جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یوهان زشندورف (1662-1580) رئیس مدرسه لاتین سِویکاو، دانشمندی زبان‌شناس و از مسیحیان لوتری بود. وی از پیشگامان عرصه مطالعات عربی و اسلامی در قلمرو پادشاهی آلمان در امپراتوری روم بود. ترجمه سوره‌های صف و نباء به لاتین و همچنین ترجمه تفسیر سوره‌های قارعه و عصر ازجمله آثار چاپی اوست که با حروف چوبی به دشواری چاپ شده است. وی برای تهیه نسخه کامل چاپی قرآن به همراه ترجمه لاتین، کوشش‌های‌ فراوانی انجام داد؛ اما به دلایل نامعلومی موفق به چاپ کامل قرآن نشد. تاکنون در پژوهش‌های فارسی فعالیت‌ها و آثار یوهان زشندورف در کسوت طلایه‌دار مطالعات اسلامی، موردتوجه و تجزیه‌وتحلیل قرار نگرفته است. این پژوهش با روش توصیفی ـ کتابخانه‌ای به مرور آثار و فعالیت‌های زشندورف در حوزه آموزش عربی و ترجمه قرآن به زبان لاتین پرداخته و بر پایه پژوهش‌های پیشین آصف بِن توو، روبرتو توتولی و رینولد گِلِی تلاش کرده‌ است جایگاه این مستشرق آلمانی در حوزه آموزش عربی و مطالعات اسلامی را ترسیم کند. در کنار توصیف و معرفی اجمالی آثار زشندورف، نتایج نشان می‌دهد گرچه وی در مراحل اولیه ترجمه خود را با نیت رده‌نویسی آغاز کرد، ولی در مراحل بعدی و پس از آشنایی با تفسیر بیضاوی، رویکرد خود را تغییر داد که همین امر می‌تواند عامل انزوای وی در مراحل پایانی حیاتش باشد.

فقه‌القرآن یا به عبارت دیگر فقه اسلامی به‌مثابه منظومه‌ای کامل از حقوق و قوانین اسلامی، از دیرباز در آثار مستشرقان منعکس شده است. به بیان دیگر خاستگاه و سرچشمه فقه‌القرآن ازجمله مسائل بحث‌برانگیز در این حوزه مطالعاتی است. مستشرقان با اغراض و اهداف مختلف به مطالعات اسلام‌شناسی و فقه‌پژوهی روی آورده‌، در آثار خود، این مسئله را مورد نقد و بررسی قرار داده‌‌اند، و به این سؤال اساسی پرداخته‌اند که آیا احکام فقهی از مصدر اولیه قرآن منبعث و صادر شده‌اند و یا آنکه فقه اسلامی متأثر از سایر ادیان الهی همچون یهود و مسیحیت و حتی قوانین برخی کشورها بوده است؟ ازاین‌رو پژوهه حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل محتوایی به «سیر خاستگاه و شکل‌گیری فقه‌القرآن از منظر مستشرقان» پرداخته و برآمد پژوهه بیانگر آن است که مستشرقان در آثار فقه‌پژوهی خود، با استناد به برخی از شباهت‌های ظاهری احکام اسلامی با قوانین ادیان الهی پیشین، این پیش‌فرض را توسعه داده و بر این مهمّ اهتمام داشته‌اند که برخلاف نظر اندیشمندان مسلمان، فقه اسلامی برگرفته از قرآن و مصدر وحی نیست؛ بلکه این دسته از قوانین از آیین یهودیت و مسیحیت وارد دین اسلام شده است و در این راستا به برخی از موارد تشابه قوانین اسلامی با قوانین ادیان پیشین اشاره کرده‌اند. البته برخی از مستشرقان نیز همسو با اندیشمندان مسلمان بر این باورند که چون مصدر احکام در ادیان مختلف آسمانی از جانب خداوند متعال است، از این‌رو مشاهده برخی وجوه تشابه عجیب نیست و ازآنجایی‌که احکام در ادیان آسمانی از مصدری واحد و برای اهداف مشترک صادر شده‌اند، دارای وجوه تشابه هستند، و دلایل متعددی همچون وجود برخی از احکام و قوانین فقهی همچون نظام حسبه، عقاب، تعزیر، زکات و ... که تنها در اسلام و فقه‌القرآن وجود دارد، خود دلیلی واضح بر عدم اقتباس و شکل‌گیری فقه اسلامی از سایر مصادر است که نگارنده در پژوهه حاضر، با پرداختن به آرا برخی از مستشرقان پیرامون خاستگاه فقه‌‌القرآن، به نقد و بررسی آن می‌پردازد.

