جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقصود قرآن از اختلاف در کتاب یا اختلاف پس از آمدن دانش چیست؟ اختلاف‌کنندگان چه کسانی هستند؟ آیا همگی بر باطل‌اند یا برخی برحق‌اند؟ آیا مؤمنان و پیروان پیامبران در زمرۀ این اختلاف‌کنندگان و یکی از طرف‌های اختلاف به شمار می‌روند یا خیر؟ اگر همگی اختلاف‌کنندگان بر باطل‌اند، داوری میان اختلاف‌کنندگان «لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ» به چه معناست؟ و اگر همگی بر باطل نیستند، چرا قرآن اختلاف‌کنندگان را جملگی بر ستیز و گمراهی عمیق معرفی کرده و می‌فرماید: ﴿إِنَّ الَّذینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفی‏ شِقاقٍ بَعیدٍ﴾، این اختلاف چه زمانی رخ داده یا رخ می‌دهد؟ آیا این اختلاف پس از ابلاغ پیام و انجام رسالت پیامبران و در میان پیروان ایشان رخ داده است؟ در این صورت چرا همه اختلاف‌کنندگان مذمت شده و طرف‌دارانِ حق، استتثنا نشده‌اند؟ آیا مقصود از اختلاف‌کنندگان منکران انبیا‌ هستند؟ در این صورت مقصود از اختلاف آنان دربارۀ تعالیم انبیا چیست؟ و چرا آنان نه به‌خاطرِ انکار بلکه به‌خاطرِ اختلاف تهدید به عذاب الاهی شده‌اند؟ این ابهامات تأمل در معنای واژۀ «اختلاف» در آیات قرآن را ضرورت می‌بخشد. در این نوشتار قصد داریم نشان دهیم اختلاف مورد مذمت قرآن اختلاف به معنایی نیست که ما امروزه به‌کار می‌بریم.

این جستار می‌کوشد برخی از آراء دین‌شناسانه عبدالکریم سروش را در گذر زمان به اجمال بررسی کند و نشان ‌دهد که وی در صدد طبیعی کردن الاهیات، یا به تعبیر جامع‌تر، طبیعی کردن دین، دین‌شناسی و دینداری، به نحوی ناموجّه و غیر قابل دفاع است. در آغاز طبیعی کردنِ الاهیات را تعریف و آن را به دو نوع موجّه و ناموجّه تقسیم می‌کنیم و سپس با مرور آراء سروش نشان می‌دهیم که اولاً چگونه می‌توان علی الاصول چنین ویژگی‌ای را به این آراء نسبت داد، و ثانیاً، به سود این ادعا استدلال خواهیم کرد که الاهیات طبیعی‌شد سروش هم ناموجّه و ناپذیرفتنی است، و هم اهداف او را در طبیعی کردنِ الاهیات برآورده نمی‌کند. اما نادرستیِ الاهیات طبیعی‌شده سروش نه به معنای نفی ضرورت طبیعی ‌کردن الاهیات است و نه به معنای نادرستی هر خوانشی از الاهیات طبیعی‌شده؛ بلکه صرفاً بدین معناست که خوانش خاصی که وی از الاهیات طبیعی‌شده به دست می‌دهد و شیوه خاص او در طبیعی کردنِ الاهیات ناموجّه است.

