جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از اصلی‌ترین مباحث مطرح شده در قرآن، بحث معاد و قیامت است. از روش‌های قرآن برای بیان معارف مربوط به قیامت، ذکر اسامی متعدد برای این روز است تا ترسیم دقیقی در مجموع آیات، از آن روز عظیم و حوادث فوق‌العاده و تکان دهنده آن کرده باشد. البته «نام» در اینجا به معنی اسم خاص (یا به تعبیر ادبیات عربی «علم شخص)» نیست، بلکه معنی وسیع‌تری دارد که نام‌های توصیفی را نیز شامل می‌شود، یعنی عناوینی که متکی بر اوصاف آن روز و ویژگی‌های آن است. کثرت اسامی قیامت برای تکرار کلمات و مترادف و متشابه‌گویی نبوده است؛ بلکه هر یک از این اسماء و خصوصیات، دارای حکمتی است که خود وسیله آگاهی خردمندان و گشایش رازی از اسرار آفرینش و کشف معنایی از معنای خلقت و درک مرحله‌ای از مراحل معاد است. در این پژوهش ما از منظر دانش معناشناسی، به اسامی قیامت در قرآن کریم اشاره می-کنیم که معانی هر یک از آنها، حادثه و حالتی از آن روز را برایمان توصیف می‌کند. حوادثی که نوعی هشدار برای عملکرد صحیح در زندگی ما به حساب می‌آیند. حالاتی که اگر انسان به تفکر در آنها بپردازد، هرگز از فرمان پروردگار خویش سرپیچی نمی‌کند تا مبادا در روز قیامت به آن دچار شود و اینکه هریک از این اسامی دارای حکمتی است که در قرآن برای بندگان ذکر شده است.

سید نورالدین نعمت‌الله بن عبدالله بن محمد معروف به شاه نعمت‌الله ولی موسس فرقه نعمت اللهیه از سادات حسینی بوده نسبش با نوزده واسطه به پیامبر عظیم الشان (ص) می‌رسید؛ و از جانب مادر به کرد های شبانکاره منسوب بود. پدرش میر عبدالله از علما و دانشمندان شهر حلب به شمار می‌رفت. سید نعمت‌الله ولی در دوشنبه چهاردهم ربیع‌الاول سال 731 هجری قمری در شهر حلب یا بنا به نقل برخی از تذکره نویسان در شهر کوه بنان کرمان، متولد شد. پدر وی در اوان کودکی شاه ولی از شهر حلب به ناحیه کچ مکران مهاجرت می‌کند و سید نعمت‌الله کودکی و جوانی خود را در ایران می‌گذارند. وی در دوران جوانی به فراگیری علوم متداول زمان چون علم کلام و بلاغت و فقه پرداخت سپس سال‌ها به ریاضت و تصفیه و تزکیه باطن مشغول گردید و به سیر آفاق‌و انفس پرداخت در سن 24 سالگی در مکه معظمه از دست شیخ عبدالله یافعی خرقه پوشید و از جمله مریدان او گردید. شاه نعمت‌الله پس‌ازآن دست به مسافرت‌های گوناگونی می زند از طریق مصر به شام و آذربایجان به ماوراءالنهر می‌رود و پس از مدتی اقامت در سمرقند عاقبت در کرمان رحل اقامت می‌افکند و در ماهان خانقاه و باغ و حمام می‌سازد و پنج سال باقیمانده عمر خود را در ماهان می‌گذراند. شهرت سید، ایران و هند را فراگرفته بود و از مردم عادی تا بزرگان تصوف و شاهان و امرا از معتقدان و مریدان وی بودند. طریقه‌ی نعمه اللهی منسوب به اوست و هنوز هم در ایران این دسته از صوفیان فرقه مهمی محسوب می‌شوند. شاه نعمت‌الله ولی، مؤسس و قطب سلسله صوفیه نعمت الهیه، در عرفان نظری از پیروان راستین و از شارحان آثار و افکار محیی الدین بن عربی بوده، اما در عرفان عملی و تعلیم و تربیت سالکان طریقت و طالبان حقیقت، چنان‌که مؤلف در بعضی مقالات و تألیفات خود به‌تفصیل بیان کرده است، با وسعت