در پیوستار تاریخ اسلام ادعای برگرفتگی روایت‌های قرآنی از متون پیشینی در سنت‌های ناهمسان با شیوه‌های هم‌بسته به زمانه با خواستمان بی‌هویت نمایاندن آموزه‌ها و گزاره‌های قرآن کریم نمایشگری شد. قرآن کریم و باورمندان دینی نیز با شیوه‌های گوناگون در پیوند با گونه روش ادعایی اقتباس در پی پاسخ بودند. با گستره دانش‌ها و تئوری‌ها در دوران مدرن، و فرافکنی آن در نظریه‌های فلسفی و دینی شیوه ادعایی برگرفتگی قرآن با ریختار سازوارانه با سامانه روشی دانش‌ها جای گرفت. در این پیش دانسته رویارویی با انگاره برگرفتگی آموزه‌های وحیانی نیز در تناسب با روش پردازش رقیب ضروری می‌نماید. سامانه روشی این پژوهش بر بنیاد متنی، با نگره روایت طوفان که آن را به‌مثابه متن پنداشته و با روی‌آوردهای همسان با آن بسان رهیافت هرمنوتیکی، بینامتنی و روایت‌شناسی در پی نقد گفتمان برگرفتگی و موجه‌سازی آن در خودایستایی (استقلال) و منحصربه‌فردبودن روایت طوفان نوح در قرآن از جهت اصالت روایی است. از یافته‌های پژوهش حاضر این است که هرچند کهن‌روایت طوفان دارای عناصر تکرارشونده در همه روایت‌های اساطیری و نیمه‌اساطیری است؛ اما در گفتمان قرآن کریم به دلیل بهره‌مندی از عناصر زبانی و فرازبانی ویژه در سایه‌سار توحید و معاد، آن را نسبت با گونه‌های روایتی دیگر ناهمسان و مستقل کرده است.

شخصیت و زندگی پیامبر خاتم(ص) به‌عنوان آخرین پیامبر که منشأ تحولات سترگی در عالم شده، همواره موردتوجه خاورشناسان بوده است، ولی تصویری که آقای یوری روبین از شخصیت پیامبراکرم(ص) در دائرةالمعارف قرآنی لیدن در بخشی از مقاله محمد(ص) ارائه کرده است در بسیار از موارد با تصویری که مورّخان مسلمان ارائه داده‌اند، تفاوت چشمگیری دارد. از‌این‌رو، این مقاله با کاربست روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد انتقادی دیدگاه‌های یوری روبین را به بحث گذاشته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که علت بی‌توفیقی یوری رویین در ارائه تصویر درست، علاوه بر بینش دینی، سیاسی و علمی، به شیوه مطالعات او در مسائل تاریخ اسلام باز می‌گردد. به نظر می‌رسد نویسنده مقاله «محمد» در دائرة‌المعارف، به دلیل نداشتن روشی مناسب در بررسی و تحلیل حوادث و جریان‌های عصر رسول گرامی چندان موفق نبوده است. در این نوشتار، مهم‌ترین ضعف‌های مقاله فوق مانند پیش‌فرض‌های نادرست از اسلام و شخصیت پیامبر اسلام(ص)، مراجعه‌نکردن به منابع شیعه، اعتماد بیش از حد به تألیفات مستشرقان، اکتفانمودن به نظریه علمای اهل سنت و عدم مراجعه به منابع شیعه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

