جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به باور ونزبرو چارچوب وحی حاوی شماری از سنت‌هاست که در سه فرم بداهتی، استسفاری و نقلی برای معرفی درون‌مایه‌های اصلی توحیدی قرآن به‌کاررفته و از دامنه نسبتاً محدودی از لغات و قطعات غیر مرتبط تشکیل شده‌اند. ازآنجاکه ونزبرو با روش تحلیل ادبی به بررسی پرداخته است، این مقاله نیز با بهره‌گیری از همین روش، به تبیین و ارزیابی فرضیات وی در این سه فرم می‌پردازد: نخست، فرم بداهتی: در دو کلیدواژه «قل» و «یا ایّها»: به‌منظور صحت‌سنجی این فرم، امکان انتساب یا جایگزینی کلام بشر (به‌طور ویژه بیانات نبوی) با سخنان خداوند و ارتباط میان «یا بنی‌آدم» و «ابن آدم» موردبحث قرار می‌گیرد؛ دوم، فرم استسفاری: در کلیدواژگانی چون «ربّی، ربّنا»؛ «الّلهم»؛ «الحمدلله، له الحمد، بحمد ربّکَ، بحمدکَ و.. یا سبحان الّله، سبحان الذی، سبحان ربک، سبحانکَ و...» و حرف تأکید «ایا». برای ارزیابی این فرم به بررسی کلیدواژگان و تطبیق میان مناسک اسلامی و اعمال جاهلی اقدام می‌شود؛ زیرا ونزبرو اعمال عبادی پیش از اسلام را منبع اشارات قرآنی در این فرم می‌شمرد و بر این باور است که مناسک اسلامی همچون «طواف»، «وقوف»، «قربانی» و «حج» از عهد میان خدا با ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع) در مکه اخذ گردیده و با برخی از رسوم بیگانه و تحرف شده آمیخته ‌شده ‌است؛ سوم، فرم نقلی: برای بررسی این فرم به ارزیابی ادعاهای ونزبرو درباره داستان‌ها و تطبیق میان داستان‌های قرآن و کتب مقدس پرداخته می‌شود؛ زیرا وی این فرم را دربردارنده مجموعه‌ای از داستان‌ها می‌داند که بیان دوباره و بدون بازسازی داستان‌های عهدین هستند و با کمک شمار محدودی از قواعد بلاغی به‌گونه‌ای از یکپارچگی ساختاری دست‌یافته‌اند.

مقوله تعارض علم و قرآن به‌تبع بحث تعارض علم و دین، از مباحث دیرین و دامنه‏دار در میان مباحث علوم تجربی به شمار می‌آید. ازاین‌رو دائرة‌المعارف‌های نگاشته شده، به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به ارائه این مبحث می‏پردازند. یکی از آن دائرة‌المعارف‌ها که به‌صورت مستقیم به این مقوله ورود نموده است، مدخل «قرآن و علم»، دائرة‌المعارف اولیور لیمن است که توسط دکتر محمد شمشیرعلی نگاشته شده است. نوشتار پیش‏رو، پس از معرفی اجمالی دائرة‌المعارف اولیور لیمن و نگارنده این نگاشته، به همراه ترجمه مقاله، برجسته‏ترین نقاط قوت و ضعف را مورد بررسی قرار داده است. روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‏ای است. یافته‌های تحقیق نشان می‏دهد، نگاشته مذکور از حیث تلاش در بازگویی آیات علمی و باور به عدم ناسازگاری بین یافته‏های جدید علمی و قرآن قابل‌تقدیر است؛ اما دارای کاستی‏هایی، ازجمله نوآور نبودن مقاله، فزونه‏گویی در سازگاری قرآن و علم، عدم مراجعه به منابع قرآنی و حدیثی، منحصر نمودن آیات علمی به علوم طبیعی، عدم بهره‌مندی از فهم قرآن‏پژوهان پیشین و معاصر و.... است.

