جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله وجوه اعجاز قرآن، پيش‌گويي‌هاي تاريخي آن است. آيات ابتدايي سورة روم از معروف‌ترين پيش‌گويي‌هاي قرآن كريم است. با اين حال، اين آيات بر اساس قول مشهور، قول غيرمشهور و روايت کتاب الکافي، داراي سه نوع قرائت است که مبتني بر هر کدام از آنها، تفسير آيات نيز تغيير مي‌کند. اين مقاله به روش «توصيفي و تحليلي» به ارزيابي تاريخي اين پيش‌گويي پرداخته و راه‌کارهاي جمع بين اين تفاسير را تعيين کرده است نتيجة اين پژوهش نشان مي‌دهد اشکالاتي که بر تفسير مشهور گرفته شده از اعتبار کافي برخوردار نيست. همچنين در صورت حل اشکالات وارد بر توجيه تأويلي بودن روايت كتاب الكافي، مي‌توان بين تفسير مشهور به عنوان ظاهر آيه و اين روايت و تفسير غيرمشهور به عنوان تأويل آيه جمع بست. در نهايت، حتي در فرضي که اين سه دسته تفسير با همديگر قابل جمع نباشند، هر يک متضمن يک پيش‌گويي است که به وقوع پيوسته و خود دليل قاطعي بر اثبات اعجاز قرآن است.

يکي از مسائل مهم و مرتبط با زبان قرآن، واقع‌نمايي گزاره‌هاي خبري قرآن است. برخلاف آثار پيشين، «واقع‌نمايي» را متفاوت با «معرفت‌بخشي» و مشتمل بر دو مؤلفۀ «قصد واقع‌گويي» و «مطابقت با واقع» مي‌دانيم. وانگهي، برخلاف تصور غالب، واقع‌نمايي گزاره‌هاي خبري قرآن را علاوه بر دلايل برون‌ديني، گاهي مي‌توان با دلايل نقلي قرآني و روايي نيز بررسي و احياناً اثبات کرد، به‌گونه‌اي که منجر به مصادره به مطلوب يا دور نشود. براي اثبات اين مدعا، پس از بسط روش‌شناسي بحث و تبيين و اثبات امکان استفاده از دلايل درون‌ديني، از دلايل نقلي قرآني و روايي و نيز دلايل عقلي مطرح در قرآن، که ويژگي‌هاي قرآن و خداوند را بيان مي‌کنند و نيز از اصالة‌الظهور، استفاده کرده‌ايم.

با بررسي شمول و گستردگي موضوعات «بحار‌ الانوار» از يك‌سو، و کامل بودن آيات هر باب از سوي ديگر، نظم و انسجام روش علامه مجلسي در ورود به تفسير آيات روشن مي‌‌گردد. بررسي محتواي باب‌هايي که هم داراي آيات و هم تفسير هستند، نمايانگر توسعه و ابتکار ايشان در گردآوري آيات بر اساس موضوع‌بندي ابواب تفسيري در «بحار الانوار» است که در ذيل آن، با نقل از دانشمندان و مفسران و بررسي و نقد اقوال ايشان، مقدمات رسيدن به مرحلة بعد فراهم مي‌شود. تحليل، استنتاج و اظهار نظرْ اصلي‌ترين مرحله در تفسير است که با پاسخ به شبهات از سوي مرحوم مجلسي و رفع تعارض‌ها با تکيه بر اصول تفسيري صورت گرفته است. از مجموع بررسي‌هاي صورت گرفته، وسعت و قوّت کار علامه مجلسي ثابت مي‌شود. نگاه دقيق مرحوم مجلسي در ترجيح نظر برخي از مفسران با استناد به سياق آيات، شهرت و احاديث و نقد برخي ديگر از نظرات تفسيري به سبب تناقض با مسلمات اعتقادي و احاديث و همچنين جلوگيري از تکلف در تفسير، گواه اين مطلب است. هرچند نمي‌توان گفت ايشان در زمان خويش به دنبال تفسير موضوعي به شيوة کنوني بوده، اما عمق و دقت کار وي در «بحار الانوار» به گونه‌اي است که مي‌تواند براي دانشمندان و صاحب‌نظران حوزة تفسير موضوعي منشأ الهام و پيشرفت باشد.