مشرب و شیوه‌ای نوآیین و ابتکاری، بر مبنای استعداد و لیاقت مریدان به ارشاد و هدایت آنان پرداخته و بدین گونه در مقامات طریقت در جهات صوری و معنوی به منزلت و پایگاهی نائل‌آمده که از قرن نهم هجری تاکنون هیچ‌یک از پیشوایان و اقطاب عالی‌مقام صوفیه بدان منزلت و پایگاه نائل نشده است (فرزام، 1374، 158-164). این منزلت براثر تهذیب نفس و تجرد روح و تربیت سلوکی و ریاضتهای شرعی و مداومت بر اذکار و اوراد و دوری از دنیا و عالم نفس و خیال و کثرت و انعزال از مردم عوام و جهّال از علماء و بیخردان و مخالفان سیر و سلوک إلی الله و اشتغال به خود و اعمال و گفتار و پندار خود و توسّل به ولایت و وساطت اهل‌بیت عصمت و طهارت سلام‌الله علیهم اجمعین حاصل‌شده است. این پژوهش به روش توصیفی و استفاده از منابع کتابخانه ای در پی بررسی: اولیا الله و تهذیب نفس در دیوان شاه نعمت‌الله ولی خواهد بود.

در عصر کنونی، پژوهشگران غیر مسلمان زیادی که به آنان مستشرق گفته می‌شود، پدیدار شده‌اند که با تکیه بر روش‌های رایج در سرزمین خودشان کتاب‌هایی درباره اسلام و مسلمانان تألیف کرده‌اند بدون این‌که آن روش‌های مورد استفاده در کتاب‌هایشان را بیان کنند، اما کسی که کتاب‌های آنان را می‌خواند و دنبال می‌کند، متوجه می‌شود که آن‌ها تحت تأثیر محیط‌هایی که در آن بزرگ شده‌اند، رویکردهای متعددی را دنبال کرده‌اند. آنها در ارزیابی‌هایی که از اسلام و شخصیت‌های اسلامی ارائه داده‌اند به سه گروه موافق، مخالف و منصف تقسیم شده‌اند. از جمله شخصیت-های اسلامی که این مستشرقان به آن‌ها پرداخته‌اند، امام علی علیه السلام پسر عموی پیامبر (ص) و همسر حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها است. آنان به موضوع خلافت و مهمترین رویدادهایی که خلافت ایشان به همراه داشت از جمله جنگ با ناکثین، قاسطین و مارقین، یا به عبارت دیگر جنگ جمل، صفین و فتنه خوارج پرداخته‌اند. پژوهشگران مسلمان در ارزیابی خود از این مستشرقان نظرات مختلفی دارند. برخی از این پژوهشگران به تلاش‌های علمی آنان را در غنی سازی کتابخانه‌های غربی و عربی و إحیاء میراث عربی و اسلامی اذعان داشته‌اند، در حالی که برخی دیگر آنها را به دسیسه و تلاش برای تحریف دین و تاریخ اسلام متهم کرده‌اند. با توجه به آن‌چه گذشت، این پژوهش که از مقدمه، سه فصل و نتایج تشکیل شده است به بررسی آراء مستشرقان درباره خلافت امام علی علیه السلام و رویدادهای زمان خلافت آن حضرت می‌پردازد، اما از آنجا که از بین مستشرقان ویلفرد مادلونگ به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده است، بیشتر تمرکز این پژوهش بر آراء او قرار گرفته است. لذا در طول این پژوهش آراء آن‌ها را ذکر خواهیم نمود و در صورت ایجاب، به آن‌ها پاسخ می‌دهیم. همچنین در این پژوهش سعی شده به این سؤال اصلی پاسخ داده شود: ارزیابی نظرات مستشرقان، خصوصا ویلفرد مادولونگ درباره خلافت امام علی علیه السلام چیست؟ این پژوهش از روش استقرایی و توصیفی تحلیلی استفاده کرده است و کوشیده مطالب مربوط به خلافت امام علی علیه السلام را استقراء نماید، سپس آن‌ها را از لحاظ تاریخی دسته‌بندی و تحلیل کند. مهمترین نتایج به دست آمده عبارتند از اینکه آراء برخی از مستشرقان درباره امام علی علیه السلام با انصاف همراه است. برخی دیگر از آنان اتفاق نظر داشتند که امام علی علیه السلام در اداره دولت ناموفق بوده و این عدم موفقیت ایشان را ناشی از عدم انعطاف سیاسی ایشان دانسته‌اند. بیشتر پژوهش‌های تخصصی مستشرقان در زمینه خلافت امام علی (ع) چون بر اساس مفاهیم و اصول اشتباه بنا شده بود، جفا و ستم به امام علی علیه السلام است و علت این اشتباهات اصولی آنان پیشینه و عقاید فکری ناشی از عدم اطلاع از وقایع تاریخی و تکیه بر شبهات مطرح شده در منابع اسلامی است. همچنین مشخص شد که ویلفرد مادلونک پژوهشگری است که با انصاف و عدالت بیشتری به خلافت امام علی علیه السلام پرداخته است، زیرا او با تفصیل و روشنگری به این موضوع پرداخته است که مستشرقان کمی چنین عمل کرده‌اند.

تفسیر قرآن به قرآن به معنای بهره‌گیری از آیات دیگر قرآن برای روشن‌سازی مفهوم و هدف آیه‌ای است که محتوای مشابه یا نزدیک به آن دارد. این روش تفسیر بر این اصل استوار است که برای درک بهتر مقصود خداوند باید آیات قرآن را با توجه به سایر آیات آن تفسیر کرد. در این راستا پیامبر اسلام (ص) در حدیثی فرمودند: «إِنَّمَا نَزَلَ کِتَابُ اللهِ یُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضًا وَلَا یُکَذَّبُ بَعْضُهُ بَعْضًا»؛ قرآن به گونه‌ای نازل شده است که برخی از آیاتش برخی دیگر را تصدیق می‌کنند و هیچ‌کدام یکدیگر را تکذیب نمی‌کنند (بیهقی، 1423، ص 527). حضرت علی (ع) نیز آیات قرآن را شاهد یکدیگر و تأییدکننده یکدیگر دانسته و بر لزوم استفاده از آیات دیگر قرآن برای تفسیر تأکید کرده‌اند (طبرسی، 1403، ج1، ص 386). این رویکرد در تفسیر قرآن به قرآن که از زمان پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) پی‌گیری شده است، با احادیثی که از نهی از تفسیر به رأی آمده، تقویت می‌شود. احادیث مختلفی از پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در این زمینه وجود دارد که بر لزوم استفاده از دیگر آیات قرآن برای فهم دقیق‌تر تأکید می‌کند و می‌گوید: «هر کس که قرآن را به رأی خود تفسیر کند، در حقیقت در راه اشتباه قدم برداشته است» (ر.ک. طباطبائی، 1417، ج3، صص 76-80). این مسأله نشان می‌دهد که تفسیر مستقل از آیات قرآن، بدون توجه به ارتباط آن‌ها، شیوه‌ای نادرست است و قرآن باید در پرتو دیگر آیات تفسیر شود تا به درک صحیح و کامل آن نائل یافت. از جمله برجسته‌ترین مفسرانی که این رویکرد را به‌طور گسترده و نظام‌مند به کار برده است، علامه طباطبایی در تفسیر المیزان است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، با بهره‌گیری از این روش، به تفسیر دقیق و لایه‌بندی آیات قران و از جمله آیات سوره‌های زمر و مؤمنون پرداخته است. این دو سوره دارای مضامین و مفاهیم مهمی هستند که نیازمند تفسیر دقیق و جامع می‌باشند. سوره زمر بیشتر بر یگانگی خداوند، قدرت او در آفرینش و تدبیر جهان و همچنین بر مسئله معاد و حسابرسی در روز قیامت تمرکز دارد. در مقابل، سوره مؤمنون به بیان ویژگی‌ها و صفات برجسته مؤمنان واقعی می‌پردازد. برای نمونه علامه طباطبایی مفهوم توحید را در سوره