جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لازمة درک آثار ادبی آگاهی از پیش‌متن‌ها و آثار پیش از آن است. بر این اساس، کشف و دریافت سرچشمه‌های متون ادبی یکی از روش‌های فهم بهتر آن‌ها به‌شمار می‌آید. در این پژوهش با هدف بررسی میزان تأثیرپذیری فردوس‌المرشدیه از متون دینی و عرفانی، با روش توصیفی- تطبیقی به بررسی بینامتنی آن براساس نظریة ژرار ژنت پرداخته شده است. با مطالعة بیش‌متنیتی احوال و کرامات شیخ ابواسحاق کازرونی (352-426 ﻫ.ق) در فردوس‌المرشدیه، اسطوره‌سازی از قهرمان برمبنای دیرینه‌الگوها و نظیره‌سازی از شیوة زندگی و معجزات و داستان‌های پیامبران به‌وسیلة مریدان او برای نشان دادن علوّ مقام و عظمت پیرشان مشهود است. بررسی بینامتنی فردوس‌المرشدیه با دیگر متون عرفانی در سطح مضامین و اصطلاحات عرفانی، آیات و احادیث، حکایت‌ها و نقل‌قول‌های عارفان، گواه وجود بینامتنیت صریح در مضامین آن با رسالة قشیریه است. بنابراین رسالة قشیریه از منابع مطالعاتی شیخ ابواسحاق کازرونی و مریدان او بوده است و شیخ ابواسحاق برخی از مضامین عرفانی، حکایت‌‎ها و اقوال و دیدگاه عارفان دیگر را از قشیری وام گرفته که این رابطة بینامتنی صریح در سطح عبارات و واژگان در بیشتر موارد به‌صورت نقل قول بدون ارجاع در متن است.

گنوسیسم بنیاد معرفت‌شناختی دارد و به همین سبب با عرفان و تصوف مشابهت یافته است. دربارۀ این مشابهت و نزدیکی دو رویکرد عمده وجود دارد که یکی مؤید نفوذ اندیشه‌های گنوسی در عرفان، به‌ویژه در سدۀ ششم هجری، ولی دیگری منکر چنین امری است. به هر روی، مضامین و بن‌مایه‌های مشترک در افکار گنوسی و عرفان وجود دارد که بررسی آن‌ها در تأیید یا رد نظریۀ تأثیر و تأثر راهگشاست. عطار نیشابوری از شاعران عارف‌مسلکی است که در سدۀ ششم می‌زیسته و احتمال تأثیرپذیری از آرای گنوسی دربارۀ او مطرح است. بنابراین، بررسی مضامین و بن‌مایه‌های مشترک گنوسی و عرفانی در آثار او ضروری به نظر می‌رسد. نماد و نمود این مضامین در غزلیات عطار قابل ملاحظه و بررسی است. تضاد روح و جسم، هبوط روح و اسارت آن در ماده، غلبۀ خواب بر روح و فراموشی اصل خویش، سرگشتگی و احساس بیگانی روح در جهان ماده، شنیدن ندای غیبی، و حجابِ راه ازجمله مضامین مشترک در اندیشه‌های گنوسی و عرفان است. فرجامِ سلوک در عرفان وصال حق است؛ در کیش گنوسی از این وصال به دیدار با خویشتن تعبیر می‌شود که در غزلیات عطار نیز نمود دارد. در این جستار، با روش تحلیلی ـ توصیفی، این بن‌مایه‌های مشترک در 165 غزل برگزیدۀ عطار بررسی شده و هدف پژوهش تبیین احتمال تأثیرپذیری عطار از آرای گنوسی در غزل‌ها و درنتیجه پیوند آن با دیگرآبشخورهای فکری اوست.

