جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی روش‌های مطالعات قرآنی مستشرقان، از جدیدترین موضوعات در خورتوجه در حوزه پژوهش‌های قرآنی است. جرالد هاوتینگ، خاورپژوه معاصر بریتانیایی و ادامه‌دهنده نظریات جنجال‌برانگیز ونزبرو است که در این تحقیق، مهم‌ترین روش‌های مطالعات قرآنی وی، به‌صورت مختصر کشف، تبیین و تحلیل می‌شود. مهم‌ترین روش مطالعات قرآنی هاوتینگ، نقد تاریخی است که زیرشاخه‌های آن، نقد ادبی، نقد محتوایی و نقد منبع محسوب می‌شوند. تأثیرپذیری از اندیشه پست‌مدرنیسم و عدم نتیجه عملی اطمینان‌بخش، از برجسته‌ترین نقدهای وارد بر روش نقد تاریخی و زیرشاخه‌های آن است. روش‌های قرآن‌پژوهی هاوتینگ، متأثر از مبانی فکری و علمی رایج در غرب به‌ویژه استادش ونزبرو و نقد کتاب مقدس است. از آنجا که هاوتینگ قرآن را به‌منزله متنی بشری تلقی کرده است، روش‌های سازگار با جهان‌بینی مادی و خاص متون بشری را بر آن تحمیل کرده است

گابرییِل سعید رِینولدز (Gabriel Said Reynolds) در مقاله ‌«دوتایی‌های قرآنی: تحقیقی مقدّماتی» به تجزیه و تحلیل عبارت‌های تکرارشونده یا «دوتایی‌ها» در قرآن پرداخته است. او بر مبنای ملاکی که تعیین می‌کند، ۲۹ دوتایی (یا سه‌تایی) در قرآن شناسایی می‌کند که تنها سه دوتایی‌ مکی ـ مدنی است و بقیه همه مکی ـ مکی یا مدنی ـ مدنی هستند. او با توجه به بسیار‌ اندک بودن دوتایی‌های مکی ـ مدنی و با استفاده از تجربه‌ پژوهش‌های مشابه در اناجیل، نتیجه می‌گیرد که دوتایی‌های بیست‌ونه‌گانه به فرآیند تدوین نوشتاری قرآن اشاره می‌کنند و حاصل ویرایش‌های انجام‌شده در متن قرآن پس از دوران پیامبرa و پیش از توافق بر متن رسمی قرآن، بر اساس یک منبعِ مکی و یک منبع مدنیِ مستقل هستند. این پژوهش که به روش کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده است، به دنبال یافتن پاسخی مستدل و مستند برای رفع شبهه‌ مذکور در خصوص تکرار آیات قرآن است. نگارندگان پس از بررسی آرا و ادله رینولدز در هفده محور، با بهره‌گیری از منابع معتبر به نقد منصفانه آنها از سه منظر روشی، تاریخی و ادبی پرداخته‌اند که مهمترین آنها نقد تاریخی است. این پژوهش درنهایت اثبات می‌کند که دوتایی‌های قرآنی، ما را به آنچه رینولدز مدعی است، رهنمون نمی‌کنند؛ بلکه هر یک از آنها در مقام بیان مطلبی خاص، با هدف هدایت انسان، مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند

جهاد یکی از فروع دین است که در مدینه واجب شده و قرآن کریم مسلمانان را بر آن توصیه کرده است. مستشرقان بدون توجه و تحلیل ماهیت و فلسفه و آثار آن قرآن را به همین علت کتاب خشونت و دین اسلام را دین شمشیر معرفی کرده‌اند. مسئله اصلی پژوهش این است که پاسخ­های مناسب به شبهه بعضی مستشرقان (ازجمله رئوون فایرستون، برنارد لوئیس، ریزوی فایزر، تئودور نولدکه و ...)، مبنی بر وجود خشونت در بابِ جهاد در اسلام چیست؟ روش این تحقیق، تحلیلی - توصیفی و انتقادی است. هدف پژوهش، ارائه پاسخ­های مناسب به شبهه فوق، با توجّه به اهداف دین اسلام و مفاهیم قرآنی است. یافته­های مهم پژوهش چنین گزارش می­شود. مقاصد دین اسلام بر اساس صلح و آرامش است و آیاتِ متعدّدی بر دعوت به صلح و نیز همزیستیِ مسالمت‌آمیز با ادیان دیگر و همچنین رحمت گسترده الاهی دلالت دارد. نمونه­های تاریخی همچون حضور سیزده ساله مسلمانان در مکّه و همچنین صلح حدیبیّه و فتح مکّه شاهدی بر مدّعاست نیز جنگ و جهاد در عصر پیامبر اسلامa همه جنبه دفاعی داشته است و همچنین، انواع تأثیر عنصر زمان و مکان در احکام جهاد نیز، صلح‌محوری را در حوزه جهاد، به اثبات می­رساند.