زمر با استفاده از آیات دیگر قرآن، توضیح می‌دهد. در این راستا آیه 38 سوره زمر وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ را با آیات دیگری که به خالقیت خداوند اشاره دارند، مقایسه می‌کند تا بر یکتایی خداوند تأکید کند. همچنین در تفسیر آیات مربوط به معاد، علامه طباطبایی از آیات دیگر قرآن استفاده می‌کند تا مفهوم روز قیامت و بازگشت به سوی خداوند را روشن‌تر کند. به عنوان مثال، آیه 68 سوره زمر : وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ را با آیات دیگری که به نفخ صور و حوادث روز قیامت اشاره دارند، مقایسه می‌کند. همچنین در تفسیر آیه 1 تا 11 سوره مؤمنون که درباره ویژگی‌های مؤمنان است، علامه طباطبایی برای توضیح بهتر مفهوم فلاح و رستگاری در آیه: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، آن را با آیاتی دیگر که درباره سعادت و پیروزی مؤمنان سخن می‌گویند، مقایسه می‌کند. او برای توضیح مفهوم خشوع در نماز که در آیه 2 سوره مؤمنون آمده است: الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ، از آیات دیگر مانند آیه 45 سوره عنکبوت: إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَیٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ بهره می‌برد تا نقش نماز را در پرهیز از گناه و تربیت روحی روشن سازد. همچنین در تفسیر آیه 12 تا 16 سوره مؤمنون که درباره مراحل خلقت انسان است:  وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَهٍ مِّن طِینٍ، علامه طباطبایی آن را با آیاتی مانند آیه 14 سوره حج: وَمِنَ النَّاسِ مَن یُجَادِلُ فِی اللَّـهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطَانٍ مَّرِیدٍمقایسه می‌کند تا نشان دهد که مراحل خلقت نه تنها نشان‌دهنده قدرت خداوند، بلکه دلیلی برای یکتایی او نیز هست. گفتنی است علامه طباطبایی، در تفسیر آیات سوره زمر و مؤمنون به اصول مطلق و مقید، عام و خاص و مجمل و مبین نیز توجه ویژه‌ای داشته‌اند. به‌عنوان نمونه، در سوره زمر، ویژگی‌های مؤمنان را با روش مطلق و مقید بررسی کرده‌اند (طباطبایی، 1417، ج15، ص77) و وعده مغفرت الهی را از طریق مجمل و مبین تبیین کرده‌اند (همان، ج17، ص219). همچنین، در سوره مؤمنون، مسئله حسابرسی قیامت را با شیوه عام و خاص تفسیر نموده‌اند (همان، ج17، ص324). بر این اساس، این پژوهش به دنبال پاسخ به دو سؤال اساسی است که علامه طباطبایی برای یافتن نظائر آیات در دو سوره زمر و مؤمنون از چه روش‌هایی استفاده می‌کند؟ و تحلیل تفسیر المیزان در این دو سوره چه کاربردها، اهداف و فوایدی را برای تفسیر قرآن به قرآن نشان می‌دهد؟ این تحقیق با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، ضمن بررسی رویکردهای تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، به تحلیل این پرسش‌ها خواهد پرداخت و نقش روش قرآن به قرآن را در ارائه تفسیری هماهنگ، عمیق و روش‌مند از آیات الهی روشن خواهد ساخت. انتخاب سوره‌های زمر و مؤمنون برای این پژوهش به دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد این دو سوره در تبیین مبانی اعتقادی، تربیتی و روش‌شناختی تفسیر قرآن به قرآن است.

