جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از آیاتی که مسئله خشونت نمادین علیه همسر ذیل آن بررسی شده، آیه 44 سوره ص است. این پژوهش بر آن است تا با بررسی وسیع تفسیرهای متقدم و متأخر اعم از شیعه و سنّی از این آیه، محتوای آن‌ها درباره خطاهای نسبت داده‌شده به همسر ایوب (ع) و مواجهه این پیامبر با همسر خود و همین‌طور قضاوت نهایی خداوند عزّوجلّ را تحلیل و مقوله‌بندی نموده و ریشه‌های درون‌مایه‌های مشهور در تفسیر این آیه را بکاود و سپس با بررسی انتقادی این درون‌مایه‌ها و روایت‌های پس‌زمینه آن، سعی در ارائه تفسیری بدیل به شیوه قرآن به قرآن نماید. با کاوش آیات مرتبط با داستان ایوب (ع) و همین‌طور آیات دیگری در سوره‌های بقره و واقعه و مطالعه واژگان هم‌ریشه «تحنث» در قرآن، آیه 44 سوره صاد را می‌توان چنین تفسیر نمود که خداوند فرموده است: «(ای ایوب) آن دسته‌ی ساقه‌ها را بگیر و به مزار آن پیکرهای بی‌جان بزن (تا به اذن خداوند زنده شوند) و نسبت به قدرت پروردگارت برای احیای مردگان یقین کن». در این تفسیر بدیل، مسئله خشونت خانگیِ مشروع در قبال یک همسر وفادار ولو به شکل نمادین وجود ندارد و برخی از درون نمایه‌هایی که در برخی از تفاسیر بررسی شده از این آیه در اتهام به همسر این پیامبر و نیز طعن به عصمت انبیا وجود دارند نیز مرتفع می‌شوند.

واژه دین در معنای کیش و آیین از مفاهیم بنیادین در آیات قرآن است که با توجه به تیرگی حوزه معنایی آن، مطالعات معناشناسی ضروری می‌نماید. استنباط معنای غیرروشمند از این واژه در گذر تاریخ، سبب برداشت‌های غیرعلمی و نیز بروز کنش‌های افراطی از جانب باورمندان به دین مبین اسلام شده است. در این نوشتار برآنیم با استفاده از روش معناشناسی ساختاری مؤلفه‌های معنایی واژگان مرتبط با واژه دین با نظر به بافت و روابط هم‌نشینی کلمات در آیات واکاوی شود تا فهم روشن‌تری از واژه مزبور در قرآن به دست آید. بدین منظور در گام نخست ریشه آن در زبان‌های سامی و عربی جست‌وجو و سپس حوزه معنایی آن بر محور هم‌نشینی با تأکید بر روابط مکملی، اشتدادی و تقابلی واکاوی شد. این پژوهش نشان می‌دهد، واژه دین در معنای کیش و آیین بیشترین ارتباط را به ترتیب با واژگان حنیف، فطرت، اسلام، احسان، شرک، وحدت، ملت ابراهیم و حرج دارا است. افزون بر آن واژه دین در ترکیب وصفی هم‌نشین با ماده خَلُص، ماده قَیّم و ماده حق است. بررسی زبان‌شناسانه واژه‌های هم‌نشین حاکی از ضرورت خوانش اخلاقی از واژه دین در قرآن است. مطابق نتایج پژوهش، پاسداشت ارزش‌های اخلاقی مبتنی بر اخلاق فطری بر باور و عقیده افراد مُقدم است.

