جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن به‌‌عنوان مهمترین منبع دینی مسلمانان همواره کانون توجه بوده و از دیرباز تاکنون برای فهم آن توسط دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان تلاش‌‌های بسیاری انجام شده ‌‌است. از نکات مهم در خصوص قرآن، نزول تدریجی آن در طول 23 سال رسالت پیامبرa باتوجه‌به مقتضیات زمان و مکان نزول آن است که همین مسئله بر چگونگی فهم آن می‌‌افزاید. یکی از مباحث مهمی که از دوران صحابه تا به امروز در مجامع قرآن‌‌پژوه‌ مطرح ‌بوده، موضوع مکی و مدنی‌بودن آیات و سوره‌‌های قرآن است که در نحوه تحلیل و تفسیر آیات اثر دارد. روش پردازش مطالب در پژوهش حاضر به‌صورت توصیفی- تحلیلی است و پس از مطرح‌کردن دیدگاه دانشمندان مسلمان درخصوص مکی و مدنی‌بودن آیات و سور قرآن، بررسی و نقد نظرات خاورشناسان قرآن‌پژوه خواهد آمد و سپس گونه‌شناسی نظرات ایشان ارائه می‌شود. طبق دستاوردهای این پژوهش مجموعه نظرات پیرامون مکی و مدنی‌بودن آیات و سوره‌های قرآن کریم در پنج دسته گونه‌‌شناسی جای می‌گیرد: دیدگاه دوگانه گلدتسیهر؛ دیدگاه سه‌گانه لامنس و نویورث، دیدگاه چهاربخشی گوستاو وایل و نولدکه و رود ویل و بلاشر؛ دیدگاه شش‌بخشی ویلیام مولر، و دسته‌بندی محتوایی ریچارد بل و هرشفیلد. قابل‌توجه آنکه علی‌رغم تفاوت‌های بسیار در دسته‌بندی آیات بخش مکی، از یک بخش تا پنج بخش، خاورشناسان در یگانگی آیات و سوره‌های مدنی اختلافی نداشتند و همگی ایشان بخش مدنی را صرفاً یک گروه در نظر گرفته‌اند.

بسیاری از گرایش‌ها و جریان‌های فکری معاصر در تلاش‌اند تا فهم حقیقی از دین را منحصر در خود بدانند. متن دینی بعد از 14 قرن از ظهور اسلام، همچنان موردبحث و بررسی اندیشمندان است؛ برخی متون مذکور را دارای حقیقتی الهی دانسته و برخی دیگر آن‌ها را بسان متون دیگر قلمداد کرده تا بتوانند زمینه خوانش تاریخی آن‌ها را فراهم کنند. اولین و آخرین و مهم‌ترین هدف متون دینی، هدایت انسان است. درحالی‌که جریان‌هایی در تلاش‌اند تا با متون دینی با تساهل برخورد کرده و دیدگاه مادی‌گرایانه - که ماده را حاکم بر اندیشه می‌داند - نسبت به متون داشته باشند. شحرور ازجمله افرادی است که از مارکسیسم که در تقابل با دیدگاه ایده‌آلیستی - که اندیشه را حاکم بر ماده می‌داند - قرار دارد، تأثیر پذیرفته است. در هر دو دیدگاه، بین اندیشه و ماده ارتباط وجود دارد که نشان‌دهنده نوعی بی‌توجهی و ساده‌انگاری بوده و باعث شده هرکدام بتوانند روشی متفاوت و گاه مخالف یکدیگر را اتخاذ کنند. میراث، متشکل از ارزش‌های دینی، اخلاقی و اجتماعی است و هویت هر انسان مسلمانی را شکل می‌دهد. ازجمله مهم‌ترین علل بازگشت به میراث این است که تاکنون تاریخ اسلامی، شاهد واقعیت و حادثه‌ای مؤثر و مهم جز پدیده وحی نبوده است؛ وحی‌ای که به وجود آورنده قرآن، سنت نبوی و اهل‌بیتb بوده و باعث شده جامعه بدوی عصر جاهلیت به تمدن دست یابد و در سایه تعالیم نبوی و به‌واسطه فتح کشورهای دیگر، با ملت‌های دیگر آشنا گردد. شحرور با اندیشه سلفی سنتی به مبارزه برخاسته و آن را مانع رشد و نوگرایی می‌داند که درنتیجه باعث رکود علم و فنّاوری می‌شود. وی خود را از میراث سنتی جدا کرده و کل میراث اسلامی را سنتی دانسته و هم‌زمان به تقلید از میراث غربی و استشراقی که در مادی‌گرایی خلاصه می‌شود، روی آورد. تبعیت از مادی‌گرایی غرب باعث شد که شحرور الهی بودن قرآن را انکار کرده و آن را تاریخی بداند. در این نوشتار به ریشه‌ها و مبانی اندیشه‌های نوگرایانه شحرور پرداخته‌شده و نشان داده می‌شود که تمام آن‌ها از اندیشه‌های شرق‌شناسانه غربی و مارکسیسم گرفته‌شده است. در ادامه نیز به نقد مبانی مذکور پرداخته خواهد شد.

