جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موضوعاتی که در حیطه مطالعات قرآنی، توجه مستشرقان و قرآن‌پژوهان غیرمسلمان را به خود معطوف کرده است، رویکرد شکاکیت‌ نوین است، به‌گونه‌ای که این مبحث چالشی و بحث‌برانگیز در آثار خاورشناسان انعکاسی ویژه داشته است. ضرورت این پژوهش نشان می‌دهد که چگونگی نگرش به اعتبار تاریخی منابع صدر اسلام، ارتباط مستقیمی با برداشت ما از کیفیت خاستگاه اسلام و قرآن دارد. به نظر می‌رسد این رویکرد نیز مانند رویکرد نقد سنّت، معتقد است که منابع سنّتی در معرض تکامل بوده‌اند؛ اما وجود هرگونه حقیقت تاریخی یا هسته‌ای از واقعیت تاریخی که بتواند حقیقت حوادث واقعه را بیان کند، انکار و رد می‌کند. این نوشتار در پی آن است که با روش توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه‌های مطرح‌شده در این رویکرد را تبیین کند و اشکالات آن را مورد نقد و بررسی قرار دهد. به نظر نگارندگان رویکرد مستشرقان معاصر در مطالعات قرآنی را می‌توان به چهار رهیافت تقسیم‌بندی کرد: رهیافت توصیفی، نقد منبع، نقد سنّت و رهیافت شکاکیت. جستار حاضر با توجه به نقدهای بسیاری که بر رویکرد شکاکیت متوجه است، درصدد است تا با نقد این رویکرد، به بررسی، ظهور و افول تاریخی این رویکرد بپردازد.

جایگاه قصدیت در هرمنوتیک، خوانش‌های متفاوتی را از متون پیش‌روی نهاده است. هرمنوتیک فلسفی آنرا نادیده گرفته و هرمنوت‌های کلاسیک به جهت اصالت دادن به مؤلف و فهم متون، آن را غنیمت شمرده‌اند. خاورشناسان بر اساس قصدیت سه دوره تبشیری، استعماری و علمی را پیموده‌اند که در تطابق با هرمنوت‌های کلاسیک مفری از اندیشه‌ای دگماتیستی، ناسیونالیستی و ناموجه خویش نخواهند داشت. نیت‌خوانی خاورشناسان بر اساس هرمنوتیک هرش از آن جهت ضرورت دارد که روش یا ابزاری به دست می‌دهد تا به نیت‌خوانی و آشکارسازی مقاصد آنها دست‌یافته و راه گریز و تفاسیر پلورالیستی و فراموشی تاریخی از آنها سلب شود و در جایگاه برین معاصر، وضعیت زیرین و عقیم تاریخی خویش را توجیه خردمندانه نکنند؛ چراکه جهت فهم متون در دیدگاه هرمنوتیکی هرش، نیت وقصد مؤلف بنیادین تلقی شده است که از آن به قصدگرایی تفسیر می‌شود. این پژوهش با روش توصیفی -تحلیلی نشان داده است که خوانش متون اسلام‌شناسانه غربیان بر اساس هرمنوتیک هرش چیزی جزء قصد بزرگ‌نمایی نقاط ضعف شرقیان، انحراف کشاندن سنت اصیل دینی اسلام، سلطه‌طلبی دینی و سیاسی، خودبرتری بینی نژادی و مذهبی، ابژه ساختن شرق در جهت سلطه همه‌جانبه و ... را هویدا نمی‌سازد. در مکتب علمی هرچند می‌توان با نظرات صائبی از جانب مستشرقان دست یافت؛ اما با رجوع و بهره‌گیری از منابع و روش‌های غیرمعتبر، انحراف‌های اسلام‌شناسی بسیاری را باعث شده‌اند که حتی با رجوع به روش‌های علمی مرسوم غربی نیز نمی‌توان توجیه منطقی و سرراستی از آنها ارائه داد. اهمیت بر جایگاه مؤلف در هرمنوتیک هرش نیز نشان می‌دهد که نمی‌توان بر قصد و نیت مستشرقان صحه گذاشت