مقاله «اعداد» (Numbers)، از مستشرق مسیحی خانم افنان اچ فتانی، در دایرة‌المعارف قرآن الیور لیمن به چاپ رسیده است. نویسنده با مراجعه به آیات قرآن کریم سعی دارد تا حدودی دیدگاه قرآن کریم را درباره اعداد به دست آورد و ادعای اعجاز ریاضی و عددی در قرآن را بررسی و نظم شگفت­انگیز اعداد موجود در قرآن را منعکس ‌نماید. پژوهش حاضر به بررسی نقاط قوت و ضعف این مقاله، به لحاظ ساختاری و محتوایی می‌پردازد. بهره­گیری از ترجمه مناسب قرآن و مستند بودن مطالب به آیات قرآن و اشاره به لطایف قرآنی از نکات مثبت مقاله است. در مقابل، اشکالات ساختاری همچون عدم بررسی واژه و معنای «عدد» و اشکالات محتوایی چون مستند نبودن مطالب به منابع، تعمیم نادرست یک نظر به همه مسلمانان و خلط میان شگفت­انگیزی اعداد قرآن با اعجاز قرآن بر این مقاله وارد است. همچنین در این مقاله سعی شده است با ارائه مطالب تکمیلی این اشکالات مرتفع گردد.

این نوشتار به بررسی مقاله «غلوّ» در دانشنامه قرآن: یک دایرة‌‌المعارف، ویراسته پروفسور الیور لیمن می‌پردازد. خانم دکتر اسما افسرالدین از اعضای هیئت تحریریه این دایرۀالمعارف، آن را نگاشته است؛ اما با تحلیل و ارزیابی این مقاله می‌توان آن را تلاشی ناقص در جهت تبیین موضوع غلو در قرآن دانست. این مقاله از حیث ساختاری و محتوایی دارای نقصان‌های زیادی است. تعریف ناقصی از غلوّ ارائه کرده، به انواع غلو، علل پیدایش و مصادیق و نشانه‏های آن نپرداخته، کاربردهای واژه غلوّ در قرآن را بررسی نکرده و در مورد آیات مربوط به این موضوع و بررسی مصادیق غلو در قرآن که رسالت اصلی این مقاله بوده، کار علمی خاصی انجام نداده است. از طرفی مطالب بیان شده در این مدخل نسبتاً کوتاه، نقدهای پژوهشی متعددی نیز دارد که تطبیق ناصواب در مصادیق غلو و تاریخ پیدایش آن، عدم توجه به آراء شیعیان و غلو پنداشتن مقامات ائمه (ع)، غلو دانستن رجعت و تکرار تهمت‌های مخالفان شیعه ازجمله آن‌هاست.

قرآن­پژوهان مسلمان، باید شناخت دقیقی از دیدگاه­های خاورشناسان درباره مطالعات قرآنی داشته باشند تا بتوانند این دیدگاه­ها را به بوته نقد گذارند. تحقق این امر، مستلزم آشنایی پژوهش­گران با مستشرقان قرآن­پژوه و آثار آنان است. مقاله حاضر، بعد از بیان مقدمه در ضرورت این شناخت و نیز معرفی برخی منابعی که به زندگی­نامه علمی و آثار آنان اشاره کرده­اند، به معرفی اجمالی شش خاورشناس قرآن­پژوه معاصر و آثار آنان درباره مطالعات قرآنی به ترتیب حروف الفبای فارسی می­پردازد. همچنین دیدگاه هریک از آن­ها درباره یکی از مباحث قرآنی بررسی شده است. در این مقاله، نام­های خاورشناسان قرآن­پژوه برجسته­ای چون: برینر، سلز و ونزبرو به چشم می­خورد. بررسی آثار مستشرقان درباره مطالعات قرآنی، نشان می­دهد که برخی از آنان یا اثری مستقل درباره قرآن­پژوهی به‌جای گذاشته­اند یا در کنار مباحث اسلام­شناسی، به بحث مطالعات قرآنی پرداخته­اند.

