جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ الرئیس ابوعلی سینا، «صادر اوّل» در فلسفۀ خود را «عقل اوّل» می‌نامد و برای آن اوصاف خاصّی قائل است. از سوی دیگر در دین تعابیر مختلفی دربارۀ «نخستین مخلوق» آمده است، که از آن جمله، «عقل» و «روح رسول اکرم؟ص؟» است. ابن سینا، برای نشان دادنِ سازگاری نظریۀ خود با آموزه‌های دینی، روایات مربوط به «اوّلیّتِ عقل» را شاهد صحّتِ نظریۀ «اوّلیّتِ عقل اوّل» می‌آورد. نگارنده در این مقاله به موضوع ادعای مطابقتِ «عقل اوّل» با دو تعبیر دینیِ مذکور پرداخته و کوشیده‌ ثابت کند که: اوّلاً معنای اصطلاح «عقل» در نظامِ آفرینش فلسفۀ ابن سینا، با معنای آن در آیات و روایات، و نیز معنای «اوّلیّتِ عقل» در این دو نظام، کاملاً با هم متفاوت‌اند و از این‌رو این دو غیر قابل تطبیق با یکدیگرند. ثانیاً ابن سینا هیچ ذکری از احادیث نخستین مخلوق بودنِ «روح پیامبر اکرم؟ص؟» نمی‌کند و نمی‌کوشد روح آن حضرت را با «عقل اوّل» تطبیق دهد، زیرا چنین تطبیقی مستلزم اشکالات متعددی است، و چه بسا وی به برخی از آنها آگاه بوده که ادعای آن را نکرده است. عمده‌ترین این اشکالات، مسألۀ «تقدم نفس بر بدن» است که شیخ الرئیس آن را قبول ندارد، در حالی که روایاتِ متواتر، به صراحت بر آن دلالت دارند. از این‌رو نمی‌توان ادعا کرد که «عقل اوّل» _ که در فلسفۀ بوعلی بر همۀ مخلوقات تقدم دارد _ همان «روح حضرت رسول؟ص؟ » است، که شیخ آن را حادث به حدوثِ بدن، و نه مقدم بر آن می‌داند. در متن مقاله، بعضی دیگر از اشکالات مطابقتِ «عقل اوّل» با «روح» آن حضرت و ناسازگاری این ادعا با آموزه‌های وحیانی نشان داده‌ شده است.

دعای ابوحمزه ثمالی به روایت ثابت بن دینار ثُمالی از امام سجاد؟ع؟ است. الفاظ این دعا، علاوه بر تعلیم مناجات با خدا، حقایقی از آیات قرآن را در زمینه‌های مختلف بیان می‌نماید. در قسمتی از دعا، امام سجاد؟ع؟ برای آگاهی انسان از نتایج اعمال خوب و بد، و رابطه ی دنیا و آخرت، به بیان حالات واتفاقات زمان دردناک خروج جان از بدن، ورود به عالم برز خ، فشار قبر، سؤال نکیر و منکر، خروج از آن مرحله، و ورود به عالم رستاخیز را پرداخته است. در این نوشتار مستندات قرآنی و روایی آن‌ها ارائه شده است؛ و با استفاده از کتب شرح دعای ابوحمزه، تفاسیر مختلف و روایات ائمه؟عهم؟ و به روش توصیفی- تحلیلی به شرح کلمات نورانی آن بزرگوار و بیان راههای کاهش و آسانی سکرات مرگ، راههای تخفیف یا حذف فشار قبر، راههای آسان شدن سؤال قبر و راههای خلاصی از شدائد قیامت پرداخته شده است.

سید رضی (406 ق) نهج البلاغه را از خطبه ها، نامه‌ها و حکمت‌های کلام امام علی؟ع؟ بیشتر با رویکردی ادبی و بلاغی گرد‌آورد و از همین‌رو، «نهج البلاغه» (راه روش سخن گفتن بلیغ) نام نهاد؛ گرچه وی وجوه بلاغت آن را چندان نشان نداد ولی رویکرد و نام‌گذاری‌اش، درست و به جا بود. این امر زمانی روشن می‌شود که با مورد‌پژوهی یک خطبه کوتاه و ناتمام (خطبه شقشقیه و سوم نهج البلاغه) ده‌ها جلوه و نکته بیانی بلاغی به دست آید. از دیگر سو، پندار اندک افرادی که صدور این خطبه را از امیرالمومنین؟ع؟ با دیده تردید دیده‌اند، تا اندازه‌ای پاسخگو باشد.

علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق) در تألیف بحارالانوار از منابع بسیاری بهره برده که در مقدمه آنها را معرفی کرده است. یکی از این منابع کتاب مقصد الراغب الطالب فی فضائل علی بن أبی طالب است که پس از وی نیز در منابع مختلف و اغلب به واسطۀ مجلسی از آن نقل و یاد شده است. از آنجا که بر اساس تنها نسخۀ شناخته شده، این کتاب به فضائل دوازده امام و حضرت زهرا؟عهم؟ اختصاص دارد، با بررسی منقولات بحار از آن نخست این پرسش مطرح می‌شود که چرا تنها ده مورد و همه از یک باب مقصد که دربارۀ قضاوت‌های حضرت علی؟ع؟ است، در بحار نقل شده است؟ پرسش دیگر این که چرا در بحار نقلی در بخش معصومین؟عهم؟ از مقصد وجود ندارد؟ سرانجام این که نظر علامه دربارۀ مولف کتاب که او را حسین بن محمد بن حسن، یکی از «قدماء الاصحاب» و نزدیک به عصر شیخ صدوق (د. 381 ق.) دانسته است؛ برچه اساسی است و با وجود تکرار آن در آثار اغلب پسینیان، اعتبار آن چگونه است؟ در این پژوهش با بررسی سفرهای مجلسی، این فرضیه مطرح و با شواهد موجود تقویت می‌شود که وی در سفر مشهد به کتاب دست یافته است. مطلبی که به پاسخ هر سه پرسش مرتبط است و نظر علامه دربارۀ نام مؤلف را تحت تاثیر شیخ حر عاملی می‌داند. در پایان نشان داده شده که این نظر از پایۀ محکمی برخوردار نیست و طبق مطالعات انجام شده، مؤلف از عالمان قرن ششم و هفتم بوده و با این که گمانه‌‌های متعددی برای نام او مطرح شده ؛ بررسی‌های انجام شده بر روی نسخۀ خطی کتاب حاکی از تعلق آن به عالمی در اربل در قرن ششم و هفتم هجری است.

ابوجعفر محمد بن عیسی بن عُبید عُبَیدی، از راویان فعال در عرصه انتقال تراث حدیثی امامیه و پر روایت در منابع حدیثی شیعه است. بیشتر روایات وی، موضوعات فقهی شیعه را دربرگرفته‌است. به گاه کاوش در مدخل محمد بن عیسی با صراحت‌گویی نسبت به تضعیف او توسط شیخ طوسی روبرو هستیم. هیچ‌یک از دانشیان رجال در بازه‌های زمانی گوناگون و حوزه‌های متنوع جغرافیایی (بغداد، کش، بصره، نیشابور)، شیخ را در این دیدگاه همراهی نمی‌کنند. دیدگاه شیخ طوسی نسبت به شخصیت روایی محمد بن عیسی موجب پیدایش نگرش‌های متعدد از سوی فقیهان شیعه پیرامون پذیرش یا نپذیرفتن روایات نقل شده از محمد بن عیسی در فرایند استنباط احکام شرعی شده‌است. از این رو بازخوانی تحلیلی_ انتقادی دیدگاه شیخ طوسی در این پژوهه اهمیت چندانی می‌یابد. دستاورد مقاله حاضر این است که با توجه به قرینه‌ها و شواهد مختلف می‌توان در درستی داده‌های راوی‌شناختی راه‌یافته به مدخل محمد بن عیسی بن عبید در کتاب فهرست تردید‌کرد.

نگارنده جایگاه اسماء و صفات الهی در معرفت خداوند متعال را تبیین می‌کند. بدین روی، بیان می‌دارد که صفت و اسم، شباهت‌ها و تمایزهایی دارند، ولی همگی مخلوق خدایند تا بشر را به معرفت خدا برسانند. البته به دلیل تنزیه خداوند حکیم از حدّ تعطیل و حدّ تشبیه، اسماء و صفات با مفاهیم عامّ خود، اشاره دارند به خدایی که منزّه از اشارۀ مخلوق است. ولی در همین جایگاه، جز به تعیین خداوند، نمی‌توان آنها را باب معرفت خداوند دانست. بعثت انبیاء نیز در این راستا اهمیت دارد. نقد برخی ازدیدگاه‌های مکاتب بشری در باب توحید نیز در ضمن مباحث مقاله آمده است.