امروزه شاهد رونق مطالعات قرآنی و تلاش برای درک آموزه‌های آن در جوامع غربی، ازجمله ایالات متحده آمریکا هستیم. در این مقاله سعی شده با روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد انتقادی، جریان‌های اصلی قرآن‌پژوهیِ مستشرقان در دوره معاصر، البته با تأکید بر قرآن‌پژوهان آمریکایی، ماهیت و وضعیت تعامل آنها با قرآن و مسایل قرآنی، تا حدودی روشن شود. طبق سیر تاریخی، پنج جریان اصلی: جریان سنتی؛ جریان جدلی - تبشیری؛ جریان تشکیکی؛ جریان علمی- انتقادی؛ و جریان رهیافتگان مورد تبیین و تحلیل قرار گرفته است. نتیجه این بوده که مطالعات قرآنی در این حوزه، با وجود مشکلاتی مثل نفوذ کانون‌های سیاسی و جریان‌های تند مذهبیِ بر محافل علمی، دارای سیر مثبت و رو‌به‌رشدی بوده است. به‌رغم قدرتِ جریان جدلی - تبشیری در آغاز قرآن‌پژوهی این حوزه و نیز نفوذ جریان تشکیکی در اواخر سده بیستم، جریان غالب امروز، جریان علمی- انتقادی است که دارای نگاهی همدلانه‌تر و آرایی منصفانه‌تر نسبت به قرآن محسوب می‌شود.

یکی از جریان‌های فکری معاصر، سنت‌گرایی است که در واکنش به روند روبه‌رشد مدرنیته در جهان معاصر پدید آمده است. تفسیر معاصرانه قرآن کریم، از آثار شاخص‌ترین چهره سنت‌گرایی، سید حسین نصر است که در کمال باورمندی به وحیانیت منبع بی‌مانند حکمت خالده، برای احیای دوباره علم مقدس و اتصال معرفت بشری به جهان فرابشری به‌عنوان سنتی فراموش شده در جهان مدرن، بدون تن‌دادن به تجددگرایی پدید آمده است. سرویراستار تفسیر می‌کوشد تا در پرتو تفسیر آیات وحی، آفاق چهارده قرن مجاهدت فکری نوابغ در حوزه‌های مختلف معارف اسلامی که در پرتو التزام به کتاب و سنت، حقایق بسیاری آموخته‌اند و آنها را چونان میراثی گران‌بها به یادگار گذارده‌اند را متناسب با اقتضائات جهان معاصر، فراروی مخاطبان مسلمان و غیرمسلمان قرار دهد. ازآنجاکه برخی مبانی و روش‌های تفسیر معاصرانه قرآن کریم می‌تواند به رأی‌گروی و سطحی‌نگری در برداشت از مفاهیم و مدالیل آیات وحی منجر شود، در این نوشتار کوشش شده است تا با روش کتابخانه‌ای و رویکردی تحلیلی ـ انتقادی، برخی آسیب‌های مبنایی و روشی جلد سوم تفسیر معاصرانه قرآن کریم روشن شود. سنت‌گرایی، عدم وحدت متعالی ادیان، نادیده‌انگاری نقش عقل استدلالی، ازجمله آسیب‌های مبنایی و سطحی‌گرایی در تفسیر قرآن به قرآن، گرایش به تفاسیر عامه در تزاحمات فریقین، تساهل در نقل روایات تفسیری، بهره‌نبردن از منابع معتبر و تخصصی، کم‌توجهی به کاربرد روایات اهل‌بیتb در تفسیر، نامعلوم‌بودن معیار گزینش منابع تفسیری، استفاده محدود از علوم مؤثر در تفسیر، عدم توانمندسازی مخاطب در تشخیص اقوال درست، ارجاع نامناسب، مطالب غیرضروری، حجم محدود و گزینشی تفسیر، عدم وحدت تفسیر و رأی‌گروی از آسیب‌های روشی جلد سوم تفسیر معاصرانه قرآن کریم است