«تلاوت» یکی از مفصل‌ترین مدخل­های دایرۀالمعارف لایدن بوده و مشتمل بر مباحث ذیل است: معنا و تعریف تلاوت، یکسان­انگاری تلاوت و قرائت، ارکان تلاوت، احادیثی درباره­ی تلاوت، زیباشناسی و مهارت صوتی در تلاوت. روش تحقیق در این مقاله، کتابخانه­ای و تحلیلی است، بر این مبنا ابتدا گزارش جامع از مقولات مذکور در این مدخل ارائه شده، سپس این مطالب با معیار قرآن کریم و منابع علوم قرآنی مورد ارزیابی و نقد قرار می­گیرد؛ تا نظریه صحیح در هر موضوع معرفی و تبیین گردد. به‌طورکلی تلاوت، صرف قرائت آیات نبوده، بلکه علاوه بر آن، دلالت بر امتثال و اتباع از مضامین قرآنی نیز دارد؛ از سویی یکی از جنبه­های اعجاز بیانی قرآن، نظم آهنگ و موسیقی خاص موجود در کلمات قرآنی است که توجه به این موسیقی، به همراه رعایت قواعد تلاوت از سوی قاری، اثرگذاری آیات بر خواننده و مستمع مضاعف می­شود. به‌عبارت‌دیگر، درصورتی‌که قرائت با عنصر ترتیل ـ به معنای تبیین و انسجام کلمات و عبرت­گیری از آیات ـ همراه شود، تلاوت محقق می‌گردد و در این حالت است که تالی قرآن ـ به تعبیر روایات اسلامی ـ حامل قرآن و الگویی بر اساس معیار فرهنگ اسلامی ـ قرآنی برای مردم آن جامعه خواهد بود.

بحث وقوع یا عدم وقوع تحریف در قرآن کریم، یکی از مباحث چالشی و مورد اختلاف مسلمانان بوده است و مستشرقان نیز طبعاً به بحث دراین‌باره پرداخته­اند. «برونر» مستشرق فرانسوی، مقاله خود را با عنوان «اختلاف اهل‌سنت و شیعه در موضوع تحریف قرآن در قرن بیستم» به این موضوع اختصاص داده است. واکاوی اندیشه‌های وی و چگونگی گزارش دهی او نسبت به آراء علمای اسلامی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. نوشتار حاضر ضمن ترجمه مقاله برونر، به تبیین زوایای فکری نویسنده می­پردازد و به این سؤال پاسخ می‌دهد که برونر در گزارش خود تا چه حد رعایت انصاف کرده و مطابق با واقع عمل کرده است؟ برونر سیر تاریخی اعتقاد به تحریف را در بین شیعه و اهل‌سنت بررسی کرده و تصریح می­کند که این باور به دلیل پایه­های ضعیف­اش در بین مسلمانان عمومیت نیافته است و مبنای تحریف ناپذیری قرآن را از منظر مسلمانان، نصوص قرآنی از جمله آیه ۹ سوره حجر می­داند. گرچه برونر سعی در امانت‌داری و گزارش منصفانه نسبت به آرای علمای اسلامی در موضوع وقوع یا عدم وقوع قرآن داشته است؛ اما در مواردی هرچند اندک، دچار برداشت­های ناصواب شده است. روش این مقاله، توصیفی ـ تحلیلی است.

یکی از مستشرقانی که در حوزه علوم قرآنی و تفسیر دارای مقالات متعدد است، آندرو ریپین، محقق مسیحی انگلیسی است که در یکی از مقالات خود با عنوان «شتر یا ریسمان» به بررسی معنای واژه «الجمل» در آیه 40 سوره اعراف پرداخته است. وی ضمن نقل اقوال مختلف، درنهایت وجود دو قرائت مختلف «جَمَل: شتر نر» و «جُمَّل: ریسمان ضخیم» از این واژه را مطرح نموده و قرائت دوم را ساخته‌وپرداخته مفسرانی می‏داند که از قرن سوم به بعد، با هدف غلبه بر بحث‏های کلامی و نیز نمایش برتری قرآن بر سایر کتاب‌های الهی، آن را ساخته و به ابن‏عباس نسبت داده‏اند. ریپین ضمن این ادعا، چندین پایه مهم اعتقادی مسلمانان نسبت به قرآن را نشانه گرفته است؛ این امر در آثار سایر مستشرقان نیز یافت می‏شود. چنین آثاری اگر به ورطه نقد درنیایند، بی‏تردید آثار مخربی خواهند داشت که سست ‏شدن پایه‏های اعتقادی مسلمان، یکی از آن‏هاست. در این مقاله سعی شد تا ضمن بررسی واژه «جمل» و پیشینه قرائت‏های مختلف آن، نیز بررسی آثار مفسران و لغویان متقدم، ادعای ریپین با روش تحلیلی و اوصافی و نیز با برون‏کرد انتقادی بررسی شود. درنتیجه، ریشه قرائات مختلف به عصر صحابه و تابعین بازگشته و آن ادعا مبنی بر ساختگی بودن قرائت ابن‏عباس و نیز سایر تبعات آن با ارائه ادله مربوطه، باطل و رسمیت قرائت مشهور جَمَل، انطباق آن با قرائت پیامبرk و وجود وجه شبه اقوی برای آن ثابت شد.