خدای متعال در قرآن (آیه 30 انبیاء و 45 نور) خلقت هر موجود زنده‌ای را از «ماء» دانسته است. مترجمان و مفسران این کلمه را به آب (یا به شکل ترکیب هیدروژن و اکسیژن و یا مایع حاوی نطفه) ترجمه و تفسیر کرده‌اند. از آن جا که بسیاری از موجودات زنده، مانند فرشتگان، پریان، حضرت آدم و عیسی و پرندگان خلق شده به دست آن حضرت، آفریدۀ از آب نیستند و از طرفی گیاهان و بسیاری از حیوانات از طریق نطفه ایجاد نشده‌اند، مفسران ناگزیر شده‌اند عبارت «کل شیء حی» را در این آیه محدود سازند و به دلایل مختلف، موجودات یادشده را از شمول این آیه خارج سازند. در ضمن گرچه بسیاری از مفسران، خلقت موجودات زندۀ انتخاب شده را از آب دانسته‌اند، ولی در توضیح سخن خود نتوانسته‌اند پایبند به آن باقی بمانند و معنای آیه را تغییر داده و حیات موجودات را وابسته به آب دانسته‌اند و در عمل، معنای منتخب خود را تغییر داده‌اند. با بررسی دقیق روایات، به دست می‌آید که منظور از ماء، مادۀ اولیه آفرینش است که بسیار لطیف می‌باشد و خدای متعال همۀ موجودات دنیوی و اخروی را از آن آفریده است. با چنین رویکردی، نباید اسم خاص ماء در این دو آیه و برخی از روایات به آب ترجمه شود؛ آنگاه آفریده شدن هر موجود زنده‌ای از ماء، به راحتی توجیه می‌گردد و نیازی به محدود ساختن عبارت «کل شیء حیّ» و خروج از ظاهر آیه نیست و مفسر می‌تواند پایبند به ترجمه خود باقی بماند و در شرح سخن خویش از ترجمۀ اولیه خود رویگردان نشود.

این مقاله، نمایه‌ای از احادیث مربوط به مهدویت بر اساس نام راویان است که در قالب یک جدول تنظیم شده است. در این نمایه، 517 حدیث از 15 منبع کهن حدیثی شیعه آمده که بر اساس نام 193 راوی مرتب شده است. ابوبصیر با 63 حدیث بیشترین تعداد حدیث در این نمایه را دارا است.

رابطه میان اخلاق و دین به ویژه پس از سکولاریزه شدن جوامع غربی و دین زدایی‌های اجتماعی مورد بررسی‌های متعددی واقع شده است. این ارتباط از جهاتی چون معنا شناختی، وجود شناختی، تاریخی و غیره قابل بررسی است. ظاهر امر آن است که اصل رابطه تاریخی میان دین و اخلاق مورد وفاق عموم فیلسوفان و اندیشمندان است. در عین حال چگونگیِ این ارتباط محل سؤال و بررسی برخی از اندیشمندان می‌باشد. برخی از معاصران ضمن پذیرش اصل ارتباط تاریخی میان دین و اخلاق، منکر ارتباط منطقی میان این دو شده‌اند و از این رهگذر اخلاق را مستقل از دین غیر استوار بر پایه‌های دینی قلمداد کرده‌اند. ابوالقاسم فنایی در کتاب «دین در ترازوی اخلاق» ضمن پذیرش ارتباط تاریخی عمیق دین و اخلاق مدعی است این ارتباط، ارتباط منطقی نبوده و نمی‌تواند دلیل استواری اخلاق بر مبانی دینی باشد. ایشان در مسیر اثبات مدعای خویش به نقد دیدگاه دو فیلسوف اخلاق (آنسکوم و مک اینتایر) پرداخته است. در این جستار کوشیده ایم تا ادعاهای ایشان در ارتباط تاریخی اخلاق و دین را مورد نقد و بررسی قرار دهیم. شیوه نقد، تاریخی و تحلیلی است. در نوشتار حاضر نشان داده ایم که برداشت ابوالقاسم فنایی از دیدگاه‌های فلاسفه اخلاق برداشت کاملی نبوده و انتقادات ایشان بر دیدگاه آنسکوم و مک اینتایر روا نیست. از این روی مدعای نویسنده در استقلال اخلاق از دین در رویکرد تاریخی بدون دلیل باقی مانده است. هم چنین با بیان شواهد تاریخی روشن شده که ارتباط تاریخی میان اخلاق و دین خیلی عمیق‌تر از آن است که نویسنده بدان معتقد است و بیان شده که کشف ارتباط منطقی از ارتباط تاریخی، توقع بجایی نیست؛ چراکه هر کدام از آنها به صورت مستقل محل بحث علمی هستند.