جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وحی در اسلام، اساس و محور اصلی آموزه‌های دینی و منبع همه معارف، حکمت‌ها و هدایت‌های بشر به شمار می‌آید. وحیانی بودن نص از مباحث مهم وحی است و طبق دیدگاه مسلمانان، یگانه مصدر وحی و آیات قرآن کریم، در لفظ و معنا، خداوند حکیم است. یکی از شبهات مستشرقان در ارتباط با متن قرآن،‌ غیرالهی بودن آن است که این شبهه را به شکل‌های مختلفی مطرح می‌کنند. عده‌ای از مستشرقان قرآن را برگرفته از فرهنگ یهود و نصارا و نیز محتوای کتاب‌های آنان می‌دانند. بخشی از آن را از همان محدوده جغرافیایی و زندگی اجتماعی و دینی و فرهنگی جزیرة‌العرب و بخش دیگر را از یهودیت و مسیحیت و عقاید و آداب و سنن دیگر ملت‌ها. بدین ترتیب وحیانیت قرآن را انکار می‌کنند و برای آن مصادر غیرالهی مختلفی ذکر می‌کنند؛ اما شواهد تاریخی و آیات قران نشان می‌دهد که وحی به قدرت مقتدر غیبی مستند است و پیامبر J هیچ‌گونه مداخله‌ای در آن نداشته است.

در دهه‌های اخیر جهانیان شاهد ظهور گروه‌های تروریستی و جهادی بوده‌اند که هرکدام به نحوی با پسوند اسلامی و گسترش اقدامات غیرانسانی مسئله «جهاد»، «آخرالزمان» و رخدادهای «پایان دنیا» را به چالش کشیده‌اند. چنین کنش‌هایی مقدمات تحقیقات گسترده اسلام‌پژوهان غربی را در این زمینه فراهم آورده است تا آنجا که برخی به بررسی ارتباط تنگاتنگ میان این سه مقوله پرداخته‌اند. دیوید کوک (David Cook) از جمله صاحب‌نظران این عرصه است که مکتوبات بسیاری درزمینه جهاد، شهادت و گفتمان‌های آخرالزمانی به رشته تحریر درآورده و معتقد است، ارتباطی مستقیم میان این مباحث وجود دارد. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی، با رویکردی انتقادی، ارتباط میان جهاد و گفتمان آخرالزمانی را از منظر دیوید کوک مورد واکاوی قرار داده است. کوک، عامل گسترش اسلام و فتوحات مسلمانان را اعتقاد به وقوع قیامت در آینده‌ای نزدیک می‌داند؛ زیرا معتقد است تا این تاریخ‌گذاری نهایی در ذهن مجاهد نقش نبندد، آمادگی برای حضور در جنگ و تحمل مشکلات و مصائب آن وجود نخواهد داشت و زمینه‌ساز این تفکر، آیات قرآن در خصوص قریب‌الوقوع بودن پایان دنیا و نیز برخی روایات هستند. پژوهش حاضر نشان می‌دهد که خاستگاه چنین نظرگاهی، از یک‌سو در پیش گرفتن رویکردی سطحی و گزینشی در استدلال به آیات و روایات است و از سوی دیگر اتخاذ پیش‌فرض جنگ‌طلب و خشونت‌آمیز بودن آموزه جهاد در اسلام است.

پژوهش حاضر، به بررسی و نقد آرای گلدزیهر، در مورد مسئله جامعیت و جهانی بودن قرآن کریم می­پردازد. گلدزیهر معتقد است: اندیشه گسترش اسلام بعد از بعثت به وجود آمد، همچنین دعوت پیامبرJ و دامنه تخاطب قرآن را منحصر به عربستان و محدود به قبائل عرب می­داند. ازنظر وی رسالت نبوی از ابتدا انگیزه جهانی‌شدن نداشته و ایده گسترش اسلام مربوط به تلاش مسلمانان آینده است. ازآنجاکه وی معتقد به نقش شخص پیامبرJ در تألیف متن قرآن، نیز به تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه است، به جامعیت و جهانی بودن قرآن اشکال وارد می­کند. ازنظر وی مسلمانان به علت عدم‌جامعیت دستورات قرآن کریم و اسلام، مجبور شدند، به‌صورت خودجوش برخی از دستورات را تغییر، اصلاح یا ابداع نموده و در این قالب، فقه اسلامی تطور یافت. تأثیرپذیری وی از یهود و افکار تئودور نولدکه و نیز بی­توجهی به منابع شیعی از انتقادات وارده به روش کار اوست. بر اساس آیات قرآن کریم، روایات و شواهد تاریخی تناقض­های آرای گلدزیهر تبیین شده است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی است.