موضوع مقاله حاضر، نقد دیدگاه جیمز بلمی در ارتباط با لفظ «أمّة» در دو آیه 8 سوره هود و 45 سوره یوسف است. وی با شیوه نقد متن، به تغییر، اصلاح و تصحیف واژگانی از قرآن اقدام کرده است. جیمز بلمی با استناد به ادلّه‌‌ای، خطا بودن لفظ «أمّة» در این دو آیه را مدعی شده است و کلمه «أمد» را جایگزین کرده است که به ادعای خودش، تشابه ظاهری زیادی با یکدیگر دارند و با سیاق آیه سازگارتر است. دلایل مورداستناد وی در اثبات این ادّعا، بیان معنای «حین» و «مدت» توسط مفسران در آیه 8 سوره هود و وجود اختلاف قرائت میان مفسران در آیه45 سوره یوسف است. این ادّعا و ادله آن با روش پدیدارشناسانه و با استفاده از منابع تفسیری و لغوی موردتحلیل و نقد واقع شد. موارد نقد در سه بخش، بررسی زبان‌شناختی، بررسی تناسب بافتی و بررسی موارد مشابه به تفصیل بیان شدند. نتایج این بررسی‌های سه‌گانه نشان داد هیچ‌گونه تغییر و تصحیفی در این واژه اتفاق نیفتاده است که نیاز به اصلاح آن باشد و مطالعات جیمز بلمی در زمینه نقد و اصلاح واژگان قرآن، نتیجه آسیب‌هایی همچون تأثیر پیش‌فرض‌های کتاب مقدس، درک ناقص از ویژگی‌های قرآن، جستجوی ناقص، عدم تسلط به ادبیات قرآن و عرب است که منجر به اظهار نظرهای ذوقی و به دور از شواهد و دلایل علمی در تصحیح برخی واژگان شده است.

‌مقاله «همسران پیامبر» اثر باربارا فرییر استواسر در جلد پنجم دایرةالمعارف قرآن لیدن منتشر شده است. وی با استناد به منابع اهل سنّت ابتدا به معرفی تعداد و اسامی همسران پیامبر(ص) پرداخته و بعد از بیان آیات مربوط به همسران پیامبر(ص) به چگونگی تصاویر همسران پیامبر در منابع حدیثی و تاریخی قدیم و جدید می‌پردازد. بررسی میزان اعتبار و سنجش این مدخل به دلیل ارتباط با سیره پیامبر اکرم(ص) و اصل عصمت آن حضرت، امری مهم و ضروری است. این پژوهش با شیوه توصیفی ـ تحلیلی و با مطالعه کتابخانه‌ای به بررسی و نقد مدخل همسران پیامبر از دایرةالمعارف قرآن می‌پردازد. نویسنده این مدخل اگرچه به‌صورت کلی مطالب قابل‌توجهی را تبیین و گزارش کرده است؛ امّا به دلیل استناد به منابع اهل سنت دچار کاستی و ضعف‌هایی شده و مطالبی را ذکر کرده است که با آیات قرآن و تاریخ قطعی در خصوص سیره پیامبر(ص) ناسازگاری دارد. از مهم‌ترین اشکالات این مدخل، نسبت‌دادن اموری نادرست و جعلی به پیامبر(ص) در زندگی خانوادگی و پایین آوردن حرمت رسول خدا(ص)، بالا بردن جایگاه برخی همسران آن حضرت و عدم جامعیت آن در منابع مورد استفاده است. این نوشتار درصدد است محورهای قرآنی این مدخل را با استناد به منابع معتبر اسلامی نقد کند.

