر عهده گیرد. بیان این نکته هم ضرورت دارد ‌که سبک‌شناسان و زبان‌شناسان، پیرامون اهمیت توجه به تفاوت‌های ناشی از متغیرهای جغرافیایی در گونه‌ها و سبک‌های فارسی اتفاق نظر دارند.

مشایخ صوفیه، در مرتبه‌ای فروتر از پیامبر(ص)، اسوه‌های ایمان و عمل‌ صالح برای اهل طریقت‌اند، ازهمین‌رو حکایات مشایخ صوفیه بخشی مهم از متون صوفیانه است حاکی از اقوال و افعال و احوال آنان در معامله با نفس، خلق و حق که عموماً در قالب حکایاتی کوتاه نقل شده‌است. در عموم این حکایات، قول، فعل و حال شیخِ قهرمانِ داستان است که دیگران را متنبه می‌سازد اما گاه، این خود شیخ است که در مقام ایقاظ و تنبه قرار می‌گیرد. این پژوهش کوششی است برای بررسی حکایات یقظه و انتباه مشایخ صوفیه در مهم‎ترین متون منظوم صوفیانۀ‎ فارسی، شامل مثنوی‌های سنایی، منظومه‎های عطار، مثنوی معنوی و هفت‎اورنگ جامی و ریشه‌یابی مضامین آن‌ها در نظام معرفتی صوفیه. نتایج به‎دست‌آمده نشان می‎دهد که از مجموع ۳۱۴ حکایتِ مشایخ صوفیه در آثار یادشده، ۴۶ حکایت از نوعِ حکایاتِ یقظۀ مشایخ است که عوامل آن عبارت‌اند از شخصی عامی که عموماً شیخ را به مفهوم «توحید ذاتی و افعالی» تنبه می‌دهد، هاتفی غیبی که حضورش متکی بر مفهوم «وحی» و استمرار آن ازنظر صوفیه است، شیخی دیگر که معمولاً در مرتبه‌ای فروتر است، و رویدادهای طبیعی و حیوانات به‌مثابۀ «آیات خداوند» و نشانگانِ عبرت. از حیث عناصر روایی، عنصر «گفتگو» با محوریتِ «شخصیتِ» شیخ، در ایجاد «کنش» این حکایات به‌منظور انتقال آموزه‎های اخلاقی و دینی، نقشی محوری دارند. درون‎مایۀ غالب حکایات نیز، تأکید بر آموزه‌های «توحید افعالی»، و در پیامد آن، آموزه‌های «توکل» و «رضا»، همسو با رویکرد کلامی و معرفت‌شناسی دینی صوفیه است.

منطق‌الطیر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین متون ادبیات عرفانی، نمادی از جست‌وجوی انسان برای یافتن معنا و حقیقت است. برای بازنمایی ابعاد بیشتر این اثر ارزشمند، پژوهش حاضر به بررسی ارتباط میان نظریه معنادرمانی و منطق‌الطیرمی‌پردازد. شیوۀ پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کیفی از نوع مضمونی است. پرسش اصلی پژوهش، این است که آیا عناصر معنادرمانی ویکتور فرانکل، بنیان‌گذار مکتب معنادرمانی (لوگوتراپی)، در منطق‌الطیر عطار حضور دارد؟ و منطق‌الطیر می‌تواند در حوزۀ معنادرمانی که از رویکردهای نوین روان‌شناسی است، کاربرد شناختی مؤثری داشته باشد؟ یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که عشق، پذیرش رنج و شکیبایی در آن برای رسیدن به هدف، مسئولیت‌پذیری، تغییر نگرش به چالش‌ها و شوقِ یافتن حقیقت به‌ عنوان عوامل کلیدی سفر پرندگان هستند. عشق به عنوان نیروی محرکه، نه تنها در شکل‌گیری معنا، بلکه در تقویت انگیزه و امید برای مقابله با چالش‌های سفر آنان نقش بسزایی دارد و دیگر عوامل نیز بن‌مایه‌های اصلی و پیش‌برندۀ روایت را شکل می‌دهند که با روان‌شناسی معناگرای فرانکل همسویی قابل توجهی دارند. همچنین در این پژوهش نشان داده شد که سیمرغِ منطق‌الطیر می‌تواند رمزی از مرتبۀ عالی وجودی، فردیت و تکامل غایی انسان باشد که در پرتو طلب معنا حاصل می‌شود. با نیل به این نتایج، این پژوهش سعی کرده است که اهمیت منطق‌الطیر را در شناخت ساحت روانی و معنوی نمایان سازد و به اهمیت کاربردی ادبیات عرفانی در عرصۀ روان‌شناسی و تأثیر آن بر بهزیستی و کیفیت زندگی تأکید کند.