بحر المحبة فی اسرار المودة ازجمله تفاسیر صوفیانه به زبان عربی است که در آن، سورۀ یوسف همراه با برخی نکات، اشارات،‌ اقوال و حکایات عرفانی در ساختار و نثری ساده و دلنشین تفسیر شده است. محتوای جذاب و اهمیت این اثر موجب ارائۀ چهار ترجمه از آن در سدۀ اخیر شده، ‌اما با وجود این، هنوز تصحیحی انتقادی از آن در دست نیست و حتی نشانی از تلاشی جدی در پی شناخت دقیق اثر و نیز مؤلف، زمان تألیف، خاستگاه، نحوۀ شکل‎گیری و نیز جایگاه آن در سنت تفسیرنگاری عرفانی یافت نمی‏ شود. این تفسیر با رویکرد عملی در عرفان و ‌ملتزم به شریعت و اخلاق‎، در بستر سنت تفسیری صوفیان در سده ‎های نخست اسلامی و پیش از قرن هفتم به نگارش آمده است. بحر المحبة فی اسرار المودةکه نسخه‏ های متعددی از آن در ایران موجود است، گاه به ابوالفتوح احمد غزالی و گاه به برادر بزرگ‎ترش ابوحامد محمد نسبت داده شده، اما گویا هر دو نسبت خطاست. به نظر می‎رسد صبغۀ این اثر، تدوینی و حاصل گردآوری و شاید ترجمۀ برخی روایات و اقوال فارسی مندرج در تفاسیر متقدم اسلامی به‌ویژه انیس المریدین و شمس المجالس، انس المریدین و روضة المحبین و قصۀ یوسف باشد که حدود چهار یا پنج قرن‏ پیش و به زبان عربی به تألیف درآمده است. نوشتار پیش رو، ضمن بررسی متن اثر با توجه به چندین نسخۀ موجود، از تحلیل محتوای فهرست ‎های نسخ خطی، تفاسیر سده‌های متقدم و نیز پژوهش‌هایی که تاکنون دراین موضوع به نگارش درآمده، حاصل شده است.

وحدت وجود یکی از مفاهیم بنیادین در عرفان نظری و عملی است و در سنت ما نمایندگان بزرگی چون ابن عربی و مولانا دارد. مولانا، عارف بزرگ قرن هفتم، در آثارش به گونه ­های مختلف و اغلب به‌صورت تمثیلی به طرح و تبیین این مفهوم می­ پردازد. چنین تفکری محدود به سنت اسلامی و ایرانی نمی­شود و در میان اقوال و آثار اندیشمندان و حکیمان و نویسندگان دیگر ملل هم می­توان رد پای این مفهوم را یافت که با توجه به سنت فکری- فرهنگی حاکم بر آنان از جلوه­ های متفاوتی برخوردار است. نویسنده و اندیشمند مشهور روسی، لِف تالستوی، در جستجوهای معنوی خود برای یافتن معنای زندگی، از حکمت­ها، آیین ­ها و ادیان مشرق ­زمین بهره ­ها گرفت. در این میان، یکی از موضوعاتی که همچون رشته نخی نامرئی در تمام آثار تالستوی امتداد پیدا می ­کند، مفهوم وحدت است. او در داستان «قزاق ­ها»، در رمان حماسی «جنگ و صلح»، در «مرگ ایوان ایلیچ»، در حکایت­ های تعلیمی، در مجموعۀ «راه زندگی» و ... به طرح ایدۀ وحدت وجود می­پردازد. در این پژوهش بر آنیم به این پرسش به‌طور عام پاسخ دهیم که دیدگاه وحدت وجودگرایانۀ مولانا و تالستوی چگونه در آثارشان بازتاب یافته است؟ با بررسی­ هایی که داشته ­ایم، اشارت­ های تالستوی دربارۀ مفهوم وحدت وجود این قابلیت و ظرفیت را دارند که در پرتو تلقی مولویانه از وحدت وجود با روشی توصیفی-تطبیقی مورد بازخوانی و بررسی قرار گیرند. از این رو، ما در این نوشتار با رویکرد ادبیات تطبیقی آمریکایی به طرح و شرح شباهت­ های موجود میان اندیشۀ مولانا و تالستوی دربارۀ مفهوم وحدت وجود می­ پردازیم.