مدخل «آدم(ع)» نوشته یکی از مستشرقان به نام «یوهانس پدرسن» (J. Pedersen) است که در دائرة المعارف اسلام به چاپ رسیده. این نوشتار به نقد و ارزیابی مدخل یاد شده پرداخته است با این هدف که بررسی آثار مستشرقان درباره آموزه‌های دینی به ویژه مباحث قرآنی، فضای فکری اندیشمندان غیر مسلمان را تا حدودی پیشِ دید مسلمانان قرار دهد. همچنین نقد و ارزیابی آثار یادشده نیز زمینة آشنایی افکار عمومی با اسلام ناب را فراهم می‌کند. نویسنده در این مدخل ابتدا با استناد به آیات قرآن، خلقت آدم، مذاکره خداوند با فرشتگان و دستور سجده به آدم، امتناع شیطان از دستور خداوند، نافرمانی آدم و حوا و سپس هبوط آنان از بهشت را بیان و سپس با استناد به روایات تفسیری و تاریخی اهل سنت و به ویژه منابع مستشرقان، داستان آدم(ع) را تبیین کرده است. یافته‌های پژوهش از عدم تسلط و اشراف علمی پدرسن بر منابع اسلامی -اعم از آیات قرآن و روایات اصیل- درباره داستان آدم(ع) و در نتیجه فهم ناقص و نادرست او حکایت می‌کند. عدم جامعیّت در استناد به آیات قرآن، عدم ساختاربندی در عناوین مدخل، تأثیرپذیری از اسرائیلیات، برداشت‌های سطحی و فاقد تحلیل، عدم توجه به تحریف‌ناپذیری قرآن و مراجعه محدود به منابع اصلی؛ مهمترین نقدهایی است که به مدخل آدم و دیدگاه‌های بیان شده در آن وارد است.

مستشرقان قرآن‌پژوه آثار بسیاری درزمینه تفسیر قرآن انجام داده‌اند؛ اما تفسیر کامل قرآن توسط مسلمانان در جهان غرب، بسیار اندک است. یکی از آثار سزاوار پژوهش، تفسیر «the study Quran» است که توسط مسلمانان ساکن یا بومی غرب به نگارش درآمده است. این اثر در زبان فارسی با عنوان «تفسیر معاصرانه قرآن کریم» در حال ترجمه است که تاکنون دو جلد آن منتشر شده است. در نقد جاری، اصل کتاب که به انگلیسی است، مدنظر بوده است. نقد انجام‌گرفته در این مقاله مربوط به تفسیر آیه اکمال است. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی بر اساس منابع کتابخانه‌ای به نقد و بررسی تفسیر آیه اکمال در این اثر پرداخته شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد: «تفسیر قرآن‌شناخت» ضمن داشتن محاسن و مزایایی قابل‌توجه، دارای ملاحظاتی است که از مهمترین نقدهای این تفسیر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: عدم تعادل در ذکر منابع شیعه و اهل سنت؛ عدم ذکر بسیاری از بیانات لازم در جهت راهنمایی مخاطبان؛ عدم ذکر ملاک انتخاب تفاسیر مرجع؛ ارجاعات نامناسب؛ عدم رعایت اعتبارسنجی روایات کتاب تفسیر طبری؛ عدم صحت انتساب اقوال؛ نقل حدیث غدیر خم از طرق اهل سنت و عدم التزام به لزوم واجد بودن مفسر به شروط متعدد.