امروزه مستشرقان با استفاده از رهیافت‌های جدید به تحلیل ساختار ادبی و معنایی متن قرآن توجه نشان داده‌اند. در این میان آنگلیکا نویورت یکی از پیشگامان این نوع مطالعات است. بر این اساس پرسش از چگونگی دیدگاه نویورت در باب ساختار قرآن همچنان پیش روی ما است. تحلیل آرای نویورت نشان می‌دهد که دیدگاه وی درباره ساختار قرآن مبتنی بر پیش‌فرض‌هایی است که با مبانی اسلامی تطابق کامل ندارد. وی با استفاده ازروش تاریخی و ادبی، سوره‌های مکی قرآن را تحلیل ساختاری و معنایی نموده و به پیوستگی ساختار معنایی و ادبی این سوره‌ها نظر داده است و سوره‌های مدنی را فاقد نظم و انسجام درونی می‌داند. فهم دیدگاه نویورت در باب ساختار ادبی و معنایی قرآن امری است که این تحقیق عهده‌دار تحلیل و ارزیابی آن است. در این پژوهه تلاش شده با استفاده از روش تحلیلی - انتقادی، مزیت‌ها و محدودیت‌های دیدگاه نویورت را در باب ساختار قرآن بیان و به سؤال اصلی پاسخ داده شود. درواقع می‌توان اظهار کرد، مطالعات قرآنی نویورت به‌ویژه مباحث ساختارشناسی وی ـ در صورت ارزیابی دقیق ـ به دلیل قاعده‌مندی و متن‌محوری می‌تواند برای قرآن‌پژوهان علاقه‌مند به مباحث ساختارشناسی، مفید و راه‌گشا باشد

یکی از مهمترین دیدگاه­های مستشرقان تجدیدنظرطلب،­ شکل‌گیری تدریجی اسلام از یک دین توحیدی ابتدایی است که در دوره امویان در قالب اسلام پدیدار می­شود. نوو و کورن، در کتاب «چهارراه­هایی به اسلام: مبادی مذهب تازیان و حکومت ایشان» به تبیین ویژه خود از این دیدگاه بر اساس شواهد باستان­شناختی و متون سریانی صدر اسلام پرداخته­اند. یکی از محورهای اصلی این دیدگاه شکل­گیری تدریجی قرآن تا اواخر سده دوم و اوایل سده سوم هجری است. نوشتار پیش‌رو به روش تحلیل انتقادی بر پایه نقد منطقی و نقد داده­‌ای و با بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای به ارزیابی این دیدگاه بر اساس متون سریانی صدر اسلام می­پردازد. نتایج پژوهش نشان می­دهد دیدگاه نوو و کورن درباره پیدایش قرآن مبتنی بر روش علمی در بهره­گیری از متون سریانی مرتبط با دوره نخستین شکل‌گیری اسلام نیست و تبیین نادرستی از این متون ارائه می­دهد. تکیه بر برهان سکوت و عدم توجه به ادله غیرروایی، مانند نسخه­های کهن قرآن و برهان تواتر، نادیده‌گرفتن روند تدریجی آشنایی سریانیان با دین اسلام و ماهیت جدلی برخی متون سریانی و فهم نادرست از این متون را می­توان از مهمترین اشکالات آنان در استناد به متون سریانی برشمرد. بنابراین، نه‌تنها متون سریانی صدر اسلام از پیدایش تدریجی قرآن کریم سخن نمی­گویند؛ بلکه می­توان آنها را همسو با دیدگاه سنتی اسلامی دانست.