این پژوهش به مطالعه‌ای تطبیقی روش‌های قصه پردازی و محتوای قصص کتاب مقدس و قرآن کریم می‌پردازد، با تأکید بر دیدگاه‌های مستشرقان معاصر. این تحقیق با بررسی منابع دینی اولیه و آثار ثانوی مستشرقان، به شناسایی شباهت‌ها و تفاوت‌ها در بازنمایی قصص مشترک انبیا پرداخته و دیدگاه‌های ایشان را درباره روش‌های قصه پردازی و محتوای قصص پنج پیامبر (آدم، نوح، ابراهیم، موسی و عیسی) که در کتاب مقدس و قرآن ذکر شده‌اند، تحلیل می‌کند. روش این پژوهش کیفی و تطبیقی بوده و با بهره‌گیری از تحلیل محتوا، دیدگاه‌های مستشرقان معاصر در باب روش‌های قصه پردازی و محتوای قصص کتاب مقدس و قرآن بررسی شده است. از رهگذر مواجهه انتقادی با متون اصلی و آثار علمی مستشرقان برجسته، این پژوهش به تحلیل تفسیرهای موضوعی، ساختارهای روایی و رویکردهای هرمنوتیکی پرداخته و به ارزیابی اعتبار و پیامدهای مدعیات آنان می‌پردازد. یافته‌ها بیانگر تفاوت‌های روش‌شناختی چشمگیر است؛ بدین معنا که قصص قرآنی بر هدایت اخلاقی و انسجام موضوعی تأکید دارند، در حالی که قصه های کتاب مقدس غالباً بر ترتیب تاریخی و تبارنامه‌های تفصیلی متمرکز هستند. همچنین پژوهش به ارزیابی انتقادات و تفسیرهای مستشرقان معاصر درباره روش‌های قصه‌پردازی و دلالت‌های کلامی هر دو متن پرداخته است. نتیجه‌گیری بر ویژگی‌های ادبی و تعلیمی منحصر به فرد هر یک از دو کتاب آسمانی تأکید کرده و شیوه‌های متمایز آن‌ها در روایت دینی را نشان می‌دهد. این پژوهش به گسترش گفتمان مطالعات تطبیقی ادیان و دیدگاه‌های مستشرقان در خصوص سنت‌های اسلامی و کتاب مقدس یاری می‌رساند.

در طول تاریخ، یک نیاز طبیعی و فطری همواره انسان ها را به جستجوی حقیقتی فراتر از دنیای مادی واداشته است. بر این اساس، یکی از وظایف ادیان سنتی پاسخگویی به این نیاز درونی بوده است. اما با پیشرفت علمی گسترده در قرن 17، زمانی که انسان مدرن به دنبال حل مشکلات معرفتی خود به سمت پوزیتویسم رفت ، با انقطاع از وحی و تکیه بر عقل خودبنیاد، تصوری در ذهن انسان شکل گرفت که گویی همه چیز به علم و نگرش علمی به جهان محدود شده و برای انسان مدرن، نیاز به دین پایان یافته است. این نگاه منجر به ظهور جریان سکولار شد که هدف آن ترویج پیشرفت علمی و اتکا به علم به عنوان منبع اصلی سعادت بشر و بی توجهی به دین بود. این جریان بستر ایجاد جاهلیت مدرن را فراهم کرد که در آن عقاید و افکار انسان از مسیر متعالی منحرف شده، ارزش ها رنگ باخته و ضد ارزش حاکم می شود و زندگی انسان مبتنی بر شهوت و غضب و در مسیر تامین خواسته های مادی و حیوانی سپری می شود. اما طولی نکشید که انسان به خاطر ماهیت انسانی و نیاز فطری اش به حقیقتی فراتر از ماده، در قرن بیستم و با ظهور پست مدرنیسم به جستجوی معنویات