سید رضی خطبه هشتاد نهج‌البلاغه را از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و در مذمت زنان در این کتاب شریف آورده است. مهم‌ترین محور این خطبه، سرزنش زنان به علت عقل ناقص و ایمان ناقص و بهره مالی ناقص می‌باشد و در انتها توصیه به عدم مشورت با زنان حتی در امور نیکو دارد. بسیاری از محققان مهم‌ترین علت ایراد آن را نقش عایشه همسر پیامبر (صلی‌الله علیه وآله) در جنگ جمل که موجب کشته‌شدن تعداد زیادی از مسلمانان شد، می‌دانند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های خطبه هشتاد، استدلال‌هایی است که ظاهراً قرینه قرآنی دارد و سالیان زیادی، متفکران و عالمان برجسته‌ای آن را شرح و تفسیر کرده‌اند. هدف از پژوهش حاضر، بررسی استدلال‌های خطبه، بر اساس قرآن کریم و زدودن گرد و غبار از اثر الهی نهج‌البلاغه، بهترین و مهم‌ترین کتاب معنوی شیعیان بعد از قرآن، می‌باشد. روش تحقیق این پژوهش از نوع تحلیل محتوا است و نتایج حاصل از آن نشان داد که خطبه هشتاد، کاملاً برخلاف آیات قرآن کریم است و ازآنجاکه کلام معصوم نمی‌تواند خلاف قرآن باشد، در نتیجه نمی‌تواند از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) که قرآن ناطق بود، صادر شده باشد.

پژوهش‌های اخلاق هنجاری، یک بخش از تحقیقات اخلاقی است که درباره ارائه طرح کلی از معیارهای ارزش اخلاقی و تعیین مصادیق خوب و بد بحث می‌کند. نقد و بررسی رویکرد اسلام‌شناسان غربی به امام حسین (ع) با توجه به نگاه نقادانه برخی از آنان، در جهت ارائه تصویر منفی از عملکرد آن حضرت، حائز اهمیت فراوان است. نوشتار حاضر با هدف نقد مطالعه برخی مستشرقان درباره امام حسین و نهضت ایشان نگارش یافته است و با روش توصیفی – تحلیلی می‌کوشد به این پرسش پاسخ بدهد که بر اساس چه دلایلی برخی مستشرقان قیام امام را ضدارزشی و غیراخلاقی دانسته و در نتیجه تلاش کرده‌اند بر عملکرد امام ایراد بگیرند؟ یافته‌های پژوهش نشانگر این است که اولاً، اثبات خدشه‌دار بودن نظرات مستشرقان و تثبیت تصویر مثبت اخلاقی از چهره امام حسین (ع) در دنیای معاصر غربی امکان‌پذیر است. ثانیاً، اتهام موضوعاتی، همچون قدرت‌طلبی، پاسخ به دعوت کوفیان و شهرت‌خواهی به امام با هدف ناهنجار نشان دادن قیام امام، به دلیل تکیه صرف بر روش تاریخ‌مندی و بی‌توجهی به روش پدیدارشناسی، نمی‌تواند پژوهشی کامل و صحیح به شمار بیاید.

با وقوع انقلاب اسلامی و تحول در ساختار سیاسی کشور، دانش فقه و رویکرد استنباطی آن مبتنی بر تفکر پیوند دین و سیاست، نقش اساسی در حکمرانی و حکومت‌داری بر پایه دین به خود می‌گیرد و مطابقت با شریعت، اصل کلی و حاکم بر جمیع شئون حاکمیتی و اجتماعی کشور (قوانین، آیین‌نامه‌ها، هنجارها و ...) می‌شود. بااین‌حال مرور تجربه چهار دهه اخیر تعامل فقه با عرصه‌های سیاست و اجتماع بیانگر ظهور روندی است که حکایت از شکاف و فاصله‌گرفتن سیاست و اجتماع از احکام و آموزه‌های فقهی دارد. با بهره‌گیری از روش روندپژوهی و با تأمل در پیمایش‌ها و یافته‌های آماری چند دهه اخیر، چنین استنباط می‌شود که افول موقعیت و کاهش نفوذ اجتماعی نهاد روحانیت، تغییر نگرش در تلقی از دین و دین‌داری و تحول در ترجیحات ارزشی و نگرشی جامعه به‌عنوان شواهد و نشانه‌های ظهور این روند هستند. بروز ناکارآمدی‌ها، جریان روشنفکری و سیاسی ناهمسو با قرائت رسمی از دیانت و فقه، تغییر و تحول در ایده مشروعیت سیاسی و روند جهانی‌شدن و مواجهه با دنیای مدرن مهم‌ترین علل و عواملی هستند که در ایجاد چنین روندی مؤثر هستند. عرف‌گرایی در حکمرانی، انزوای ارزش‌ها و هنجارهای دینی در ساحت سیاست و اجتماع، رواج تساهل اجتماعی، خودمرجعی دینی و ظهور جریان‌ها و گروه‌های مدعی دین با رویکردهای غیررسمی و انحرافی ازجمله پیامدهای تدریجی گسترش چنین روندی هستند.