گابرییِل سعید رِینولدز (Gabriel Said Reynolds) در مقاله ‌«دوتایی‌های قرآنی: تحقیقی مقدّماتی» به تجزیه و تحلیل عبارت‌های تکرارشونده یا «دوتایی‌ها» در قرآن پرداخته است. او بر مبنای ملاکی که تعیین می‌کند، ۲۹ دوتایی (یا سه‌تایی) در قرآن شناسایی می‌کند که تنها سه دوتایی‌ مکی ـ مدنی است و بقیه همه مکی ـ مکی یا مدنی ـ مدنی هستند. او با توجه به بسیار‌ اندک بودن دوتایی‌های مکی ـ مدنی و با استفاده از تجربه‌ پژوهش‌های مشابه در اناجیل، نتیجه می‌گیرد که دوتایی‌های بیست‌ونه‌گانه به فرآیند تدوین نوشتاری قرآن اشاره می‌کنند و حاصل ویرایش‌های انجام‌شده در متن قرآن پس از دوران پیامبرa و پیش از توافق بر متن رسمی قرآن، بر اساس یک منبعِ مکی و یک منبع مدنیِ مستقل هستند. این پژوهش که به روش کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده است، به دنبال یافتن پاسخی مستدل و مستند برای رفع شبهه‌ مذکور در خصوص تکرار آیات قرآن است. نگارندگان پس از بررسی آرا و ادله رینولدز در هفده محور، با بهره‌گیری از منابع معتبر به نقد منصفانه آنها از سه منظر روشی، تاریخی و ادبی پرداخته‌اند که مهمترین آنها نقد تاریخی است. این پژوهش درنهایت اثبات می‌کند که دوتایی‌های قرآنی، ما را به آنچه رینولدز مدعی است، رهنمون نمی‌کنند؛ بلکه هر یک از آنها در مقام بیان مطلبی خاص، با هدف هدایت انسان، مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند

بررسی روش‌های مطالعات قرآنی مستشرقان، از جدیدترین موضوعات در خورتوجه در حوزه پژوهش‌های قرآنی است. جرالد هاوتینگ، خاورپژوه معاصر بریتانیایی و ادامه‌دهنده نظریات جنجال‌برانگیز ونزبرو است که در این تحقیق، مهم‌ترین روش‌های مطالعات قرآنی وی، به‌صورت مختصر کشف، تبیین و تحلیل می‌شود. مهم‌ترین روش مطالعات قرآنی هاوتینگ، نقد تاریخی است که زیرشاخه‌های آن، نقد ادبی، نقد محتوایی و نقد منبع محسوب می‌شوند. تأثیرپذیری از اندیشه پست‌مدرنیسم و عدم نتیجه عملی اطمینان‌بخش، از برجسته‌ترین نقدهای وارد بر روش نقد تاریخی و زیرشاخه‌های آن است. روش‌های قرآن‌پژوهی هاوتینگ، متأثر از مبانی فکری و علمی رایج در غرب به‌ویژه استادش ونزبرو و نقد کتاب مقدس است. از آنجا که هاوتینگ قرآن را به‌منزله متنی بشری تلقی کرده است، روش‌های سازگار با جهان‌بینی مادی و خاص متون بشری را بر آن تحمیل کرده است

اصطلاح روح کلی قرآن کریم مبنایی است که توسط آمنه ودود، نومسلمان آفریقایی ـ آمریکایی‌تبار، مطرح شده است. وی معتقد است که باید آیات قرآن کریم را بر اساس این مبنا تفسیر کرد؛ چراکه روح کلی و هدف عالی قرآن کریم، تساوی جنسیتی بوده است. جریان نهضت بازگشت به قرآن پس از ارائه راهکارها و روش‌های خود در فهم آیات قرآن کریم و رسیدن به تنگنا، این مبنا را برای حفظ و تداوم جریان خود برگزیده است. این جریان قرآن را بر اساس رهیافت‌های هرمنوتیکی ـ تاریخی تحلیل نموده و معتقد به سیال بودن معنای هر واژه یا آیه بر اساس شرایط تاریخی ـ فرهنگی خواننده متن است. مبنای روح کلی، مبنای روش هرمنوتیکی ـ تاریخی است که تاکنون مورد مناقشه جدی قرار نگرفته است. این مقاله که با روش اسنادی و با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است، به دو نقد اصلی در عناوین ناکارآمدی این مبنا در تفسیر آیات قرآن کریم و داشتن پیش‌فرض‌های هرمنوتیکی و پیامدهای سه‌گانه آن در فرایند تفسیر پرداخته است. پیامدهای این مبنا شامل جدایی قرآن کریم و سنت، نارسایی سنت در بیان مفاهیم آیات قرآن کریم و اعتقاد به تاریخ‌مندی قرآن و عدم وجود فهم عینی و ثابت از قرآن کریم است.