بی تردید امروزه دانش سیاسی اسلامی در سطح مجامع علمی، به عنوان یک رشته مستقل، مطرح است و قرآن کریم مهم‌ترین کتاب هدایت و تحریف‌ناپذیر به عرصه‌های هدایت سیاسی نیز پرداخته است، بر این اساس پژوهش حاضر به بررسی چگونگی تأثیر گذاری معنا دار قرآن کریم در پیدایش، بیان ریز‌گزاره‌ها و گسترش دانش سیاسی اسلامی می‌پردازد. (مسئله) کشف این تأثیر گذاری با تفسیر و تحلیل آیات الهی بر اساس قواعد تفسیر میسر است. (فرضیه) بررسی این فرضیه منوط به بررسی آیات الهی با رویکرد میان رشته‌ای و دانش درجه دوم خواهد بود(روش و رویکرد) تا با توجه به لایه‌های وجودی انسان از نگاه قرآن و تقسیم علوم بر این اساس، به بررسی و نقش قرآن و تأثیر گذاری آن در کلام سیاسی، اخلاق سیاسی و فقه سیاسی، بپردازیم (گستره پژوهش) به این نیت که گستره تأثیر گذاری آیات الهی در حوزه دانش‌های سیاسی یاد شده، تبیین شود.(هدف) در نتیجه روشن شود که قرآن کریم سرچشمه آغاز کلام سیاسی، اخلاق سیاسی، فقه سیاسی و ایجاد ادبیات سیاسی اسلامی است که با ایجاد مفاهیم و مسائل دانش‌های یاد شده صورت گرفته است گسترش های بعد از آن همگی مدیون هدایت سیاسی قرآن در راستای پاسخ‌گویی به نیازهای وجودی انسان است.(یافته‌ها)

در قرآن چهار آیه هست که معمولا بیش از دیگر آیات برای اثبات وقوع تحریف لفظی (دست‌بُرد) در تورات مورد استناد قرار می‌گیرند؛ به این دلیل که در آنها فعل «یحرّفون» صراحتا در ارتباط با یهودیان به کار رفته است. در سال‌های اخیر برخی محققان کوشیده‌اند با مداقه در این آیات نشان دهند که استنباط چنین انگاره‌ای از این آیات ممکن نیست؛ بااین‌حال، هنوز پژوهش روشمند و منسجمی بر اساس اصول زبان‌شناسی تاریخی صورت نگرفته است تا نشان دهد که معنا و مدلول این آیات دقیقا چیست و چقدر می‌توان آنها را دال بر وقوع تحریف لفظی در تورات دانست. این پژوهش با تمرکز بر این آیات، ابتدا به پژوهش ریشه‌شناختی کلمۀ «تحریف» در زبان عربی و سایر زبان‌های سامی می‌پردازد و سپس با بررسی معناشناختی آیات تحریف به این نتیجه می‌رسد که اساسا نه در لغت و نه در شبکۀ معنایی قرآن این واژه به معنای «دست‌بُرد در متن» نیست؛ بلکه تنها به معنای «تحریف معنوی» یا اصطلاحا «معناگردانی» است. در ادامه، با کاوش در کهن‌ترین متون جدلی مسیحی‌ـ‌اسلامی تلاش می‌شود راهی به فهم چگونگی تحول معنایی اصطلاح تحریف از «معناگردانی» به «دست‌برد» یافت شود.

بر این اساس دعا و نیایش به‌عنوانِ بهترین عمل عبادی انبیای الاهی بوده است؛ با این حال پاره‌ای از دعاهای پیامبران در قرآن و حدیث به ظاهر از جهت درخواست نابه‌جا مورد اشکال و با عصمت معصومان (علیهم‌السلام) سازگاری ندارد. در این پژوهش تمامی دعاهایی که در مورد آنها شبهه و پرسش مطرح شده و یا خاستگاه شبهه است و با جستجوی طاقت‌فرسا از منابع متعدد گردآوری شده است، مورد تحلیل، بررسی قرار گرفته و پاسخ‌هایی که در برابر این پرسش‌ها مطرح شده است، نقد و پاسخ‌های نزدیک به واقع را تقویت و برگزیده و یا پاسخ جدید ابداع نموده و در مواردی که پاسخی ارائه نشده است، اقدام به پاسخ کرده است. روش گردآوری مطالب، کتابخانه‌ای بوده و در نحوۀ استناد داده‌ها، از شیوه اسنادی بهره‌برداری شده و در تجزیه و تحلیل مطالب، روش تحلیل محتوایی از نوع توصیفی تحلیلی برگزیده شده است.