کهن روی آورد و به دنبال راهی بین دو گفتمان علم و دین بود تا عطش بی هویتی ناشی از مادی گرایی خود را تسکین دهد. بر این اساس، معنویت مدرن با هدف ایجاد پلی میان علم و دین ظهور کرد تا ضمن همراهی با عقلانیت برخواسته از مدرنیته و ناسازگار با دین، راهی برای فرار از پیامدهای سکولاریسم پیدا کند. امروزه معنویت مدرن و جاهلیت مدرن به عنوان دو پدیده متضاد در جوامع معاصر مطرح هستند. جاهلیت مدرن با ترویج مادی گرایی و حذف ایمان به خدا به نوعی فرهنگ غیر عقلانی و بحران ساز تبدیل شده است. در مقابل، معنویت مدرن نیز به دنبال فرار از زندگی مادی و جستجوی هویت و حقیقت است اما اغلب به پاسخ های سطحی و مسخ شده می انجامد. این تضادها موجب شد تا انسان معاصر با چالش تدوام بحران های اجتماعی و فرهنگی ناشی از جاهلیت مدرن و ناکافی بودن پاسخ های معنوی برای نیازهای عمیق انسانی روبرو شود. حال سوال این است که راه برون رفت از این چالش ها و بحران ها چیست؟ و رساله حاضر چگونه می تواند به حل آن کمک کند؟ راه حل برون رفت از این چالش ها، تغییر نگرش به انسان و زندگی انسانی بر اساس یک جهان بینی معتبر است. این تغییر باید شامل بازگشت به ارزش های انسانی و دینی باشد که در عصر مدرن نادیده گرفته شده اند. رساله حاضر با موضوع بررسی ریشه ها و پیامدهای معنویت مدرن و جاهلیت مدرن از دیدگاه سید حسین نصر می تواند به تغییر نگرش انسان معاصر کمک کند. در دنیای مدرن ، بحران های فرهنگی و معنوی ناشی از اصالت دادن به مادیات و علم، انسان را به بی هویتی و تنهایی کشانده است. این وضعیت موجب جستجوی معنویت های نوظهور شده که به دنبال فرار از زندگی مادی هستند. با بررسی این روندها، می توان به درک عمیق تری از نیازهای فطری انسان رسید و راهکارهایی برای بازگشت به ارزش های معنوی ارائه داد. اندیشمندان متعددی با دیدگاه های فکری متفاوت به دنبال توصیف معنویت و جاهلیت مدرن برآمده اند که از آن میان برای پژوهش حاضر سید حسین نصر انتخاب شد چرا که او در زمره متفکران سنت گرایی است که در زمینه معنویت گرایی صاحب نظر بوده و آثارش به طور کلی به نقد مدرنیسم و تبیین معنویت اسلامی اختصاص دارد و معتقد است که انسان مدرن برای رهایی از بحران های ناشی از مدرنیته باید به سنت و معنویت برگردد. او بر این باور است که فراموشی واقعیت های الهی و جایگزینی انسان محوری ، منجر به مشکلاتی چون بحران اجتماعی و اخلاقی شده است. نصر پیشنهاد می کند که با احیای سنت و توجه به عقلانیت دینی می توان به یک تمدن نوین اسلامی دست یافت که در آن ارزش های الهی محور زندگی اجتماعی قرار گیرد. در این راستا، پژوهش حاضر سعی دارد تا ریشه ها و پیامدهای جاهلیت مدرن و معنویت مدرن را از دیدگاه سید حسین نصر مورد تحلیل قرار دهد.