یکی از معجزات علمی قرآن، جنین‌شناسی و مراحل خلقت است. این مسئله هرچند در قالب مبدأ و معاد شناسی مطرح شده؛ اما در حوزه اعجاز پزشکی قابل کنکاش است. نوشتار حاضر در پی پاسخ به این شبهه است که آیا جنین‌شناسی قرآن اقتباس شده از جنین‌شناسی دانشمندان یونان است؟ پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی و با رویکرد تطبیق بین علوم و قرآن، با استفاده از آیات الهی و دیدگاه مفسران و دانشمندان و احادیث ائمهb و نظرات دانشمندان یونان سامان‌یافته و روش گردآوری مطالب آن کتابخانه‌ای است. نتیجه بحث این است که دانشمندان یونان درباره مراحل خلقت انسان دیدگاه‌های مطرح نمودند که با آیات الهی سازگاری ندارد. برای نمونه ارسطو اشاره به ترکیب نطفه و خون حیض دارد و قرآن نیز با اقتباس از آن به خون بسته اشاره کرده است، درحالی‌که در بین ارباب لغت برای علقه چهار معنا (آویزان، شباهت به زالو، سرخ گون، خون بسته) ذکر شده و همه آنها مطابق با علم جنین‌شناسی است. یا اینکه می‌گویند: نطفه زن در جنین دخالتی ندارد، درحالی‌که در قرآن به «نطفه امشاج؛ نطفه ترکیب شده» اشاره شده است. با توجه به دیدگاه مفسران شیعه و اهل لغت و علوم پزشکی، می‌توان گفت: نظریات ارسطو و جالینوس گالن تا قرن 18 میلادی بر اروپا سایه افکنده بود؛ اما نظریات قرآن در قرن هفتم میلادی مخالف نظریات آنها بود و به اعتراف دانشمندان، مطالب اعجاز آمیزی در بعد جنین‌شناسی مطرح ساخت و نمی‌توان ادعای اقتباس از متون پیشین را مطرح کرد.

مارکو شولر از اساتیدی است که درباره رویکرد تعاملی پیامبرk با قبایل اهل‌کتاب و مخصوصاً یهود، مطالعاتی داشته است. آیات متقن قرآن در گزارش نحوه برخورد پیامبرk با گروه‌های ناهمگون جامعه و تعامل با اقشار و اقلیت‌ها، می‌تواند الگوی الهی برای کارگزاران حکومت اسلامی و راهگشای تصمیم‌گیری در عرصه سیاست داخلی و خارجی باشد. سره‌سازی تفاسیر قرآنی از روایات ناروا و پیرایه زدایی از این حقیقت تاریخی، چهره‌ی قرآنی سیره پیامبرk را به‌دوراز خشونت نشان می‌دهد. پژوهش حاضر درصدد است با روش اسنادی و ابزار کتابخانه و مطالعه متون، به پاسخ سؤال اصلی نائل شود. نتیجه تحلیل‌های تفسیری آن است که در مقابل نظر شولر، اسلام نیاوردن موجب اخراج یهود نبود، بلکه پیمان‌شکنی و حوادث بازار بنی‌قینقاع می‌تواند از موجبات اخراج آنها باشد. همچنین مراجعه گزینشی به منابع و عدم تحلیل، از آسیب‌های مطالعه این مستشرق در مورد بنی‌قریظه و بنی‌نضیر است. بر اساس آیات کریمه قرآن و تاریخ اسلام، دو شیوه در تعامل پیامبرk با یهود مدینه وجود دارد. گفتگو، صلح، معاهده و به‌ناچار برخورد قهرآمیز که با خروج طرف مقابل از چارچوب روابط متمدنانه و پیمان‌های اجتماعی است؛ اما طبق سیره قطعی و قرآنی پیامبرk، رفتار او از دایره عدالت و انصاف خارج نبوده است.