جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ولایت واژه‌ای است که در آثار بسیاری از صوفیه از آن سخن به میان آمده است؛ بااین‌همه پژوهش در آثار سلطان ‌محمد گنابادی ملقب به سلطان‌ علیشاه، عارف امامی قرن سیزدهم و چهاردهم نشان می‌دهد که او در آثار خویش به تقریر معانی جدیدی از ولایت در حوزه عرفان و تصوف پرداخته است. به اعتقاد وی لفظ ولایت که در احادیث مروی از پیامبر اسلام و امامان شیعه ـ علیهم السلام ـ فراوان به‌کار رفته است به یکی از سه معنای ذیل است: 1. بیعت مصطلح نزد صوفیه و دست دادنی که در میان ایشان متداول است؛ 2. صورت ملکوتی امامان ـ علیهم السلام ـ در قلب سالک که از آن در آیات و روایات به ایمان، سکینه و معرفت به نورانیت تعبیر شده است؛ 3. حالت ناشی‌از ظهور صورت مزبور که عبارت از تسلیم و انقیاد دربرابر امامان مزبور (اولوالامر) و عبودیت دربرابر خداوند است.

چکیده: (۶۰۴ مشاهده) عرفان و اخلاق، از نیازهای اساسی انسان در همۀ روزگاران بوده و هست و در این میان، ارمغان معنوی رسولان الهی که از آن با عنوان «عرفان و اخلاق مأثور» یاد می­شود، بهترین و سالم­ترین پاسخ به این نیاز است. قرآن و حدیث معصومان، آکنده از آموزه­های عرفانی و اخلاقی است که نیازمند استفاده از روش­های صحیح اجتهادی در استخراج این آموزه­ها ازجمله دلیل عقل به عنوان یکی از ادلۀ چهارگانۀ اجتهاد هستند که متأسفانه این روش­ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی به تبیین دستاوردهای آیت‌الله سعادت‌پرور در سرالاسراء و تفسیر مبانی اجتهادی ایشان در کارکرد عقل پرداخته است و به چند کارکرد در این حوزه دست یافته است: کارکرد عقل در ارزیابی و اعتبارسنجی اسناد روایات عرفانی و اخلاقی، کارکرد عقل در حل اختلاف روایات عرفانی و اخلاقی، کارکرد عقل در تفسیر روایات عرفانی و اخلاقی مشکل و کارکرد عقل مستقل در صدور احکام اخلاقی. همچنین مسئلۀ کارکرد عقل در مباحث عرفانی و نفی قدرت عقل در معرفت الهی در برخی روایات نیز ارزیابی شده که این آموزه­ها ناظر به اهمیت ابزار اساسی معرفت الهی یعنی شهود قلبی معرفی شده است.

مصیبت­نامه عطار نیشابوری در جهت تبیین آموزه­های عرفانی و با هدف اتصال به ذات الهی، برپایۀ رمزهایی بنا شده است که گاه ازسوی پیر طریقت و گاه از زبان مستقیم خود عطار رمزگشایی می­شوند. در نظریۀ عطار همۀ کائنات آسمان و زمین حامل رمزهای متعالی هستند که می­توان آن‌ها را در سه دسته طبقه‌بندی کرد: دستۀ اول رمزهای طبیعی­اند که شامل جماد، نبات، حیوان و حتی کائنات آن جهانی می­باشند. در این دسته آفتاب و دریا به عنوان رمز جان الهی از متعالی­ترین رمزها محسوب می­شوند. دستۀ دوم رمزهای انسانی هستند که پیامبران در مقام راهبران حقیقیِ طریقت، سالک را برای فنای کلّی به محضر اکمل کاملان یعنی مقام پیامبر خاتم(ص) راهبری می­کنند. دستۀ سوم رمزهای معنوی­اند که در درون انسان پنهان‌اند و درعین‌حال که سویۀ بیرونی ندارند، حامل معانی رمزی می­باشند. در این مقاله سعی می­شود که با بررسی گسترۀ رمزهای مصیبت­نامه در سه سطح یاد شده، مفاهیم عرفانی نویی را در حوزۀ نظریات عرفانی عطار بازنمود و برخی مراحل طریقت را در پس رمزهای سه‌گانه تبیین کرد.