آموزه عهد یکی از مهمترین آموزه‌های دینی است که در ادیان مختلف به‌صورت برجسته‌ای جلوه کرده است. عهد در یهودیت و مسیحیت به قدری مهم است که از کتاب مقدس این دو دین با عنوان عهد عتیق و عهد جدید یاد می‌شود. در قرآن کریم نیز بر مسئله عهد میان خداوند و انسان‌ تأکید شده، از بندگان خواسته می‌شود که به عهد خود پایبند باشند. برخی دین‌پژوهان معاصر با استخراج شاخصه‌های عهد در معاهدات دوران باستان سعی کرده‌اند مسئله عهد در کتاب مقدس را به معاهده‌های دوران باستان پیوند زنند. رزالیند گویین از قرآن‌پژوهان معاصر با استفاده از این شاخصه‌ها تلاش کرده است تحلیلی برای ساختار عهد در قرآن کریم فراهم کند. در این مقاله ضمن اینکه تلاش شده است تصویری روشن از این مطالعات عرضه شود، نتیجه گرفته می‌شود که با اینکه مطالعات مذکور از مزایای خوبی برخوردارند، در اتخاذ نتایج بحث در برخی موارد چندان موفق نیستند و برخی از نتیجه‌گیری‌هایشان محل تأمل و اشکال است. یکی از اشکالات گویین آن است که همه آیات قرآن کریم را مرتبط با عهد می‌داند. این‌گونه وسعت‌بخشی گرچه توان تحلیل گویین را بسیار بالا می‌برد، ولی در اینکه بتوان آن را تحلیل عهد قرآنی دانست جای تأمل و تردید دارد. علاوه بر این، برخی برداشت‌های گویین از آیات ناظر به عهد نیز محل اشکال است و برداشت‌هایی مناسب‌تر را می‌توان ارائه داد. به نظر می‌رسد شاخصه مهم عهد در قرآن کریم جنبه معرفت‌بخشی آن است که در تحقیقات مذکور نادیده گرفته شده است و حال آنکه می‌توان آن را به‌مثابه وجه تمایزی اساسی با عهد در کتاب مقدس لحاظ کرد

مخالفت با حجاب زنان با تکیه بر اهمیت عفاف‌گرایی مدتی است در میان برخی از نو اندیشان مسلمان به‌ویژه فمینیسم‌های اسلامی ترویج می‌شود. از جمله آنان، آمنه ودود ـ مسیحی مسلمان‌شده آمریکایی و استاد دانشگاه ویرجینیا ـ در کتاب «قرآن و زن» است. وی در این کتاب ـ که رساله دکتری وی در دانشگاه میشیگان آمریکا نیز است ـ مدعی است نوع پوشش در عصر حاضر بر اساس نگاه مردسالارانه به زن و از ناحیه جبر فرهنگی جوامع است. از دیدگاه او قرآن درصدد تشریع حجاب نبوده است؛ بلکه این آیات داستان‌هایی در مورد فرهنگ رایج عصر نزول برای نشان دادن اهمیت مسئله‌ حضور اجتماعی زن همراه با عفاف است. نویسنده در این مقاله درصدد نقد مبانی و نتایج به‌دست‌آمده آمنه ودود در نظریه عفاف‌گرایی بوده است. با مطالعه و استخراج مبانی آمنه ودود در کتاب «قرآن و زن» و تحلیل آن به روش توصیفی ـ تحلیلی ـ انتقادی مشخص شد که در مبانی ودود مواردی از قبیل تفسیر قرآن بدون سنت، پایه‌گذاری هرمنوتیک توحیدی، عصری‌انگاری و لزوم خوانش‌های معاصر، اعتقاد به برابری جنسیتی نقش مهمی در ارائه نظریه عفاف‌گرایی و حجاب‌گریزی دارد. با نقد مبانی و تفسیر صحیح از آیات حجاب، نظریه فقها و مفسران فریقین در آیات حجاب تقویت و اکتفا به عفاف بدون الزام به حجاب موردنقد قرار گرفت.

