جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث جدی در منطق و فلسفه و معرفت‌شناسی بحث علم و اقسام آن است. از زمان بسیار دور، در فلسفه و منطق اسلامی، علم به دو قسم تصور و تصدیق تقسیم شده است. اما در این میان، حقیقتِ تصدیق به‌خصوص از زمان شیخ اشراق مورد توجه جدی قرار گرفته است. به عقیدۀ او، تصدیق از سنخ علم نیست، هرچند می‌تواند متعلق علم قرار گیرد. این در حالی است که از نظر حکما تصدیق به‌درستی علم تلقی می‌شود. از سوی دیگر، فخرالدین رازی، ضمن آنکه تصدیق را گونه‌ای از علم دانسته، آن را مرکب از تصورات و حکم می‌داند، حال آنکه از نظر حکما، تصدیق، به‌عنوان علم، حقیقتِ بسیطی است. البته، در اینجا این نکته حایز اهمیت است که اگر تصور و تصدیق دو قسم از علم هستند، بنابراین، هریک از این دو قسم باید با قیدی از دیگری جدا شوند و اساسِ مقسمْ هر چیزی باشد، قسم همان مقسم با قیدی است. بنابراین، چگونه می‌توان قایل بود که تصدیقْ یک حقیقت بسیط است. ازاین‌رو، ملاصدرا، با تحلیل بسیار دقیق، تصدیق را یک حقیقت بسیط در عین مرکب تحلیلی می‌داند. از نظر ملاصدرا، تصدیقْ تصوری است که عین حکم است و حکم در تصدیق به‌منزله فصل و اصل تصور و ادراک جنس آن شمرده می‌شود. لذا، حکم مانند هر فصلی به عین حصه‌ای از جنس موجود است. از نظر ملاصدرا، بیان حکما در بساطت تصدیق و شرطیت تصور برای آن به رأی او بازمی‌گردد.

مسئلۀ ماهیت ایمان و ارتباط آن با معرفت نظری از دیرباز مورد توجه فیلسوفان و متکلمان مسلمان بوده است. ملاصدرا در مواضع متعددی دربارۀ حقیقت ایمان و نسبت آن با تصدیق منطقی سخن گفته است، که برداشت بسیاری از نویسندگان از کلام او این بوده که وی ایمان را با برهان و تصدیق منطقی یکسان می‌داند. در این مقاله، مستنداتِ این دیدگاه بررسی و به چالش کشیده شده است و نشان داده شده که مقصود صدرالمتألهین از تصدیق تصدیقِ قلبی است و معرفتِ مد نظر او نیز منحصر به معرفت برهانی نیست. وی به مراتب مختلف ایمان و معرفت نظر داشته است. برخی عبارات وی بیانگر شروط لازم برای بالاترین مراتب ایمان است، نه مطلق ایمان. عدم تمایز میان حقیقت ایمان و ایمانِ حقیقی در اندیشۀ ملاصدرا و نیز بی‌اعتنایی به قراین کلام و نگرش تشکیکی او به حقیقتِ ایمان سبب تلقی نادرست و استنادات ناروا به ایشان شده است. این مقاله با روش تحلیلی ـ اسنادی سامان یافته است

وجود رابط یکی از ره‌آوردهای مهم حکمت متعالیه است که صدرالمتألّهین توانسته به وسیلۀ آن، تغییر شگرفی در نظام فلسفی‌اش به وجود آورد و حکمتش را بدان تعالی بخشد. ملاصدرا براساس مبانی فلسفی‌اش ـ همچون: اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، تشکیک وجود و تغییر مناط نیاز معلول به علت براساس وجود و نه ماهیت ـ وجود رابطی را به رابط ارتقا داده و گسترۀ رابط را به کل هستی (ماسوی اللّه) توسعه داده است. در پرتو این نظریه که بر شالودۀ امکان فقری استوار است، در کنار دستاوردهای جدید فلسفی که در پی دارد، مباحث فلسفی حکمای گذشته نیز با نگاهی جدید بازخوانی می‌شود. از سوی دیگر، مشی انسان در سیر به سوی کمال سرعت و تعالی می‌یابد و انسان از ساحت ملک به ملکوت نزدیک می‌گردد. در سایۀ اعتقاد به وجود رابط است که انقطاع از خلق رخ خواهد داد، روح اعتماد و امید در آدمی تقویت می‌یابد و به مقام توکّل دست می‌یابد، توکّل و اعتمادی که نگرانی را از او دور و قلبش را به ساحل آرامش می‌رساند. این نوشتار بر آن است تا دستاوردهای نظری و عملی این نظریۀ مهم فلسفی را بررسی و استنباط نماید.

انسان دارای دو نوع استکمال جبلی و ارادی است و حقیقتی سیال است که همواره در حال اشتداد به سوی غایت خویش است. در حرکت جبلی و تکوینی، جناب صدرالمتألهین بر این باور است: استکمال، که در صُقع نفس نهادینه شده است، از ترکیب هیولا و صورت آغاز می‌شود و این روند به شکل استکمال صورت‌ها ادامه می‌یابد، به این بیان که صورت جسمیه در جوهر خویش حرکت می‌کند و به صورت عنصری تبدیل می‌شود و عناصر با ائتلاف به سمت صورت معدنی شدن اشتداد یافته، آمادگی حیات نباتی می‌یابند. آنگاه، نفس نباتی بستری برای صورت حیوانی می‌شود و این روند تا نفس نطقی و بعد از آن تا وصول به درجۀ ملکوتی ادامه می‎یابد. این استکمال جبلی و تکوینی غیر از استکمال ارادی است که با کارکردهای عقل عملی و کاوش‌های عقل نظری محصل است. سیر استکمالی صورت‌ها منطبق بر آیات و روایات است و قرآن به این پیدایش نفس از بستر اشتدادِ صورت‌ها اشاره کرده است