«معناشناسي»، از علوم نوپا در دنياي غرب است كه از زيرشاخه‌هاي زبان‌شناسي به شمار مي‌آيد و به دنبال فهم بهتر معناي سخن است. اين علم در پي كشف سازوكارهاي معنا با روشي علمي‌است. يكي از اين نگاه‌هاي نو و كارآمد، نگاه معناشناسانة قرآن‌پژوه ژاپني، توشيهيكو ايزوتسو، است. وي با به‌كارگيري معناشناسي قومي‌در متن قرآن، عملاً گونه‌اي از تفسير «قرآن به قرآن» را عرضه كرده است. با اين حال، ديدگاه وي دچار كاستي‌ها و ابهاماتي است. در واقع، وي تنها گام‌هاي اوليه را آغاز كرد و اكنون لازم است قدم‌هاي بعدي و تكميلي طي شود. مقالة حاضر با روش «تحليلي ـ توصيفي» درصدد رفع نقاط ابهام اين فرضيه و بسط و تكميل آن است تا با رسيدن به يك معناشناسي تكامل يافته، بيشتر و دقيق‌تر تفسير قرآن را ياري كند. نوشتار پيش رو پس از پيرايش مباني معناشناسي قومي‌، از دو عنصر «نسبيت زباني» و «ترجمه‌ناپذيري» به مباحث «روش‌شناختي» مي‌پردازد. ايزوتسو از تأثير جهان‌بيني متكلم در فهم معناي واژگان سخن گفته است. در ادامه، نشان مي‌دهد كه مي‌توان جهان‌بيني متكلم را به پنج ساحت تقسيم كرد تا تعامل جهان‌بيني و زبان بهتر و دقيق‌تر فهم شود. در مجموع، مي‌توان گفت: توجه به پنج جهان‌بيني قرآني را بايد در فهم واژگان اين كتاب دخيل دانست: جهان‌بيني تصديقي در عرض معناي واژه؛ جهان‌بيني تصديقي در طول معناي واژه؛ جهان‌بيني ترسيمي؛ جهان‌بيني تصوري؛ و جهان‌بيني لفظي.

در «روايات عرض» قرآن معيار اعتبارسنجي حديث معرفي شده است. از جمله پرسش هاي مطرح دربارة اين روايات اين است که آيا اعتبار حديث، در گرو موافقت آن با قرآن است يا عدم مخالفت کافي است؟ پاسخ هايي به اين پرسش داده شده که در متن مقاله به برخي از آنها اشاره مي شود. پاسخ مقالة حاضر اين است که اگر حديث با قراين غير محتوايي تأييد شود، عدم مخالفت کافي است؛ ولي اگر بخواهيم اعتبار حديث را با استناد به قراين محتوايي ثابت کنيم، تنها موافقت تام حديث با قرآن يا ديگر ادلة قطعي کارساز است و در اين صورت هر ميزان از مخالفت، نافي اعتبار حديث است. به باور نگارنده، روايات عرض بيانگر معيارهاي اعتبار حديث بر اساس ارزيابي محتوايي اند و از قراين غير محتوايي بيگانه اند. اين برداشت به دليل حفظ ظاهر روايات عرض و بي نيازي آن از ارتکاب خلاف ظاهر، بر ديگر تبيين ها برتري دارد.

هر دانشي دربردارندة مباحث متنوعي است و اين تنوع در علوم قرآن به سبب تنوع ابعاد موضوع آن يعني قرآن، گسترده تر است. آيا مباحث دانش علوم قرآن در دسته هايي مترتب بر هم قابل دسته بندي اند يا آنکه هيچ ترتيب خاصي بين آنها وجود ندارد و هيچ دسته بندي اي براي آنها متصور نيست؟ براي پاسخ به اين پرسش، به روش توصيفي ـ تحليلي، تنويع مباحث علوم قرآن در کتاب هاي قديمي علوم قرآن مورد توجه قرار گرفته، دسته بندي هايي که محققان براي علوم قرآن به معناي عام و دانش علوم قرآن پيشنهاد کرده اند بررسي شده و در نهايت براي رفع نواقص دسته بندي هاي پيشنهادي، دسته بندي جديدي ارائه شده است. مباحث مطرح در علوم قرآن در دسته هاي ذيل قرار مي گيرند:1. مباحث مقدماتي، 2. مباحث مربوط به شناخت ماهيت، ويژگي ها و اوصاف قرآن، 3. تاريخ قرآن، 4. مباحث مربوط به الفاظ قرآن، 5. مباحث مربوط به فهم و تفسير قرآن، و 6. مباحث مربوط به ترجمة قرآن.