در سال 2006 کتابی با عنوان The Quran :Misinterpreted Mistranslated and Misread, The Aramic Language of The Quran «قرآن: تفسیر اشتباه، ترجمه اشتباه و خوانش اشتباه، زبان آرامی قرآن» از گابریل ساوما بدون نام ناشر منتشر شد. نویسنده در این کتاب ادعا کرده است که مسلمانان تفسیر، ترجمه و قرائت درستی از قرآن ندارند؛ زیرا بخشی از آیات و عبارات قرآن باید بر اساس زبان آرامی - سریانی خوانش شود. مسائلی چون تأثیر ‌زبان سریانی بر زبان عربی، اقتباس خط عربی از خط سریانی، اقتباس قرآن از عهد عتیق، نوشته‌های تلمود و مسیحی اولی و تأخیر کتابت قرآن از مهمترین مبانی نویسنده است. بر همین اساس واژگان و عبارات 52 سوره قرآن را معادل‌سازی آرامی کرده و قرائتی آرامی با معنای جدید ارائه داده است. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و رویکرد تاریخی - تطبیقی به نقد مبانی و روش نویسنده پرداخته است. نتایج پژوهش در رابطه با نقد مبانی ساوما نشان می‌دهد که کتیبه‌های موجود پیش از اسلام دلالت بر زبان و خط عربی آن عصر دارد. شباهت‌های محتوایی اصول عقاید و برخی قصص قرآن و متون مقدس پیش از قرآن حاکی از خاستگاه الهی آن‌ها دارد. همچنین شواهد تاریخی معتبر بر کتابت قرآن در قرن اول هجری دلالت دارد. روش ساوما در گزینشی برخوردکردن با معانی واژگان و رهاکردن معانی رایج آن‌ها توسط نویسنده سهواً یا عمداً و عدم بررسی معانی تمام مشتقات هر واژه در قرآن، از نتایج دیگر تحقیق پیش‌رو است.

برخی از مستشرقان همانند گوستاولوبون شبهه کرده‌اند که پیامبر اسلام(ص) به دلیل گرفتن زنان متعدد، آدمی شهوت‌ران بوده است. دکتر سها با تأثیرپذیری از آنان در کتاب «نقد قرآن»، با استناد به آیات 37 و 38 سوره مبارکه احزاب، رسول گرامی اسلام(ص) را متهم به تصاحب زن شوهردار (زینب بنت جحش) کرده و مدعی شده است این عملکرد او، هم باعث فروپاشیدن نظام خانواده شده و هم دستاویزی شده برای ولی‌فقیه در جهت طلاق‌دادن زنان بدون اجازه شوهرانشان. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی، این اتهام و ادعاهای سها را از سه منظر تفسیری، تاریخی و فقهی مورد نقد و بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که اولاً داستان عاشق شدن پیامبر(ص) به زن شوهردار، ساختگی است و با آیات و روایات سازگار نیست؛ ثانیاً فروپاشیدن خانواده زید بن حارثه، از پیامد‌های منفی ازدواج پیامبر(ص) با زینب بنت جحش نیست؛ زیرا این مدعا زمانی درست است که پیامبرa آن دو را مجبور به جداشدن از هم کرده باشد، درحالی‌که جدایی زینب به درخواست شوهرش زید بوده است، نه از طریق إعمال ولایت از سوی پیامبرa؛ ثالثاً آیات 37 و 38 سوره احزاب نمی‌تواند مستند إعمال ولایت از سوی ولی‌فقیه در مسئله طلاق‌دادن زنان در شرایط خاص باشد؛ زیرا موارد إعمال ولایت از سوی او، در کتب فقهی ثبت و ضبط شده که هیچ‌کدام از آن، بر مسئله طلاق زینب بنت حجش منطبق نیست و صیغه طلاق اگر از سوی پیامبر(ص) اجرا شده است و درواقع به درخواست و وکالت از زید بوده است.