یوهان زشندورف (1662-1580) رئیس مدرسه لاتین سِویکاو، دانشمندی زبان‌شناس و از مسیحیان لوتری بود. وی از پیشگامان عرصه مطالعات عربی و اسلامی در قلمرو پادشاهی آلمان در امپراتوری روم بود. ترجمه سوره‌های صف و نباء به لاتین و همچنین ترجمه تفسیر سوره‌های قارعه و عصر ازجمله آثار چاپی اوست که با حروف چوبی به دشواری چاپ شده است. وی برای تهیه نسخه کامل چاپی قرآن به همراه ترجمه لاتین، کوشش‌های‌ فراوانی انجام داد؛ اما به دلایل نامعلومی موفق به چاپ کامل قرآن نشد. تاکنون در پژوهش‌های فارسی فعالیت‌ها و آثار یوهان زشندورف در کسوت طلایه‌دار مطالعات اسلامی، موردتوجه و تجزیه‌وتحلیل قرار نگرفته است. این پژوهش با روش توصیفی ـ کتابخانه‌ای به مرور آثار و فعالیت‌های زشندورف در حوزه آموزش عربی و ترجمه قرآن به زبان لاتین پرداخته و بر پایه پژوهش‌های پیشین آصف بِن توو، روبرتو توتولی و رینولد گِلِی تلاش کرده‌ است جایگاه این مستشرق آلمانی در حوزه آموزش عربی و مطالعات اسلامی را ترسیم کند. در کنار توصیف و معرفی اجمالی آثار زشندورف، نتایج نشان می‌دهد گرچه وی در مراحل اولیه ترجمه خود را با نیت رده‌نویسی آغاز کرد، ولی در مراحل بعدی و پس از آشنایی با تفسیر بیضاوی، رویکرد خود را تغییر داد که همین امر می‌تواند عامل انزوای وی در مراحل پایانی حیاتش باشد.

فقه‌القرآن یا به عبارت دیگر فقه اسلامی به‌مثابه منظومه‌ای کامل از حقوق و قوانین اسلامی، از دیرباز در آثار مستشرقان منعکس شده است. به بیان دیگر خاستگاه و سرچشمه فقه‌القرآن ازجمله مسائل بحث‌برانگیز در این حوزه مطالعاتی است. مستشرقان با اغراض و اهداف مختلف به مطالعات اسلام‌شناسی و فقه‌پژوهی روی آورده‌، در آثار خود، این مسئله را مورد نقد و بررسی قرار داده‌‌اند، و به این سؤال اساسی پرداخته‌اند که آیا احکام فقهی از مصدر اولیه قرآن منبعث و صادر شده‌اند و یا آنکه فقه اسلامی متأثر از سایر ادیان الهی همچون یهود و مسیحیت و حتی قوانین برخی کشورها بوده است؟ ازاین‌رو پژوهه حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل محتوایی به «سیر خاستگاه و شکل‌گیری فقه‌القرآن از منظر مستشرقان» پرداخته و برآمد پژوهه بیانگر آن است که مستشرقان در آثار فقه‌پژوهی خود، با استناد به برخی از شباهت‌های ظاهری احکام اسلامی با قوانین ادیان الهی پیشین، این پیش‌فرض را توسعه داده و بر این مهمّ اهتمام داشته‌اند که برخلاف نظر اندیشمندان مسلمان، فقه اسلامی برگرفته از قرآن و مصدر وحی نیست؛ بلکه این دسته از قوانین از آیین یهودیت و مسیحیت وارد دین اسلام شده است و در این راستا به برخی از موارد تشابه قوانین اسلامی با قوانین ادیان پیشین اشاره کرده‌اند. البته برخی از مستشرقان نیز همسو با اندیشمندان مسلمان بر این باورند که چون مصدر احکام در ادیان مختلف آسمانی از جانب خداوند متعال است، از این‌رو مشاهده برخی وجوه تشابه عجیب نیست و ازآنجایی‌که احکام در ادیان آسمانی از مصدری واحد و برای اهداف مشترک صادر شده‌اند، دارای وجوه تشابه هستند، و دلایل متعددی همچون وجود برخی از احکام و قوانین فقهی همچون نظام حسبه، عقاب، تعزیر، زکات و ... که تنها در اسلام و فقه‌القرآن وجود دارد، خود دلیلی واضح بر عدم اقتباس و شکل‌گیری فقه اسلامی از سایر مصادر است که نگارنده در پژوهه حاضر، با پرداختن به آرا برخی از مستشرقان پیرامون خاستگاه فقه‌‌القرآن، به نقد و بررسی آن می‌پردازد.