قرآن و سنّت گرانسنگ‌ترین سرمایه‌های آسمانی‌اند که گفتارها و پیام‌های خداوند برای رساندن کاروان بشری به کمال مطلوب و آماده شدن برای ملاقات حق را در اختیار ما گذاشته‌اند. درک درست و کامل معارف قرآن‌ کریم، حاجتمند سنّت پیامبر و اهل‌بیت‌ است. روایات تفسیری اهل‌بیت که هم پایة سخنان رسول‌خدا در تبیین آیات وحی است و زمینة تلقی همة معانی آن از رسول‌خدا‌ برای صدرالمفسرین علی و تربیت یافتگان مکتب وحی، فراهم بوده است، کانون توجه اندیشمندان و مفسران اسلامی است. تفسیر معاصرانة قرآن‌کریم از جمله آثار سنّت‌گرایی است که به گفتة سید حسین نصر، بر مبنای تحقیقات مستشرقان غربی یا روشنفکران غربزده به رشته تحریر نیامده است و بر خلاف دیگر آثار مستشرقان، درک و دریافت تفسیر آیات وحی در متن سنّت فکری و معنوی مسلمانان را مبنا قرار داده است. این جستار با روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی و مراجعه به منابع مکتوب دینی و تفاسیر فریقین، درصدد بررسی نحوه تعامل جلد نخست این تفسیر با جایگاه اهل‌بیت و بهره‌گیری از روایات گستردة تفسیری ایشان در فهم و دریافت معانی آیات وحی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که روایات فریقین در بیان فضایل اهل‌بیت در تفسیر برخی آیات مغفول مانده است و از احادیث تفسیری اهل‌بیت‌ در حد روایات سایر صحابه و تابعین استفاده نشده و دستیابی تفسیر معاصرانة قرآن‌کریم به معارف وحی که بخشی از این آیینه تجلی حق، تنها در قلب پاک معصومین جای گرفته و در گفتار و کردارشان بروز یافته، با کاستی مواجه است.

تفسیر معاصرانه قرآن کریم در محیطی مسیحیانه به نگارش درآمده است، قرآن کریم، اصل دین یهود و مسیحیت و حضرت موسی و عیسی را از پیامبران الهی می‌داند که کتاب تورات بر حضرت موسی و انجیل بر حضرت عیسی نازل شده است؛ اما قرآن کریم رفتار و اندیشه‌هایی از یهودیان و مسیحیان را مورد نقد قرار داده است، به‌ویژه برخورداری‌های یهود در زمان پیامبر اسلام J را موردانتقاد قرار می‌دهد و در مواردی به تکفیر آنان پرداخته است. تفسیر معاصرانه قرآن کریم با سرویراستاری سید حسین نصر، به‌طور جانب‌دارانه دین یهود و مسیحیت در دوران معاصر را به‌حق دانسته و نسبت به برخی عقاید و اندیشه‌های باطل آنان توجیه نموده یا سرپوش گذاشته است. در این مقاله به‌نقد برخی از دیدگاه‌های جانب‌دارانه این تفسیر در تعامل با اهل کتاب پرداخته شده است. تکثرگرایی دینی که در این تفسیر تأییدشده است، موردنقد جدی مفسران و آیات قرآن و روایات اسلامی است. عدم تحریف کتاب مقدس که موردحمایت این تفسیر قرار گرفته است، طبق دلایل فراوانی از آیات و روایات و دیدگاه‌های مفسران مردود شمرده شده است. مسئله تثلیث که در قرآن کریم موجب کفر شمرده شده است، در میان مسیحیت امروز عمومیت داشته و با هیچ توجیهی پذیرفتنی نیست.

صیانت و سلامت قرآن مجید از تحریف، یکی از مهمترین مباحث علوم قرآنی است. افزون بر طرح آن، تحریف کتاب‌های مقدس و تبیین نوع آن هم، یکی از موضوعات مهم در میان قرآن‌پژوهان مطرح است. اهمیت تعیین نوع آن از این لحاظ است که در صورت اثبات تحریف معنوی کتب مقدس، طرح صیانت از قرآن کریم همانند سایر کتب مقدس نیز اثبات خواهد شد. در این میان، دیدگاه مؤلفان کتاب «تفسیر معاصرانه قرآن کریم» در انکار وجود تحریف لفظی از کتب مقدس، مسئله را بیش‌ازپیش، حائز اهمیت می‌نماید. روش تحقیق در این نوشتار، تحلیلی ـ توصیفی با رویکرد انتقادی است. یافته‌های پژوهشی نشانگر این است که برخلاف نظر سرویراستار کتاب مذکور، کُتب مقدس، افزون بر اشتمال به تحریف معنوی، در طول تاریخ گذشته خود از تحریف لفظی نیز برخوردار بوده است. ضمن اینکه ادعای نگارنده، منطبق با دلالت آیات قرآن کریم است و فهم و درک مفسران هم غیرازآن نیست؛ بنابراین مستندات و تفاسیری هم که در کتاب مذکور بیان شده، واهی و خدشه پذیر هستند.