برخي روايات با تعبير «أَعْرِبُوا الْقُرْآنَ» به اعرابِ قرآن امر كرده است. مفسران، دانشمندان علوم قرآني و شارحان حديث، احتمالات مختلفي دربارة معناي اين روايات مطرح کرده اند. اين پژوهش با هدف تبيين بهتر و روشن تر اين روايات به بررسي، شرح و تفسير آنها پرداخته و به اين نتيجه رسيده است که «اعربوا» در برخي از اين روايات، از اعراب به معناي اثرِ ظاهر يا مقدري مشتق شده است که به موجب عوامل مختلف در آخر کلماتِ مُعْرَبْ آورده مي شود؛ در نتيجه «اعربوا» در آنها امر به درست خواندن کلمات قرآن از نظر اعراب است که خلاف آن «لحن» به معناي خطا در اعراب کلمات است. در برخي ديگر نيز «اعربوا» از اعراب، به معناي روشن و بيان کردن معاني کلمات مشتق شده، و امر به تأمل و تدبر در معناي کلمات و آيات قرآن است.

آيات ارث بخشي از آيات قرآني است که از اهميت دوچندان در ميان آيات الاحکام برخوردار است و مباحث پردامنة تفسيري و فقهي دربارة آن گواه بر اين مطلب است. يکي از مباحث تفسيري مربوط به آيات ارث، تخصيص يا عدم تخصيص آيات ارث به غير انبياي الهي عليهم السلام در ارث گذاري است. عموم مفسران اهل تسنن با استناد به سخن ابوبکر به نقل از رسول اکرم صلي الله عليه و آله وسلم که: «انّا معاشرَ الانبياء لا نُوَرِّث، ما ترکناهُ صدقۀٌ» معتقدند که اين حديث، مُخَصِّص آيات ارث است. پژوهش حاضر از راه تحليل مفاد آيات ارث با تأکيد بر استدلال هاي فاطمة زهرا عليها السلام در خطبة فدکيه، ادعاي مزبور را مورد پژوهش قرار داده و به اين نتيجه دست يافته است که مفاد حديث مورد بحث، صراحتاً با آيات قرآن مخالفت دارد و ادعاي تخصيص آيات ارث به حديث مزبور مردود است؛ لذا اين حديث، جعلي است و دفاع هاي گوناگون از نظرية تخصيص آيات ارث به حديث يادشده، ناکام اند.

در آيات پرشماري از قرآن کريم، آفرينش همة موجودات با فعل «خلق» به خداوند استناد داده شده است؛ ولي در آية 54 سوره اعراف، مالکيت «امر» در مقابل مالکيت «خلق» قرار گرفته و در نگاه نخست تقابل بين «خلق» و «امر» از آن برداشت مي شود. ازاين رو مفسران درصدد تعيين معناي «امر» در برابر «خلق» برآمده اند. اين مقاله، مفهوم امر را از ديد مفسران با هدف تحليل و نقد، بررسي کرده و به اين نتيجه رسيده است که ديدگاه ها در اين زمينه عبارت اند از پنج نظرية 1. فرمان، 2. کلام خدا، 3. تدبير الهي، 4. عالم امر، 5. جنبة امري موجودات، و ادلة اين ديدگاه ها قابل نقدند. در اين ميان تنها ديدگاه علامه طباطبايي در تفسير الميزان راه را براي تفسير قابل دفاع از آيه گشوده است و مقاله حاضر افزون بر تحليل و نقد جامع ديدگاه هاي ديگر مفسران، گامي ديگر در عرضة نظرية مورد توجه علامه طباطبايي در لابه لاي تفسير الميزان برداشته و با ترميم آن به ديدگاهي نو راه يافته است: تفسير امر به جنبة غيرتعيني موجودات.

خداوند در آياتي، از آفرينش انسان در بهترين شکل سخن گفته؛ اما در برخي آيات، همچون آية 19 سورة معارج، گويا از نوعي کاستي در آفرينش وي از جمله صفت «هلوع» به معناي «حريص» خبر داده است. سرّ نسبت دادن اين تعبير به انسان چيست؟ آيا اين ويژگي در سرشت انسان جاي گرفته است؟ اگر چنين است، چگونه با آفرينش انسان در «احسن تقويم» و هدف آفرينش انسان (رسيدن به کمال قرب الهي) سازگار است؟ اين مقاله به نقد و بررسي ديدگاه مفسران دربارة آية 19 سورة معارج پرداخته و به اين نتيجه دست يافته که وجود اين وصف در انسان به خودي خود رذيلت يا فضيلتي براي او نيست؛ بلکه اين وصف با توجه به متعلق ارادي آن مي تواند فضيلت ساز يا فضيلت سوز باشد.