یکی از مهمترین دیدگاه­های مستشرقان تجدیدنظرطلب،­ شکل‌گیری تدریجی اسلام از یک دین توحیدی ابتدایی است که در دوره امویان در قالب اسلام پدیدار می­شود. نوو و کورن، در کتاب «چهارراه­هایی به اسلام: مبادی مذهب تازیان و حکومت ایشان» به تبیین ویژه خود از این دیدگاه بر اساس شواهد باستان­شناختی و متون سریانی صدر اسلام پرداخته­اند. یکی از محورهای اصلی این دیدگاه شکل­گیری تدریجی قرآن تا اواخر سده دوم و اوایل سده سوم هجری است. نوشتار پیش‌رو به روش تحلیل انتقادی بر پایه نقد منطقی و نقد داده­‌ای و با بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای به ارزیابی این دیدگاه بر اساس متون سریانی صدر اسلام می­پردازد. نتایج پژوهش نشان می­دهد دیدگاه نوو و کورن درباره پیدایش قرآن مبتنی بر روش علمی در بهره­گیری از متون سریانی مرتبط با دوره نخستین شکل‌گیری اسلام نیست و تبیین نادرستی از این متون ارائه می­دهد. تکیه بر برهان سکوت و عدم توجه به ادله غیرروایی، مانند نسخه­های کهن قرآن و برهان تواتر، نادیده‌گرفتن روند تدریجی آشنایی سریانیان با دین اسلام و ماهیت جدلی برخی متون سریانی و فهم نادرست از این متون را می­توان از مهمترین اشکالات آنان در استناد به متون سریانی برشمرد. بنابراین، نه‌تنها متون سریانی صدر اسلام از پیدایش تدریجی قرآن کریم سخن نمی­گویند؛ بلکه می­توان آنها را همسو با دیدگاه سنتی اسلامی دانست.

جهاد یکی از فروع دین است که در مدینه واجب شده و قرآن کریم مسلمانان را بر آن توصیه کرده است. مستشرقان بدون توجه و تحلیل ماهیت و فلسفه و آثار آن قرآن را به همین علت کتاب خشونت و دین اسلام را دین شمشیر معرفی کرده‌اند. مسئله اصلی پژوهش این است که پاسخ­های مناسب به شبهه بعضی مستشرقان (ازجمله رئوون فایرستون، برنارد لوئیس، ریزوی فایزر، تئودور نولدکه و ...)، مبنی بر وجود خشونت در بابِ جهاد در اسلام چیست؟ روش این تحقیق، تحلیلی - توصیفی و انتقادی است. هدف پژوهش، ارائه پاسخ­های مناسب به شبهه فوق، با توجّه به اهداف دین اسلام و مفاهیم قرآنی است. یافته­های مهم پژوهش چنین گزارش می­شود. مقاصد دین اسلام بر اساس صلح و آرامش است و آیاتِ متعدّدی بر دعوت به صلح و نیز همزیستیِ مسالمت‌آمیز با ادیان دیگر و همچنین رحمت گسترده الاهی دلالت دارد. نمونه­های تاریخی همچون حضور سیزده ساله مسلمانان در مکّه و همچنین صلح حدیبیّه و فتح مکّه شاهدی بر مدّعاست نیز جنگ و جهاد در عصر پیامبر اسلامa همه جنبه دفاعی داشته است و همچنین، انواع تأثیر عنصر زمان و مکان در احکام جهاد نیز، صلح‌محوری را در حوزه جهاد، به اثبات می­رساند.

مسئله انسجام و وحدت موضوعی میان آیات هر سوره همواره از مهم‌ترین مسائل چالش‌برانگیز بوده و هست. مستشرقانی از قبیل گلدزیهر،‌ ریچارد بل و رژی بلاشر، بیش از دیگر خاورشناسان در این زمینه ابراز نظر کرده و شبهه اضطراب، بی‌ثباتی، ‌بی‌نظمی و ملال‌آور بودن آیات قرآن را مطرح کرده‌اند. در مقاله پیش‌رو، پس از تبیین مدعیات مستشرقان در مسئله یادشده، بر اساس معیارهای به‌هم‌پیوستگی آیات که در جای‌جای تفسیر ارزشمند المیزان، تعریف و ارائه شده‌اند با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی پاسخ شبهه مذکور داده شده است. مهمترین معیارهای انسجام آیات هر سوره از منظر علامه طباطبائی عبارتنداز: استفاده از سیاق آیات، اثبات حاکمیت هدفی یگانه در آیات هر سوره، وجود ترکیب و نوع جمله‌بندی‌ها؛ تلخیص مطالب در پایان فرازی از آیات، مقابله میان آغاز و پایان سوره و مناسبت میان صدر و ذیل آیه از طریق بیان یک سنت الهی. تجمیع ده شاخصه یا معیار به‌هم‌پیوستگی آیات،‌ بر اساس نظرات علامه طباطباییe در تفسیر المیزان، جنبه بدیع و نوآوری مقاله حاضر قلمداد می‌گردد.