اصطلاح روح کلی قرآن کریم مبنایی است که توسط آمنه ودود، نومسلمان آفریقایی ـ آمریکایی‌تبار، مطرح شده است. وی معتقد است که باید آیات قرآن کریم را بر اساس این مبنا تفسیر کرد؛ چراکه روح کلی و هدف عالی قرآن کریم، تساوی جنسیتی بوده است. جریان نهضت بازگشت به قرآن پس از ارائه راهکارها و روش‌های خود در فهم آیات قرآن کریم و رسیدن به تنگنا، این مبنا را برای حفظ و تداوم جریان خود برگزیده است. این جریان قرآن را بر اساس رهیافت‌های هرمنوتیکی ـ تاریخی تحلیل نموده و معتقد به سیال بودن معنای هر واژه یا آیه بر اساس شرایط تاریخی ـ فرهنگی خواننده متن است. مبنای روح کلی، مبنای روش هرمنوتیکی ـ تاریخی است که تاکنون مورد مناقشه جدی قرار نگرفته است. این مقاله که با روش اسنادی و با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است، به دو نقد اصلی در عناوین ناکارآمدی این مبنا در تفسیر آیات قرآن کریم و داشتن پیش‌فرض‌های هرمنوتیکی و پیامدهای سه‌گانه آن در فرایند تفسیر پرداخته است. پیامدهای این مبنا شامل جدایی قرآن کریم و سنت، نارسایی سنت در بیان مفاهیم آیات قرآن کریم و اعتقاد به تاریخ‌مندی قرآن و عدم وجود فهم عینی و ثابت از قرآن کریم است.

اندرو ریپین در مقاله «یعقوب» (Jacob) در دائرةالمعارف قرآن لیدن نتوانسته است شخصیت حضرت یعقوبg را به خوبی تبیین کند، حتی گزارش دقیقی از نقش یعقوب در داستان یوسف صدیق ارائه نکرده است و در وجه تسمیه او به یعقوب تحت تأثیر عهد عتیق است. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی و مطالعه تطبیقی میان آموزه‏های قرآن و متن عهد عتیق، مضامین مقاله یعقوب را به نقد گرفته است. اهمیت و ضرورت نقد این مسئله ازآن‌روست که نویسندگان دائرة‏المعارف تحت تأثیر آرای کتاب مقدس هستند. از این‌رو برخلاف مشهور که چهره حضرت یعقوبg به‌عنوان فردی درمانده و همواره غمگین و گریان به تصویر کشیده می‏شود، قرآن کریم، یعقوب نبی را توانمند و بصیر و صالح و عابد و آگاه به تأویل‏الاحادیث معرفی می‏کند. از یافته‏های مهم این پژوهش آن است که در بیان قرآن، برخلاف عهد عتیق، اسرائیل لقب یعقوب نیست و این دو متمایز از یکدیگرند. همان‌طور که خاندان آن دو: «آل‌یعقوب» و «بنی‌اسرائیل» در قرآن متمایز از یکدیگر یاد شده‏اند. اسرائیل در بیان قرآن، یکی از همراهان حضرت نوحg در کشتی است که پس از نجات دچار انحرافاتی ازجمله تحریم برخی خوراکی‏ها بر خود می‏شود، و این مسئله در دودمان او ـ بنی اسرائیل ـ گسترش فراوانی می‏یابد.

ازجمله نشانه‌های اعجاز قرآن کریم، بلاغت و فصاحت آن است؛ گرچه تحدی قرآن شاهد بر بطلان انگاره بشری بودن آن بوده و هست؛ اما از آغاز نزول آن تاکنون تلاش‌های نافرجامی در مصاف با قرآن کریم صورت گرفته است. از جمله کتاب «نقد قرآن» منسوب به شخصی موهوم با نام مستعار «دکتر سها» که در بخشی از کتاب خود طی فرآیندی با اثبات خطا در نوشتار، عدم وحیانی بودن قرآن سپس وجود خداوند و نبوت را انکار نموده است. در این پژوهش سه انگاره‌ متهافت دکتر سها با روش تحلیلی، تطبیقی به‌صورت کتابخانه‌ای بررسی و نقد شد. مباحث این نوشتار ذیل سه آیه (طه/63)، (نساء/162) و (بقره/۶۲) و با استناد به قواعد ادبی سامان یافته و در بررسی اقوال نحویان و مفسران، پاسخ برتر با وجه رجحان ذکر و یا با جمع‌بندی اقوال، رویه‌ای واحد اتخاذ شد تا اقوال نه‌تنها با یکدیگر تنافی نداشته؛ بلکه بنا بر قاعده «اَلجَمعُ مَهما اَمکن اَولَی مِنَ الطَرحِ» یکدیگر را تأیید کنند و ضمن اثبات اعجاز قرآن، ادعای مذکور مستشرقان نیز باطل گردد.