مطالعات قرآن ‌پژوهی در رابطه قرآن با علوم‌ تجربی دو دسته محصول ایجابی و سلبی دارد. دسته اول به اعجاز علمی قرآن مربوط است. هسته مرکزی تئوری­های اعجاز علمی این است که قرآن دستاوردهای دانش­های تجربی را پیشگویی‌کرده یا این‌که توسط این دانش‌ها تأیید می‌شود. مطالب دسته دوم که به تعارضات میان مطالب قرآنی با آورده‌های علوم‌تجربی مربوط است، بر محور وجود گزاره‌های خلاف علم در این کتاب استوار است. پژوهش حاضر که با "توجهات منطقی و معرفت‌شناختی"، در نسبت میان قرآن و علم تجربی، ادعاهای تعارض و اعجاز را هم­زمان مدنظر دارد، پس از مروری بر تطور دیدگاه‌ها در رابطه قرآن و‌ علم در دهه‌های اخیر و ماهیت­شناسی تئوری­های علوم تجربی، اولاً نشان‌می­دهد درصورت تعارض چگونه می‌توان بجای توجیه و تأویل و تصرف در متن مقدس، صحت و دقت مدل‌های علمی را به چالش گرفت و ثانیاً با سنخ‌شناسی‌گزاره‌های قرآنی، آشکارمی­کند که ساحت بیانات قرآنی - در مقصد، روش‌ها و غایات - بکلی از ساحات مدل‌سازی‌های تجربی جداست و نفیاً و اثباتاً با آنها قیاس‌پذیر نیست تا "اعجاز" یا "تعارض" ادعا شود. پس آیات قرآنی که گزاره‌هایی قطعی و کاملاً غیرناظر به مدل‌سازی‌های علمی است و از افقی بالادستی القا می‌شود، هم‌رتبه و هم‌تراز گزاره‌های مدل‌های علمی نیست تا مؤید یا مخالف آنها بوده ‌باشد و از حیث منطقی و معرفت‌شناختی تنها می‌شود با گزاره‌های وحیانی یا عقلانی دیگری تأیید یا درگیر شود.

کتاب خدا، قرآن، به زبان عربی آمده است؛ خداوند یکی از معجزه‌های جاودان پیغمبر ختمی (ص) را کتاب خود قرار داده است. خداوند همگان را به تدبر در قرآن و انکارکنندگان را به آوردن کتابی همچون قرآن و آیاتش فراخوانده است. از مقدمات مراجعه اکتشافی به قرآن دانستن زبان عربی است و هرچه درجۀ این مراجعه ارتقا یابد، دانستن زبان عربی ضروری‌تر می‌شود. زبان عربی یکی از پرقدرت‌ترین زبان‌های موجود در عالم زبان است. مشهورترین علوم ناظر به این زبان، دانش‌های صرف، نحو، معانی و بیان است. ترجمه و تفسیر قرآن بدون دانستن این دانش‌ها ممکن نیست و بخشی از درجۀ قوت ترجمه و توفیق در تفسیر به درجۀ تسلط بر آن‌ها وابسته است. در عین حال که پاره‌ای از قواعد مندرج در این دانش‌ها در متون تحقیقی این علوم کم‌تر وارد شده است، آثار قابل توجه آن قواعد در بخشی از متون تفسیری وارد شده است. در این نوشتار به یکی از این نوع قواعد پرداخته می‌شود: قاعدۀ تضمین.

مفهوم خشونت همواره یکی از مسائل چالش­برانگیز در پژوهش­های اجتماعی بوده است. در جهان اسلام نیز این مسئله از دیرباز مورد توجه اندیشمندان، به‌‌ویژه جامعه­شناسان دینی بوده و البته دستاویز بسیاری از افراط‌‌گرایان نیز قرار گرفته است. زاویه نگاه و دیدگاه‌‌های مختلف درباره خشونت، می­تواند گونه­های متفاوتی از آن را به نمایش بگذارد، مانند: خشونت فردی، خشونت اجتماعی، خشونت پنهان یا آشکار و ... . این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی معیارهای روایی و ناروایی اِعمال خشونت در اجتماع را در آیات قرآن بررسی کرده است. نخست «عدالت» معیار تمایز روایی و ناروایی خشونت و در ادامه، دو مؤلفه «اخلاق» و «قانون» به عنوان ملاک اِعمال خشونت در قرآن تحلیل شده است؛ به این معنا که هر رفتار، گفتار و عملکرد ضد خاطیان اجتماعی که در چارچوب مفهوم اخلاق و قانون بگنجد، خشونت جایز شمرده می‌‌شود؛ هرچند با شدت عمل و رنج همراه باشد. مصادیق خشونت جایز و غیرجایز در اجتماع نیز با الهام از آیات کریمه قرآن استخراج و تبیین گردیده­ است.