«تفسیر معاصرانه قرآن کریم»، یکی از جدیدترین تحقیقات قرآنی در غرب است که با عنوان «The study Quran» در سال 2015 در سان‌فرانسیسکو، با سرویراستاری دکتر سید حسین نصر به چاپ رسید. با توجه به اینکه این تفسیر در جهان غرب نگارش یافته است، ضرورت نقد و بررسی آن و توجه به روش تفسیری مورداستفاده در این تفسیر حائز اهمیت است. با اینکه عنوان ترجمه این تفسیر، «تفسیر معاصرانه قرآن کریم» است؛ اما نمی‌توان این تفسیر را تفسیری عصری و روزآمد از قرآن کریم دانست. این تحقیق با استفاده از منابع کتاب‌خانه‌ای و به‌صورت توصیفی ـ تحلیلی درصدد بررسی روش‌شناسانه این تفسیر است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد: این تفسیر با استفاده از روش سنت‌گرایانه به نقل‌قول‌های مفسران متقدم فریقین پرداخته است. مهمترین شاخصه‌های تفسیر اجتماعی قرآن که عبارت‌اند از: توجه به آیات قرآن درصدد حل مسائل اجتماعی، تطبیق آموزه‌های قرآنی و پاسخ درخور برای رفع شبهات اجتماعی، توجه به آموزه‌های تربیتی قرآن، استفاده از بیانی رسا و همه‌فهم، توجه به عقل‌گرایی، توجه به علوم قطعی در تفسیر آیات قرآن، پرهیز از پرداختن به تفسیر مبهمات قرآن، پرهیز از طرح گسترده بحث‌های کلامی، ادبی، فقهی و اختلاف قرائات، پرهیز از ورود روایات جعلی و اسرائیلیات؛ این تفسیر فقط به سه شاخصه: استفاده از بیانی رسا و همه‌فهم، پرهیز از پرداختن به تفسیر مبهمات قرآن و پرهیز از طرح گسترده بحث‌های کلامی، ادبی، فقهی و اختلاف قرائات پایبند بوده است. ازاین‌رو، چنین تفسیری با رویکرد سنت‌گرایانه برخلاف عنوان معاصرانه، باعث مهجوریت قرآن در جهان غرب شده و مانع از رسیدن آموزه‌های تربیتی، هدایتی و اجتماعی قرآن به گوش شیفتگان قرآن در جهان غرب می‌شود.

تفسیر معاصرانه قرآن کریم، اثر گروهی از پژوهشگران غربی است که با سرویراستاری سید حسین نصر توسط انشاءالله رحمتی،تحت نظارت مصطفی ملکیان به فارسی ترجمه شده است. جلد اول این کتاب مشتمل بر سه سوره‌ فاتحه‌الکتاب، بقره و آل‌عمران چاپ و منتشر گردیده است. نویسنده مقاله حاضر علاوه بر ذکر مهم‌ترین محسنات این کتاب، اشکالات صوری ـ ساختاری و به‌ویژه آسیب‌های محتوایی این کتاب را با روشی توصیفی ـ تحلیلی موردنقد و بررسی قرار داده است. مهم‌ترین اشکالات کتاب یادشده را می‌توان به‌قرار ذیل معرفی کرد: نام‌گذاری نادرست کتاب (از سوی مترجم)، گزینش همکارانی غیرمتخصص در تفسیر قرآن، عدم ارائه تعریفی روشن از «سنت‌گرایی» و «معاصرانه»، ذکر برخی از احتمالات بسیار بعید بدون مستندسازی، استناد و استشهاد به برخی از روایات ضعیف و جعلی، دفاع از پلورالیزم دینی، عدم تبیین ابعاد و وجوه مهم اعجاز قرآن کریم ازجمله اعجاز ادبی، خودداری از تفسیر دقیق آیات سیاسی و اجتماعی قرآن کریم، عدم پاسخ‌دهی به شبهات مربوط به معجزات انبیاء و مسئله جبر و در حاشیه قرار دادن نظرات شیعیان. درنتیجه، چنین تفسیری که نخستین بار در آمریکا از سوی برخی از غربیان تحت نظارت یک دانشمند شیعی به زبان انگلیسی در سراسر جهان منتشر گردیده است، اگر بخواهد نشانگر مفاد حقیقی و دقیق آیات قرآن در ابعاد مختلف باشد، نیاز به ویرایش جدی به لحاظ روشی و نیز محتوایی دارد.