عرفان و تصوف و اصطلاحات و رمزگان وابسته به آن همواره در شعر کلاسیک فارسی حضور داشته است و شاعران از آن بهره‌های زیادی برده‌اند، اما در شعر معاصر این ارتباط بسیار محدود شده است. با توجه به اینکه این رمزگان امکان تولید، دریافت و تفسیر متون را ارائه می‌کند، ما در این مقاله درنظر داریم به بررسی رمزگان عرفانی شعر سید حسن حسینی بپردازیم تا بر مبنای آن بتوانیم تأثیر عرفان و تصوف و نقش آن را در خلق تصاویر و مضمون‌های شعری وی دریابیم. به این منظور، با رویکردی توصیفی–تحلیلی لایه‌های زبانی، فکری و بلاغی اشعار سید حسن حسینی را بررسی‌می‌کنیم تا کیفیت تأثیر این رمزگان را در شعر او را نشان دهیم. نتایج حاصل از این مقاله نشان می‌دهد هرچند با تحولات دنیای مدرن و تغییر ذائقۀ نسل جدید، عناصر و رمزگان نهاد عرفان و تصوف از کانون توجه شاعران معاصر به‌ویژه شاعران نوپرداز کنار رفته است، اما سید حسن حسینی در سه حیطۀ زبانی، ادبی و فکری از این رمزگان استفاده کرده است. وی در حیطۀ بلاغی برای ساخت انواع تصاویر شعری همانند تشبیه و استعاره و همچنین انواع تلمیح و مراعات نظیر از این رمزگان بهره برده و در حیطۀ فکری برای مبارزه با ریاکاری و دیگر مظاهر آن استفاده کرده است. به این ترتیب او توانسته از این رمزگان برای بارور کردن ادبیات معاصر بهره بگیرد و تا حدودی گسست میان شعر نو و شعر کلاسیک فارسی را کم کند.

حکایت «شیخ صنعان و دختر ترسا» که از بلندترین داستان‌های منطق‌الطیر عطار است، دارای زمینه‌های واقعی بوده و پیش از عطار توسط بسیاری از منابع معتبر نقل شده است. با این‌حال، روایت عطار از این داستان به دلیل آمیخته شدن با مفاهیم عرفانی و صوفیانه شهرت بسیاری یافته است. این روایت از سویی چهرۀ زاهدانه عطار را آشکار ساخته و حکایت شیخ صنعان را به متنی ایدئولوژیک و اعتقادی تبدیل کرده است، اما از سوی دیگر محمل تأویل­ های مختلف واقع شده که برخی بر خلاف باورهای ایدئولوژی آن بوده و سبب طرح پرسش‌های معرفت‌شناختی شده است. از همین‌رو، برآنیم تا با جستجوی یک خط فکری پادگفتمانی در حکایت شیخ صنعان به این پرسش پاسخ دهیم که اگر حکایت شیخ صنعان متنی ایدئولوژیک و اعتقادی است چگونه تاکنون محمل تأویل­های مختلف شده است؟ نگارنده با پیگیری تاریخِ تطورِ اصطلاح «کفر» در تصوف خراسان تا پیش از عطار نشان داده که این اصطلاح چه پیشینه ای داشته و تا به دست عطار رسیده، چگونه تطور یافته است. در مرحلۀ بعد با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی به بررسی این حکایت از عطار پرداخته است. نتیجۀ پژوهش نشان می‌دهد که تاریخِ تطورِ اصطلاح «کفر» و نیز منظومۀ فکری عطار به مفسر رخصت می­ دهد این اصطلاح را در قصۀ شیخ صنعان در معنای تطوریافته (پادگفتمانی) آن بازشناسد و بدین ترتیب برای «کفر» معنایی باطنی نیز در نظر بگیرد. بر این اساس که می‌توان دریافت رابطۀ کفر و دین گاهی مقابل هم و گاهی یک حرکت موازی است.