سعادت و کمال انسان در ادیان ابراهیمی تقرب به خدای متعال است. از موضوعات مهم در این مقوله، مبانی تقرب به خداوند است. پرسش مهم در اینجا این است: «در اسلام و مسیحیت، قرب به خدا مبتنی بر چه مبانی الهیاتی و انسان‌شناختی است؟» آنچه می‌توان تحت عنوان مبانی الهیاتی قرب به خدا در این دو آیین مطرح کرد به دو گروه از مبانی خاصّ و مبانی عام تقسیم می‌‌شوند. مبانی عام الهیاتی قرب به خدا در این دو دین عبارت‌اند از: خدای شخصی، خدای متعال و خدای در دسترس و خدای پیش‌قدم در ایجاد رابطه با انسان. مبانی الهیاتی خاصّ مسیحیت در تقرب به خداوند ـ که ناشی از خداشناسی مسیحی مبتنی بر نوشته‌های پولس و یوحنا در عهد جدید است ـ عبارت‌اند از: مکاشفه، فیض، کلمه یا مسیح. ما این بحث را به‌منظور تبیین جایگاه ویژه و مهم مبانی قرب به خدا با رویکرد کتاب ‌مقدسی و با روش کلامی ـ تفسیری مورد بررسی قرار داده‌ایم.

مطالعۀ شخصیت و آرای کلامی دانشمندان امامیِ متقدم در ادوار گوناگون می‌تواند زمینه را برای تدوین تاریخ جامع کلام امامیه فراهم کرده، این خلأ علمی را پوشش دهد. محمد‌بن‌حسن صفّار یکی از شخصیت‌های بزرگِ مکتب قم در قرن سوم هجری است. برآیند داده‌های تاریخی آن است که وی در میان علوم دینی، بیش از همه، به فقه اهتمام داشته است. با این وجود، او را می‌توان متکلم نیز دانست. حجم بالای روایت‌های اعتقادی او این مدعا را اثبات می‌کند. برخی از آثار او همچون کتاب الرّد علی الغلات و کتاب بصائر الدرجات نیز از شواهد این مدعاست. این تحقیق با رویکرد توصیفی- تحلیلی به دنبال تبیین شخصیت و آرای کلامی این دانشمند امامی اثرگذار است. از اهم آرای کلامی وی در خداشناسی می‌توان فطری بودن معرفت الهی، شناخت خدا از طریق اسماء و صفات، شرک بودن هرگونه تشبیهِ خداوند به مخلوقات، توقیفی بودن اسماء و صفات، صفتِ فعل دانستن ارادۀ الهی و حصول بداء برای خداوند را نام برد. در باب پیامبرشناسی و امام‌شناسی می‌توان به ضرورت شناخت پیامبران و وجوب اطاعت از آنان، تفویض امور دین به حضرت محمد(ص) از میان انبیای الهی، اعلم بودن پیامبر از انبیای دیگر، اصل بودن عقیدۀ امامت در آموزه‌های دینی، ضروری بودن وجود امام، نصب الهی ائمه(ع)،‌ اعلم بودن ائمه(ع)، گستردگی منابع و دامنۀ علم ائمه(ع)، عصمت ائمه(ع)و ‌ولایت آنان در تکوین به‌عنوان اهمّ آرای کلامی وی اشاره نمود.

مکتب و مدرسۀ معارفی خراسان ـ که از شکل‌گیری آن یک سده می‌گذرد ـ بی‌تردید، در فضای علمی و فکری معاصر ما تأثیرات درخوری داشته و طرفداران و پیروانی را به خود جلب نموده است. پایه‌گذارِ این مدرسه آیت‌الله میرزامهدی اصفهانی است. در این مقاله، هدف بر این است که با توجه به اهمیت بحثِ نسبت عقل و دین، دیدگاه میرزامهدی اصفهانی دربارۀ چیستی عقل و حجیّت آن تبیین شود. ایشان در مورد معنا و چیستی عقل معتقد است که در علوم الهی، عقلْ نوری است که ظهور ذاتی دارد و حسن و قبح افعال با آن آشکار می‌گردد. در این معناشناسیِ دینی از عقل، دو تفاوت هستی‌شناسانه و سه تفاوت معرفت‌شناسانه با معنای اصطلاحی و رایج از عقل دیده می‌شود، به‌ویژه آنکه عقل صرفاً به عقل عملی فروکاهیده شده و شأن نظری عقل به رسمیت شناخته نمی‌شود. میرزامهدی اصفهانی حجیت عقل و علم را ذاتی دانسته است اما دربارۀ یقین معتقد است که هر یقینی ارزش معرفتی ندارد و تنها در سه نوع یقین می‌توان احراز مطابقت با واقع نمود و سایر یقین‌ها، به‌ویژه یقینی که از راه استدلال‌های قیاسی به دست می‌آید، مطلوب و ارزشمند نمی‌باشد. آنچه در بررسی دیدگاه‌های میرزامهدی کاملاً عیان است مشابهت‌های فکری وی با اندیشۀ اخباریگری است، که در این مقاله، با روش تحلیل محتوا، شواهد متعددی برای آن ارائه شده است.