دو دهه پایانی قرن بیستم، مقارن با شروع مطالعات روشمند در فهم حدیث با روش تحلیل اسناد ـ متن در غرب است. با بهره‌گیری از روش تحلیل اسناد ـ متن در بررسی روایت «إِنِّی‏ أُوتِیتُ‏ الْکِتَابَ‏ وَمِثْلَهُ مَعَهُ»، جنبه کاربردی و محتوایی این روایت را تا حدودی می‌توان روشن کرد. این پژوهش، ضمن تبیین علمی روش تحلیل اسناد ـ متن در بررسی احادیث، درصدد پاسخگویی به این پرسش است که مطابق آموزه‌های نبوی چه مضامینی محوریت حدیث «إِنِّی‏ أُوتِیتُ‏ الْکِتَابَ‏ وَمِثْلَهُ مَعَهُ» را تشکیل داده‌اند؛ ازاین‌رو در قالب روش توصیفی ـ تحلیلی، پس از تقریر نظریه‌هایی در تفسیر این حدیث، سیر تطور آن و کشف معنای اصلی متن این روایت در بافت تاریخی‌اش بررسی خواهد شد. بررسی متنی ـ اسنادی این روایت گویای آن است که مضمون وحی بیانی به‌مثابه پربسامدترین مضمون در تفسیر این حدیث،تنها یک اقتضای عصری نبوده است، بلکه نشان‌دهنده یک ضرورت و رهنمود پیامبر (ص) درباره لزوم توجه به وحی بیانی است. همچنین بعد از بررسی سندی و متنی پنج نمونه مشهود و بارز این حدیث در جوامع روایی ولو به‌رغم شهرتش، چنین به نظر می‌رسد که این حدیث نمی‌تواند دلیلی جامع و صحیح برای وحیانی‌دانستن سنت به حساب آید.

مراسم حج هر سال و حضور بی‌پیرایه و عاری از تعلقات دنیوی حجاج در سرزمین وحی، زمینه‌ای مناسب برای احساس ضرورت مسئولیت همگانی آحاد مسلمین در پیگیری هدفی واحد، یعنی کوشش برای خداگونه‌شدن انسان‌ها در روی زمین و تلاش برای تحقق عدالت در جوامع اسلامی فراهم می‌سازد. این نوشتار در پاسخ به این پرسش که «چگونه مناسک حج به ایجاد همبستگی معطوف به عدالت در جامعه اسلامی مدد می‌رساند؟» در پی آن است تا صحت این فرضیه که «با درک مفهوم عدالت‌مداری طی مناسک مختلف حج به‌منزله ارزشی مشترک در هویت اصیل اسلامی، عدالت‌خواهی به‌مثابه یک مکانیسم میانجی، می‌تواند پیوند و همگرایی آحاد مسلمین را به ارمغان آورد» را از رهگذر مطالعه کتابخانه‌ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی بررسی کند.‌ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که مناسک حج از احرام گرفته تا رمی جمرات و قربانی، همگی در صدد طرح عدالت در جایگاه یک ارزش و یک معیار و مکانیسم میانجی در زندگی اجتماعی انسان‌ها است تا به انبوه مسلمانان در این اجتماع سالانه یادآوری شود چنانچه عدالت در پهنه جوامع صورت عملی به خود بگیرد، می‌تواند با پی‌ریزی روابط در همه حوزه‌ها، سبب گسترش حلقه‌های پیوند در خلق همکاری‌های اجتماعی دنیای اسلام گردد.