تجلی خداوند اصل اساسی آیین اهل‌حق است. در این نگرش خداوند با تجلی عام جهان هستی را آفریده و با تجلی خاص در جامۀ انسان جلوه‌گر کرده‌است. از این رو، یارسانیان، انسان مجالی ذات(فیض) حق را با اوصاف مختلفی از جمله «خدا»(پیشوا) و «ذات خدا» خوانده‌اند. از آن‌جا که واژۀ خدا ابتدا به معنی مالک، صاحب و پیشوا به کار رفته‌ و سپس به جهت تطور معنا به معنی «الله» استعمال شده‌است و عامۀ یارسانیان از این موضوع آگاهی نیافته‌اند، لذا گرایش به انسان ـ خدایی در جامعۀ اهل حق پدیدار شده‌است. اینک این پرسش مطرح است که راه برون‌رفت از انسان ـ خدایی چیست؟ یافته‌های پژوهش نشان داده‌است که مفهوم‌شناسی ذات در کلام دوره‌های مختلف دلالت می‌کند که معنای خدا و خداوند در کلام آیینی بانیان اولیه یارسان با معنای آن در کلام دوره‌های بعد متفاوت است که با قرینۀ لفظی یا معنوی قابل تمیز است. این مقاله با روشی توصیفی‌‎ـ تحلیلی بر اساس منابع اولیه و اصلی این آیین به بررسی و نقد ایدۀ عالمان اهل‌حق که به انسان ـ خدایی گراییده‌اند، پرداخته‌است. مفهوم‌شناسی واژۀ خدا و خداوند، و مصادیق آن در کلام‌های مختلف از دیگر اهداف این مقاله است.

با این‌که معمولاً توجه به مسائل محیط زیستی و حیوانات، از دغدغه‌های متأخر بشری به حساب می‌آید، اما باید دانست مسئله «حیوان» و شأن وجودی آن، از مباحث درازدامن در حکمت و تصوف اسلامی است. ابن‌عربی در شرح آیاتی از سوره «صافات» مبنی بر رویای ابراهیم نبی و ذبح پسرش، این پرسش را پیش می‌کشد که حیوانِ قربانی چه مقامِ بلندمرتبه‌ای دارد که می‌تواند جایگزین پسرِ پیغمبر باشد؟ شیخ‌اکبر بررسی این سوال را منوط به مبحث حضرت خیال می‌داند چرا که معتقد است این رویدادها در عالم خیال واقع شده است و ابراهیم پیغمبر نتوانسته این رویای مهم را تعبیر کند. درست است که گرانیگاه مبحث شیخ، در فص اسحاقی از فصوص، رقم می‌خورد، اما رد رویکردِ متفاوت شیخ نسبت به مسئله حیوان را در آثار دیگر او نیز می‌توان سراغ گرفت. ابن‌عربی به شأن وجودی جانوران توجهی ویژه داشته است. نگاهِ دیگرگونِ او به حیوان نه تنها نسبت به بسیاری از هم‌نفسانِ و همتایان روزگارش، بلکه نسبت به حیات معاصرِ بشری نیز، نگاهی قابل تأمل است. روایت‌هایی در این جستار مورد توجه قرار گرفته که ابن‌عربی در آن اندیشه‌های متفاوتی نسبت به مقام حیوانی اظهار داشته است، به نحوی که در موقعیت‌های مختلفی، حیواناتی نظیر شتر، گربه و گورخر را در جایگاهی رفیع‌تر از انسان‌ها و گاه بعضی از عرفا عنوان می‌کند. از نظر ابن‌عربی حیوان نزد خداوند دارای جایگاه ویژه‌ای است. به زعم او، جانوران، به هر دو نوع ادراک ظاهری و باطنی مجهز هستند؛ و بر خلاف آدمی، معرفتِ حیوانات نسبت به خداوند، معرفتی فطری است.