جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«همزيستي مسالمت‌آميز» که همواره از نيازهاي زندگي بشر بوده، امروزه اهميت بيشتري يافته است و با رويکردهاي گوناگوني بررسي مي‌گردد. در اين ميان، نقش دين در ايجاد يا نفي همزيستي مسالمت‌آميز همواره برجسته بوده است. از منظر برخي جامعه‌شناسان، دين مايۀ وحدت و قوام اجتماع مي‌شود و از منظر برخي انديشمندان، دين به خشونت و چنددستگي ميان انسان‌ها دامن مي‌زند و امکان همزيستي مسالمت‌آميز را تضعيف مي‌کند. يکي از استنادات گروه اخير آن است که دين مرزهاي اجتماعي براساس مرزهاي عقيدتي ايجاد مي‌کند و انسان‌ها را در اجتماع به «خود» و «ديگري» تقسيم کرده، عامل خشونت‌ورزي عليه ديگران مي‌شود. از جمله آياتي که چنين تقسيمي را القا مي‌کند آيات نهي مسلمانان از تولّي غيرمسلمانان در قرآن است. اين مقاله درصدد است جايگاه روابط اجتماعي با غيرمسلمانان را ذيل «نهي از تولّي غيرمسلمانان» در اين آيات بررسي کند و نشان دهد که چنين آياتي درصدد نفي حسن معاشرت و ايجاد مرزهاي اجتماعي ميان مسلمانان و غيرمسلمانان نيست. در اين مسير، مقاله نشان مي‌دهد که اصولاً ملاک مواجهه اجتماعي در نگاه قرآن، نه اعتقادات گروه‌هاي مقابل، بلکه نوع رفتار عملي ايشان است و آنچه مايۀ ايجاد مرز اجتماعي مي‌گردد «عداوت» است و نه «کفر». اين مقاله به روش تفسير «قرآن به قرآن» مسئله مزبور را بررسي مي‌کند.

مقاله حاضر به بررسي نقش شناخت در ترجيح اميال متعالي انسان با تأکيد بر ديدگاه علامه مصباح يزدي ‌پرداخته است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که شناخت‌هاي بنيادين بر حسب متعلقاتش در شناخت مبدأ، معاد، راهنما و انسان‌ خلاصه مي‌شود. انسان با شناخت اسما و صفات الهي، تمسک به آنها، شناخت رابطه بين خالق و مخلوق و در نتيجه افزايش محبت به خداوند، هنگام تزاحم اميال، انتخاب صحيح‌تري خواهد داشت. شناخت ماهيت و ويژگي‌هاي زندگي اخروي، مثل آگاهي از ارجحيت حيات اخروي، بروز ملکات در آن عالم و تجسم اعمال و نيز آگاهي نسبت به ثواب و عقاب الهي موجب ترجيح اميال متعالي خواهد بود. آگاهي از جايگاه راهنمايان دين و شاهد بودن آنان نسبت به اعمال جوانحي و جوارحي و نيز آگاهي از تعاليم آنان زمينه ترجيح اميال عالي را براي انسان فراهم مي‌سازد. کسب آگاهي نسبت به سرشت مشترک انسان و کرامت ذاتي و اکتسابي او نقش بسزايي در هنگام تزاحم اميال ايفا مي‌نمايد. اين مقاله به شيوه مطالعه کتابخانه‌اي و روش توصيفي و تحليلي اين موضوع را بررسي مي‌کند.

نحو قرآني به نحو «تعليمي»، «علمي» و «نصي»؛ و نحو رايج و معروف به نحو «علمي»، «تعليمي» و «تعليمي ـ علمي» تقسيم مي‌شود. تاکنون درباره نقش نحو رايج (نحو تعليمي ـ علمي) در تفسير قرآن، پژوهش‌هايي انجام شده است. اما «نحو نص قرآني» داراي ويژگي‌ها و نيز تفاوت‌هايي با علم نحو (نحو تعليمي ـ علمي) است و به نقش آن در تفسير قرآن کمتر توجه شده است. اين مقاله با استفاده از روش تحليلي ـ توصيفي، ويژگي‌هاي نحو نص قرآني و تفاوت‌هاي آن با نحو تعليمي ـ علمي را بررسي مي‌کند. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که نحو نص قرآني در مقايسه با نحو تعليمي ـ علمي، معنامحور بوده و قواعد آن متکي به قرآن و مؤيد به نظم و نثر عربي است و در تفسير قرآن از آن استفاده مي‌گردد. در اين نحو، اختلافات مفسران، مکاتب نحوي و نحويان در توجيه اعرابي آيات بر پايه قواعد نحوي موجود در آيات با لحاظ معنا و تفسير آيات، تحليل و حل و فصل مي‌شود.