از والاترین شئون انسانی، خلافت الهی است که در مباحث معرفتی عارفان ازجمله امام خمینی مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است. امام خمینی خلافت را از ضروریات وجودی می‌دانند که ذات غیبی بدون آن پرده از جمال و جلال و اوصاف خود نمی‌گشاید. برای شناخت خلیفه و خصوصیات او باید به شناخت مستخلف‌عنه پرداخت تا از باب اتحاد ظاهر و مظهر به شناخت خلیفه نایل شد. این همان هدفی است که ایشان در کتاب مصباح الهدایه به آن پرداخته‌اند. از خصوصیات خلیفه دووجهی بودن اوست. خلیفه با چهره یلی‌الحقی رو به عالم بالا دارد و با چهره یدالخلقی به عالم مادون مرتبط است. چهره یلی الحقی او ولایت نام دارد و آن وجه که رو به عالم مادون و خلق است، نبوت و رسالت نام دارد. براین‌اساس، خلافت در صقع ربوبی و صقع خلقیسریان دارد و مظهر اول وآخر و ظاهر و باطن می‌گردد و خلیفه براساس اندیشه امام خمینی آیینه تمام‌نمای حق است. روش این مقاله توصیفی- تحلیلی است.

تاریخ تصوف اسلامی شامل دو دوره کلی پیش از ابن‌عربی و پس از اوست. این دو دوره دارای تفاوت‎های بنیادین در موضوع، زبان و هدف و غایت می‌باشند. یکی از موارد مهم اختلاف، تفاوت در معنا و جایگاه اصطلاحات تصوف است. در این مقاله به یکی از مصادیق این تفاوت یعنی بحث مهم «تجلی» پرداخته می‎شود. در عرفان دوره اول (عرفان عملی)، تجلی در بعد معرفت‌شناسی و در ضمن سلوک تعریف می‌شود. در عرفان دوره دوم علاوه‌بر جنبه معرفت‌شناسی، تجلی در ساحت هستی‌شناسی (قوه نظری و کیفیت رابطه خدا و انسان و جهان هستی) در قالب مفاهیم فیض اقدس و مقدس مطرح می‌شود. در این نوشتار، متون مهم عرفانی از آغاز تألیفات عرفانی یعنی قرن چهارم تا قرن هشتم مورد بررسی دقیق قرار گرفته است. در عرفان عملی، تجلیات الهی در تعیین مرتبه سالک و در بروز احوال عرفانی در سیر الی‌الله و رسیدن سالک به منازل فنا و توحید نقش برجسته‌ای دارند. در این پژوهش، انواع تجلی و نقش آن در مراحل سیر و سلوک بررسی شده است.

در این جستار کوشیده‎ایم با نگاهی تاریخی - تحلیلی و با محوریت آثار شیخ اشراق و ارائۀ برخی قرائن متنی، تبارنامۀ معنوی وی را که خود در کتاب المشارع و المطارحات ترسیم ساخته است، بازکاوی کنیم. ازآنجاکه توصیف مختصات روشنی از تبار و طریقۀ عرفانی- حکمی وی در گرو فهم صحیح مفهوم حکمت و تأله و نیز نمایندگان آن نزد اوست، در این مجال، چرایی حضور اشخاص و اعلام این تبارنامۀ اشراقی را که در قالب دو شاخۀ شرقی (ایرانی) و غربی (یونانی) و با دقت و فراست تمام توسط سهروردی تبیین و توصیف شده‌اند و نیز وجوه تشابه و تمایز حکمت خسروانی و فیثاغوری را از منظر او بررسی خواهیم کرد.

تأویل از جمله علوم مهم در فهم معنای باطنی آیات قرآن و احادیث است. ازجمله عارفانی که به این موضوع توجه ویژه نشان داده، جامی است. تأویلات جامی از آیات قرآن و احادث نبوی، بسیار قابل توجه است. وی در توضیحِ معانی باطنی آیات و روایات از ژرف­ترین اندیشه­­های عرفان نظری، سود برده است. نمود این مسئله در تأویلات قرآنی او شامل: تأویل جنت به ذات، ارض به حقایق اعیان، سماوات به اسما و صفات و نجم به انوار منعکسه از حقیقت محمدی است. وفور اصطلاحات مربوط به عرفان نظری، نشان‌دهنده تسلط جامی بر این علم ژرف و عمیق است. جامی در تأویل احادیث نبوی نیز از خود نبوغ و ابتکاری ویژه نشان داده است. در پژوهش حاضر، همه آثار منظوم و منثور جامی مورد بررسی قرار گرفته و پس از احصا و بررسی دقیق تأویلات عرفانی او- با رویکردی ویژه به عرفان نظری- به مقایسه و سنجش تأویل­های قرآنی او با چند تفسیر مهم عرفانی پیش از جامی و همچنین مقایسه تأویلات او از احادیث نبوی با چند متن مهم عرفانی ادبیات فارسی پرداخته شده است. سپس تشابهات و تفاوت‌های این متون بررسی شده است.