در میان مفسرانی که به وجود غَرض واحد در هر سوره اعتقاد دارند، دو رویکرد توصیفی و استدلالی برای شناسایی غَرض سوره وجود دارد. در رویکرد استدلالی، مفسر تلاش می‌کند با تکیه بر شواهد درون‌متنی و برون‌متنی سوره، غَرض سوره را کشف نموده کیفیت راهیابی خود را به غَرض سوره به‌طورِ مستدل و ضابطه‌مند بیان نماید. برای کشف غَرض سوره، باید با رعایت قواعد و ضوابطی که بر اصول محاوره عقلایی مبتنی هستند، چهار مرحله طی شود در مرحله اول با توجه به اصول و قواعد شناسایی پیوستگی متون، آیات سوره گفتاربندی می‌شوند و در مرحله دوم با توجه به کیفیت ارتباط آیات هر گفتار و جهت‌گیری محتوای آنها، گفتارهای سوره عنوان‌گذاری می‌شوند و در مرحله سوم با جمع‌بندی عناوین گفتارها و بررسی عناصر درون‌متنی و برون‌متنی غَرض سوره کشف می‌شود و در مرحله چهارم با نقد و بررسی سایر دیدگاه‌ها درباره غَرض سوره، از غَرض کشف شده دفاع می‌شود. در این مقاله قواعد طی نمودن مراحل چهارگانه کشف غَرض سوره به روش علمی و استدلالی بیان شده است و سپس برای نمونه غَرض سوره نبأ با طی نمودن چهار مرحله فوق تبیین شده است.

یکی از روش‌های فهم واژگان و معنای کلام الاهی، شناخت جهتِ کلام و معناداری خاص آن از راه کشف زبان قرآن در دسته‌ای از آیات صفات الاهی است. در گذشته، این مسئله با وصف کلامی آن بحث می‌شده است و امروزه راه‌حل آن را بررسی زبان قرآن و تعیین جهت‌گیری آن می‌دانند و نکته چالش‌برانگیز این است که تعبیرهای عاطفی قرآن از خداوند به چه معنا و جهت‌گیری آن‌ها کدام است؛ برای نمونه در قرآن همواره سخن از حب الاهی نسبت به بندگان خاص است. پرسش این است که معنای این دوست داشتن چیست و از چه سنخ دوست‌داشتنی است و در هم‌نشینی با واژگان چه جایگاهی دارد؟ ازاین‌روی، شناخت و روشن کردن زبان قرآن در واژگانی که بار احساسی و عاطفی دارند، دارای اهمیت زبان‌شناسی است. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی، کوشیده است تا به این پرسش اساسی پاسخ دهد که زبان قرآن در توصیف حب خداوند نسبت به محسنین چگونه و دارای چه جهتی است؟ ازاین‌روی، با تحلیل زبانیِ ویژگی‌های محسنین در پنج آیه‌ای که ابراز محبت از سوی خداوند به آنان صورت گرفته، مقصود از حب خداوند و ابراز محبت او نسبت به بندگانش مورد بررسی قرار گرفته است. در آغاز، جهت معنایی دو واژه «حُب» و «مُحسنین» آشکار ‌و سپس هم‌نشینی این واژگان در آیات، بررسی شده است. نتیجه به‌دست‌آمده، گویای آن است که مقصود خداوند از «محسنین» در آیات موردنظر، هرچند در ظاهر یکسان نیست؛