نقش رفتار جوامع در سرنوشت خويش و تأثير رفتار انسان‌ها بر وضعيت آينده خود، از موضوعات مهم جامعه‌شناختي قرآن به‌شمار مي‌رود. يکي از پربسامدترين آيات محل استناد در اين بحث، کريمه «إِنَّ اللَّهَ لايُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» است. اين نوشتار با روش توصيفي ـ تحليلي به دو ديدگاه عمده در برداشت از اين آيه، براي موضوع «نقش‌ داشتن جوامع در سرنوشت خود» پرداخته است. علامه طباطبائي و آيت‌الله مصباح يزدي با استناد به سياق، ضمن نفي عموميت از اين آيه، نسبت به تغيير شرايط از نيک به بد و از بد به نيک، آن را محدود به تغيير شرايط از مطلوب به نامطلوب کرده‌اند؛ اما شهيد مطهري و برخي ديگر از مفسران با برداشتي فراسياقي، اين آيه را شامل هر دو گونه تغيير (نيک به بد و بد به نيک) مي‌دانند. اين مقاله با دفاع از ديدگاه دوم، به مستندات اين برداشت فراسياقي پرداخته و ضمن نقد ديدگاه اول (مخالفان تعميم)، شواهد قرآني و روايي برداشت گسترده از آيه مدنظر را ارائه داده است.

کارکرد اخلاق در انسان برحسب نوع نگاه به ابعاد وجودي او فرق دارد. برخي انسان را تك‌ساحتي و مادي مي‌پندارند که با مردن، نابود مي‌شود و برخي ديگر انسان را دوساحتي (بدن و نفس) مي‌دانند که با مردن، نيست نمي‌شود و همچنان به حيات خود ادامه مي‌دهد. مسلّماً کارکرد اخلاق براساس اين دو نگاه متفاوت است. براساس ديدگاه اول، کارکرد اخلاق کاملاً اجتماعي و بيرون از فاعل اخلاقي است و انسان با مردن تمام آنچه را به‌لحاظ زيست اخلاقي به‌دست آورده است همراه خود به عالم نيستي مي‌برد. اما براساس ديدگاه دوم، اخلاق علاوه بر کارکرد بيروني، کارکرد دروني نيز دارد و اخلاق با جان آدمي سروکار دارد و حقيقت انسان و شکل‌گيري هويت او با ارزش‌هاي اخلاقي تحقق مي‌يابد و با مردن، گرچه ساحت مادي انسان در زير خاک قرار گرفته، مي‌پوسد، اما ساحتي که با ارزش‌هاي مثبت يا منفي اخلاقي شكل گرفته است، به حيات خود ادامه خواهد داد. به نظر مي‌رسد انگيزه زيست اخلاقي در اين دو نگاه بسيار متفاوت است. اين مقاله کوشيده است علاوه بر نقش کارکرد اجتماعي اخلاق، نقش جاودانه‌ بودن انسان از منظر قرآن در انگيزش زيست اخلاقي را تبيين کند.

آگاهي تفصيلي از چيستي «سياق» در تفسيرِ متن و در مقام سنجش اعتبار تفسيرهايي كه مفسران متن با استناد به سياق ارائه داده‌اند، ضرورتي آشكار است؛ اما آنچه با عنوان تعريف «سياق» در حوزه دانش تفسير متن ارائه‌شده از جهاتي محل نقد و نظر است. در اين نوشتار به روش توصيفي ـ تحليلي تعريف برخي محققان از «سياق» ارائه و بررسي ‌گرديده و چيستي سياق، به‌مثابه نوعي دلالت‌كننده‌ متمايز از ساير دلالت‌كننده‌هاي لفظي روشن مي‌شود. نتايج اين بررسي نشان مي‌دهد که «ساختار كلي كلمات يا جملات» كه در اصطلاح دانش اصول، واجد وضع نوعي است، نمي‌تواند بيانگر چيستي سياق باشد، بلكه «سياق» عبارت است از: «روابط دلالتگر فاقد وضع نوعي كه متكلم ميان اجزاي دلالتگر كلامش ايجاد مي‌كند». كارآمدي اين تعريف در عرصه‌ فهم و نقد استنادات مفسران به سياق ـ براي نمونه، در استظهار متعلق تفكر در آيه 44 سوره نحل ـ در پرتو طرح و نقد ديدگاه علامه طباطبائي و دفاع از صحت ديدگاه مشهور تطيبق و اثبات مي‌شود.