امروزه مستشرقان با استفاده از رهیافت‌های جدید به تحلیل ساختار ادبی و معنایی متن قرآن توجه نشان داده‌اند. در این میان آنگلیکا نویورت یکی از پیشگامان این نوع مطالعات است. بر این اساس پرسش از چگونگی دیدگاه نویورت در باب ساختار قرآن همچنان پیش روی ما است. تحلیل آرای نویورت نشان می‌دهد که دیدگاه وی درباره ساختار قرآن مبتنی بر پیش‌فرض‌هایی است که با مبانی اسلامی تطابق کامل ندارد. وی با استفاده ازروش تاریخی و ادبی، سوره‌های مکی قرآن را تحلیل ساختاری و معنایی نموده و به پیوستگی ساختار معنایی و ادبی این سوره‌ها نظر داده است و سوره‌های مدنی را فاقد نظم و انسجام درونی می‌داند. فهم دیدگاه نویورت در باب ساختار ادبی و معنایی قرآن امری است که این تحقیق عهده‌دار تحلیل و ارزیابی آن است. در این پژوهه تلاش شده با استفاده از روش تحلیلی - انتقادی، مزیت‌ها و محدودیت‌های دیدگاه نویورت را در باب ساختار قرآن بیان و به سؤال اصلی پاسخ داده شود. درواقع می‌توان اظهار کرد، مطالعات قرآنی نویورت به‌ویژه مباحث ساختارشناسی وی ـ در صورت ارزیابی دقیق ـ به دلیل قاعده‌مندی و متن‌محوری می‌تواند برای قرآن‌پژوهان علاقه‌مند به مباحث ساختارشناسی، مفید و راه‌گشا باشد

پژوهش حاضر آرای مارگوت بدران را در رابطه با تعدد زوجات در اسلام که در مدخل «فمینیسم و قرآنِ» وی در دایرة المعارف قرآن لیدن مطرح شده است، به شیوه تحلیل انتقادی مورد نقد و بررسی قرار داده است و کارکردهای آن را تبیین می‌کند. بدران، ازجمله فمینیست‌های به اصطلاح اسلامی معاصر، بر این باور است که اسلام با طرح «تعدد زوجات»، موجب نابرابری حقوق زن و مرد و لذا اجحاف در حقوق زنان شده است. وی با انتقاد از جایگاه زنان در اسلام، تلاش می‌کند با توجه به رواج تک‌همسری در جوامع غربی، حقوق زن نسبت به مرد را به‌عنوان یک امر ارزشمند نشان دهد. در نقد این نظر، باید گفت که رواج معشوقه‌گرایی و تعدد معشوقه‌های جنسی در غرب مورد نقد جدی است. آنچه امروزه در این جوامع دیده می‌شود، شبیه تعدد زوجات در دوران جاهلیت است که قرآن کریم آن را به چهار زن محدود کرد و در گام بعد جواز آن را مقید به عدم ترس از بی­عدالتی دانسته است. با انجام این امر نه‌تنها جایگاه زن را تنزل نداده؛ بلکه موجب اکرام او شد. تعدد زوجات در اسلام آثاری در پی‌داشته است: کاهش ناهنجاری­های اجتماعی، افزایش زندگی مشترک و همسر و فرزندان مشروع، کاهش زنان بی­سرپرست و کاهش روابط نامشروع و معشوقه‌گرایی ازجمله کارکردهای آن است، که به ایجاد جامعه سالم منجر می‌شود. این امر البته اگر باعث سوءاستفاده و هوس‌رانی مردان شود، موجب پایمال شدن روح و کرامت زنان خواهد شد. بررسی دیدگاه بدران و نقد آن با تکیه بر کارکردهای تعدد زوجات در اسلام اهمیت این موضوع را تبیین کرده و همین امر جنبه نوآوری موضوع را متذکر می­شود.