بر مبنای نظریه هرمنوتیک گادامر، فهم انسانی همواره متأثّر از تاریخ شکل می‌گیرد. محمد شحرور نواندیش معاصر اهل سوریه با تأسّی از نظریه تاریخی‌نگری در فهم متون دینی، آموزه‌های اسلام را مورد بازخوانی قرار داده است. این مقاله با رویکرد توصیفی و تحلیل محتوا و با مرور ادبیات هرمنوتیک گادامر به تحلیل اندیشه‌های شحرور درباره طبقه‌بندی مستحقین زکات بر اساس خوانش وی از آیه 60 سوره توبه می‌پردازد. یافته‌های پژوهش مبتنی بر آن است که شحرور با نگرش انتقادی نسبت به دیدگاه فقهای اسلامی درباره دریافت‌کنندگان زکات، تنها چهار طبقه را برای مستحقین زکات نام برده است: فقیر، مسکین، غارمین و ابن سبیل. وی با رویکردی علمی-تاریخی، معنای فقیر را به یتیمان، مسکین را شامل افراد دارای نیازهای خاص، غارمین را شامل بدهی پرداخت دیه برای قتل ناروا و ابن سبیل را به کسی که در مسافرت ضرر می‌کند، گسترش داده است. این خوانش وی، محصول رهیافت علمی-تاریخی اوست که در مسکو تحت تأثیر منطق رایج آن زمان که به ساختارگرایی روسی مشهور است، قرار داشت. همچنین وی از استاد زبان‌شناسی خود، جعفر دک الباب تأثیر پذیرفت.

بسیارند مستشرقانی از جهان غرب که در برابر حقایق و عظمت بی‌کران قرآن سرِ تعظیم فرود آورده‌اند و به اعجاز این کتاب آسمانی در ساحت‌های گوناگون بیانی، علمی، معرفتی و غیره اذعان داشته‌اند، ولی همچنان برخی دیگر از مستشرقان به شیوه ادبی و بیانی قرآن و بهره‌مندی از فنون فصاحت و بلاغت همانند «تکرار» در آیات، الفاظ، قصص قرآنی اشکالات و نقدهایی مطرح کرده‌اند. این مطالب دست‌مایه طعن و ادعای عدم اعجاز و یا عدم وحیانی بودن قرآن قرار گرفته‌ است. مقاله حاضر علاوه بر نقل و نقد دیدگاه‌های مستشرقان، در مقام بیان انواع و علل وجود تکرار در قرآن و تبیین سِّر بلاغی مکررات آن می‌باشد. با توجه به علوم و فنون بلاغی و اهمیت و کارکرد تکرار در مقام ادب و بیان، شایسته است نگاه نوینی به وجود تکرار در قرآن کریم صورت پذیرد. این مقاله درصدد تحلیل و تبیین این مهم است.

قرآن کریم به باور مسلمانان از عصر نبوی تا زمان‌ کنونی در هر نسلی توسط افرادی فراوانی نقل شده و همین، ‌بهترین دلیل تحریف‌ناپذیری آن است؛ اما در نقطۀ مقابل برخی از خاورشناسان و حتی مسلمانان مدعی تحریف، با استناد به‌ پاره‌ای از روایات مدعی شده‌اند که برخلاف این ‌تصور عمومی، تنها افراد انگشت‌شماری از صحابه، حافظ قرآن بوده‌اند و با این تعداد اندک، وثاقت تاریخی این کتاب قابل اثبات نیست. جستار حاضر در راستای بررسی این مدعا نخست اندک‌بودن شمار حافظان قرآن در عصر نزول را امکان‌سنجی و در ادامه، واژگان دال بر عمل حفظ (از بر کردن) قرآن در عصر نزول را شناسایی کرده است. در پایان، روایات مورد استناد منکرین بررسی و مشخص شد واژگانی همچون «جمع»، «اخذ» و «حمل»‌ که در این ‌روایات به ‌کار رفته‌اند، در زمان نزول به معنای «حفظ قرآن» نبوده‌اند؛ بنابراین هیچ دلیلی مبنی بر اندک‌شماربودن حافظان قرآن در عصر نبوی وجود ندارد؛ چنانکه حتی اگر آن روایات در رابطه با حفظ قرآن بودند نیز باز مشکلی از این ‌جهت، متوجه اعتبار قرآن نمی‌شد.