در پیوستار تاریخ اسلام ادعای برگرفتگی روایت‌های قرآنی از متون پیشینی در سنت‌های ناهمسان با شیوه‌های هم‌بسته به زمانه با خواستمان بی‌هویت نمایاندن آموزه‌ها و گزاره‌های قرآن کریم نمایشگری شد. قرآن کریم و باورمندان دینی نیز با شیوه‌های گوناگون در پیوند با گونه روش ادعایی اقتباس در پی پاسخ بودند. با گستره دانش‌ها و تئوری‌ها در دوران مدرن، و فرافکنی آن در نظریه‌های فلسفی و دینی شیوه ادعایی برگرفتگی قرآن با ریختار سازوارانه با سامانه روشی دانش‌ها جای گرفت. در این پیش دانسته رویارویی با انگاره برگرفتگی آموزه‌های وحیانی نیز در تناسب با روش پردازش رقیب ضروری می‌نماید. سامانه روشی این پژوهش بر بنیاد متنی، با نگره روایت طوفان که آن را به‌مثابه متن پنداشته و با روی‌آوردهای همسان با آن بسان رهیافت هرمنوتیکی، بینامتنی و روایت‌شناسی در پی نقد گفتمان برگرفتگی و موجه‌سازی آن در خودایستایی (استقلال) و منحصربه‌فردبودن روایت طوفان نوح در قرآن از جهت اصالت روایی است. از یافته‌های پژوهش حاضر این است که هرچند کهن‌روایت طوفان دارای عناصر تکرارشونده در همه روایت‌های اساطیری و نیمه‌اساطیری است؛ اما در گفتمان قرآن کریم به دلیل بهره‌مندی از عناصر زبانی و فرازبانی ویژه در سایه‌سار توحید و معاد، آن را نسبت با گونه‌های روایتی دیگر ناهمسان و مستقل کرده است.

شخصیت و زندگی پیامبر خاتم(ص) به‌عنوان آخرین پیامبر که منشأ تحولات سترگی در عالم شده، همواره موردتوجه خاورشناسان بوده است، ولی تصویری که آقای یوری روبین از شخصیت پیامبراکرم(ص) در دائرةالمعارف قرآنی لیدن در بخشی از مقاله محمد(ص) ارائه کرده است در بسیار از موارد با تصویری که مورّخان مسلمان ارائه داده‌اند، تفاوت چشمگیری دارد. از‌این‌رو، این مقاله با کاربست روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد انتقادی دیدگاه‌های یوری روبین را به بحث گذاشته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که علت بی‌توفیقی یوری رویین در ارائه تصویر درست، علاوه بر بینش دینی، سیاسی و علمی، به شیوه مطالعات او در مسائل تاریخ اسلام باز می‌گردد. به نظر می‌رسد نویسنده مقاله «محمد» در دائرة‌المعارف، به دلیل نداشتن روشی مناسب در بررسی و تحلیل حوادث و جریان‌های عصر رسول گرامی چندان موفق نبوده است. در این نوشتار، مهم‌ترین ضعف‌های مقاله فوق مانند پیش‌فرض‌های نادرست از اسلام و شخصیت پیامبر اسلام(ص)، مراجعه‌نکردن به منابع شیعه، اعتماد بیش از حد به تألیفات مستشرقان، اکتفانمودن به نظریه علمای اهل سنت و عدم مراجعه به منابع شیعه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