اهتمام مستشرقان به پژوهش­های قرآنی به‌مثابه یک موضوع علمی که دارای کاربست­های متعددی است، در عصر حاضر فزونی یافته است. بدیهی است که این پژوهش­ها خالی از نکات مثبت و منفی نیست. «قرآن، یک دائرة‌المعارف» معروف به دائرة‌المعارف قرآن با سرویراستاری الیور لیمن یکی از پژوهش­های قرآنی نوپدیدی است که مقالاتی نیز راجع به زنان در قرآن همچون مقاله «ازدواج» در آن وجود دارد. مقاله «ازدواج» نوشته خانم «کیسیا علی» به بحث­های مختلفی مانند خلقت و جفت شدن، موانع ازدواج، عقد ازدواج و حقوق و تکالیف ناشی از نکاح می­پردازد. این مقاله در کنار برخی مطالب مفید دارای شبهات عقیدتی، فقهی و ... است که شناساندن و پاسخ به آن‌ها را بایسته می­سازد. مستشرقان به‌عنوان دانشمندانی که گستره تبلیغات آنان جنبه بین‌المللی دارد و اشکالات آنان بر آموزه‌های قرآن موجب بدفهمی جهانیان نسبت به قرآن می­شود، ضروری است که به نقد و پاسخ اشکالاتشان به جد پرداخته گردد. نوشتار حاضر با روش توصیفی - تحلیلی نخست به جنبه­های مثبت مقاله درزمینه ذکر صحیح مسائل مربوط به ازدواج پرداخته و سپس به بررسی پنج نقطه‌ضعف درزمینه افزایش حقوق مردان نسبت به زنان در سه حیطه طلاق، تعدد زوجات، قوامیت مرد، مضیق بودن اختیار زن در برابر همسر و عدم دلالت قرآن بر چگونگی توالی خلقت زن و مرد پرداخته است. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که این سخن مستشرقان مبنی بر عدم عدالت میان زن و مرد از منظر قرآن، دور از صواب است. از منظر قرآن زن و مرد در ارزش انسانیت با یکدیگر برابرند و تنها ملاک برتری تقوا است؛ اما در زندگی اجتماعی با توجه به نظام هماهنگ حق و تکلیف، وظایف و تکالیف مردان با زنان متفاوت است.

مدخل داودA در دایرة‌المعارف قرآن لیدن توسط «ایساک هسن» استاد دانشگاه اورشلیم نگارش یافته است. پژوهش حاضر بعد از ترجمه مدخل با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی دیدگاه نویسنده را مورد نقد و ارزیابی قرار داده است با این هدف که ازیک‌طرف دیدگاه مستشرقان درباره آموزه‌های دینی و به‌ویژه مباحث قرآن کریم روشن گردد و از طرف دیگر با نقد و ارزیابی آثار آنان زمینه آشنایی با آموزه‌های ناب اسلامی برای مخاطبان فراهم می‌گردد. در این نوشتار از آیات قرآن و روایات معتبر اسلامی در تبیین سیره علمی و عملی حضرت داودA نیز بهره گرفته‌شده است. نویسنده مقاله به برخی مطالب قرآن درباره حضرت داودA اشاره نموده که از نکات مثبت آن است، ازجمله: او پیامبر بزرگ الهی است، خداوند در کنار کتاب «زبور»، به او علم و حکمت و فرمانروایی عطا نموده است. مقام خلیفة اللهی و «فصل الخطاب»، فرمان‌برداری کوه‌ها و پرندگان در امر ستایش خداوند، نرم شدن آهن به دست آن حضرت. از موهبت خداوند به اوست. امّا اشارات سربسته قرآن را عامل ورود افسانه و پذیرش آن توسط مسلمانان دانسته و تهمت‌های ناروا به حضرت داودA را به منابع اسلامی نسبت داده است. طلب آمرزش حضرت داودA در قرآن را با افسانه ازدواج او مرتبط دانسته است؛ اما منابع ناب اسلامی هیچ‌گونه افسانه و تهمت‌های ناروا به حضرت داودA را بر‌نمی‌تابد و دلایل عقلی و نقلی بر عصمت حضرت داودA وجود دارد. افسانه و تهمت‌های ناروا جزو اسرائیلیات بوده که در تورات کنونی آمده است. طلب آمرزش حضرت داودA مربوط به امتحان الهی است، نه افسانه ازدواج او؛ بنابراین آنچه مورد اتهام و عدم پذیرش قرآن کریم و بدگمانی مسلمانان به متون مقدّس شده است، تهمت‌های ناروایی است که نسبت به حضرت داودA در کتاب مقدس روا داشته‌اند.