چگونگی ارتباط تصوف و تشیع از مسائل بسیار مهم حوزۀ مطالعات اسلامی به‌شمار می­رود. صوفیه از همان دورۀ نخستین برای خود یک تاریخ مقدّس پدید آوردند و در آن از ارتباط مشایخ خود با ائمۀ معصوم به‌ویژه علی­بن‌أبی­طالب (ع) سخن گفتند. یکی از مسائلی که در تاریخ مقدس صوفیه مورد توجه قرار گرفته است مفهوم علم باطن و ارتباط آن با امام علی(ع) است. صوفیه همچون اهل حدیث و فقها برای خود علمی قائل شدند که از آن به علم باطن تعبیر کردند. اصول و مبانی و آداب این علم پس از قتل حلّاج در اوایل قرن چهارم هجری به‌دست صوفیه تدوین شد. در مقالۀ حاضر مفهوم علم باطن و ویژگی­های آن و نیز ارتباط این علم با امام علی(ع) به روش توصیفی تحلیلی بررسی می‌شود.

این مقاله به بررسی ساختار و عناصر روایت­های روزبهان در کتاب کشف‌الاسرار می­پردازد. درون­مایۀ اصلی این گزارش­ها شرح مکاشفه­ها و دیدارهای روزبهان با خداست که ساختاری حکایت‌گونه دارند و در الگوی داستان­های فراواقعی روایت می­شوند. در این پژوهش افزون‌بر بررسی سابقۀ موضوع «رؤیت» و «شطح» به خاستگاه ناخودآگاه (کهن الگویی) این روایت­ها و عناصر موجود در روایت­ها که متناسب با خاستگاه آن­هاست پرداخته می­شود؛ عناصری چون: ابهام زمانی و مکانی، وجود راوی اَبرقهرمان، داشتن الگوی سفر و جست‌وجو، وجود راهنما، استفاده از نماد، گنگی زبان و تصاویر، توجّه به عنصر جمال و زیبایی که همگی با حالات ناآگاهی و ضمیر ناخودآگاه راوی تناسب دارند. همچنین در این روایت­ها سیر تحول و دگردیسی واژگان از حالت حماسی، ادبی و زمینی به واژگان عرفانی و آسمانی به‌خوبی با نمونه­ها نشان داده می­شود.

عفیف­الدین تلمسانی از شاعران و عارفان تازی سدۀ هفتم هجری است که برگ زرینی از مفاهیم بلند عرفانی را به دفتر منظوم مکتب عرفانی افزوده و در پیشبرد این فرهنگ عالی در ادبیات عربی و اسلامی سهم به­سزایی داشته است. پژوهش پیش‌رو که با روش تحلیل محتوا سامان یافته است کوشیده بن­مایه­های عرفانی را در اشعار عفیف­الدین تلمسانی مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. برایند پژوهش نشان می‌دهد که جهان­بینی عرفانی عفیف­الدین در مباحث وحدت وجود، مدح و ستایش پیامبر(ص) به عنوان واسطۀ آفرینش هستی و شور و عشق الهی تبلور یافته است. او علاوه‌بر آموزه­های عرفانی کوشیده سلوک عملی را در قالب مرگ ارادی، فنا و بقا، تجرید، تحلی و تخلی نمایان کند و سالک راه حقیقت را به مقصد نهایی رهنمون نماید. پیام اصلی عفیف­الدین بر محور جهان­بینی توحیدی استوار است که با تزکیۀ درونی کسب می‎شود. او تجربۀ درونی خود را با بهره­گیری از شعر تغزّلی و خمریّه بیان نموده و فضایی ترکیبی از عشق زمینی و آسمانی ترسیم کرده است.