موضوع مقاله حاضر، نقد دیدگاه جیمز بلمی در ارتباط با لفظ «أمّة» در دو آیه 8 سوره هود و 45 سوره یوسف است. وی با شیوه نقد متن، به تغییر، اصلاح و تصحیف واژگانی از قرآن اقدام کرده است. جیمز بلمی با استناد به ادلّه‌‌ای، خطا بودن لفظ «أمّة» در این دو آیه را مدعی شده است و کلمه «أمد» را جایگزین کرده است که به ادعای خودش، تشابه ظاهری زیادی با یکدیگر دارند و با سیاق آیه سازگارتر است. دلایل مورداستناد وی در اثبات این ادّعا، بیان معنای «حین» و «مدت» توسط مفسران در آیه 8 سوره هود و وجود اختلاف قرائت میان مفسران در آیه45 سوره یوسف است. این ادّعا و ادله آن با روش پدیدارشناسانه و با استفاده از منابع تفسیری و لغوی موردتحلیل و نقد واقع شد. موارد نقد در سه بخش، بررسی زبان‌شناختی، بررسی تناسب بافتی و بررسی موارد مشابه به تفصیل بیان شدند. نتایج این بررسی‌های سه‌گانه نشان داد هیچ‌گونه تغییر و تصحیفی در این واژه اتفاق نیفتاده است که نیاز به اصلاح آن باشد و مطالعات جیمز بلمی در زمینه نقد و اصلاح واژگان قرآن، نتیجه آسیب‌هایی همچون تأثیر پیش‌فرض‌های کتاب مقدس، درک ناقص از ویژگی‌های قرآن، جستجوی ناقص، عدم تسلط به ادبیات قرآن و عرب است که منجر به اظهار نظرهای ذوقی و به دور از شواهد و دلایل علمی در تصحیح برخی واژگان شده است.

‌مقاله «همسران پیامبر» اثر باربارا فرییر استواسر در جلد پنجم دایرةالمعارف قرآن لیدن منتشر شده است. وی با استناد به منابع اهل سنّت ابتدا به معرفی تعداد و اسامی همسران پیامبر(ص) پرداخته و بعد از بیان آیات مربوط به همسران پیامبر(ص) به چگونگی تصاویر همسران پیامبر در منابع حدیثی و تاریخی قدیم و جدید می‌پردازد. بررسی میزان اعتبار و سنجش این مدخل به دلیل ارتباط با سیره پیامبر اکرم(ص) و اصل عصمت آن حضرت، امری مهم و ضروری است. این پژوهش با شیوه توصیفی ـ تحلیلی و با مطالعه کتابخانه‌ای به بررسی و نقد مدخل همسران پیامبر از دایرةالمعارف قرآن می‌پردازد. نویسنده این مدخل اگرچه به‌صورت کلی مطالب قابل‌توجهی را تبیین و گزارش کرده است؛ امّا به دلیل استناد به منابع اهل سنت دچار کاستی و ضعف‌هایی شده و مطالبی را ذکر کرده است که با آیات قرآن و تاریخ قطعی در خصوص سیره پیامبر(ص) ناسازگاری دارد. از مهم‌ترین اشکالات این مدخل، نسبت‌دادن اموری نادرست و جعلی به پیامبر(ص) در زندگی خانوادگی و پایین آوردن حرمت رسول خدا(ص)، بالا بردن جایگاه برخی همسران آن حضرت و عدم جامعیت آن در منابع مورد استفاده است. این نوشتار درصدد است محورهای قرآنی این مدخل را با استناد به منابع معتبر اسلامی نقد کند.