این تحقیق به تحلیل و بررسی نظریه لوییس پویمن در خصوص اراده‌گرایی معرفتی و عقلانیت باور دینی می‌پردازد. اراده‌گرایی معرفتی به نظریه‌ای اطلاق می‌شود که بر اساس آن، فرد می‌تواند در حوزه معرفتی بااراده خود در پذیرش یا رد باورها و حقیقت‌ها دخالت کند و در اخلاق باور به این معناست که آیا شخص انسانی مجاز است که بدون توجه به شواهد و بااراده خود یک گزاره دیگر را قبول کند. در این راستا، هدف اصلی این پایان‌نامه بررسی صحت‌وسقم دلایل پویمن در ارزیابی اراده‌گرایی و همچنین تحلیل نظرات او در خصوص چگونگی استفاده از اراده در امور باورهای دینی و اخلاق باور است. پویمن در تحقیقات خود به تحلیل این موضوع می‌پردازد که چگونه انسان‌ها در انتخاب باورهای خود دخالت دارند و چه نقشی برای اراده در این انتخاب‌ها می توان قائل شد. در این تحقیق دو موضوع به طور خاص مورد توجه قرار گرفته‌ است. یکی اینکه ادله پویمن در ارزیابی تأثیر اراده بر معرفت و اخلاق باور چگونه است و دیگراینکه نسبت عقل و ایمان و حقیقت ایمان از دیدگاه لوئیس پویمن چیست. روش تحقیق در این پایان‌نامه، تحلیلی است. این بدان معناست که در ابتدا استدلال‌های پویمن بررسی و تحلیل می‌شوند و سپس نقدهایی به این استدلال‌ها وارد می‌شود. باتوجه‌به ماهیت تحقیق، ما بر تحلیل مفهومی و فلسفی نظرات پویمن تمرکز کرده ایم تا ایرادات و کاستی‌های نظریه وی و ارتباط آن با باورهای دینی مشخص شود. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که پویمن در برخی از استدلال‌های خود نسبت به اراده‌گرایی معرفتی و رابطه آن با باورهای دینی، درست عما نکرده است. این تحقیق به‌نقد و بررسی این ایده می‌پردازد که صرف اراده برای پذیرش یا رد باورهای دینی کافی نیست و باید شواهد و دلایل عقلی و تجربی برای تبیین و اثبات باور دینی وجود داشته باشد. اهمیت این تحقیق در این است که موضوع اراده‌گرایی معرفتی در باورهای دینی را به چالش می‌کشد و نشان می‌دهد که این دیدگاه به‌تنهایی نمی‌تواند تبیین‌کننده کامل و معقولی برای پذیرش باورهای دینی باشد. ازاین‌رو، تحقیق به این نتیجه می‌رسد که در کنار اراده فردی، شواهد، دلایل عقلی و اصول منطقی باید به‌عنوان مبنای باورهای دینی در نظر گرفته شوند. این تحقیق می‌تواند گامی مهم در نقد و اصلاح نظریه‌های معرفتی و دینی باشد و به فلسفه دین و اخلاق کمک کند تا درک بهتری از ارتباط بین اراده و عقلانیت در فرایندپذیرش باورهای دینی ارائه دهد.

مفسران قرآن کریم از زمان پیامبر اکرم حضرت محمد مصطفی (ص)، با توجه به علم وتوانایی خویش، کتب تفسیری متنوعی با روش های مختلف تفسیری تدوین نموده اند. مفسران برجسته شیعه همچون شیخ طوسی، ملا فتح الله کاشانی و علامه طباطبایی ازروش عقلی برای تفسیر آیات قرآن کریم بهره جسته اند . درقرن معاصر نیز، مفسر شاخص و برجسته ای همچون علامه جوادی تفسیر تسنیم را با روش عقلی تدوین نموده اند . تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی ویژگی منحصر به فردی دارد و آن اینکه فرایند تفسیر قرآن درآن با روش عقلی منسجم انجام شده است. عقل به عنوان ابزار اصلی درکنار نقل معتبر معصومین علیهم السلام، برای کشف مراد خداوند می باشد و نیز به عنوان منبع مهم برای تفسیر و فهم حقایق قرآن کریم شناخته می شود. بدیهی است تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی، جز مهمترین تفسیر شیعی به زبان فارسی و به سبک ترتیبی در قرن معاصر می باشد. آیت الله جوادی آملی تفسیر تسنیم را طی چهل سال و در هشتاد جلد در حوزه علمیه قم تدوین نمودند. روند تالیف این تفسیر با آغاز درس تفسیر ایشان درسال 1361 درمدرسه سعادت قم شروع شد. با افزایش جلسات تفسیری آیت الله جوادی آملی، گروه تفسیر درسال 1369 تشکیل شد تا محتوای درس های تفسیری را به صورت کتاب تفسیری با عنوان تفسیر تسنیم تدوین کنند. بعد از تاسیس مرکز تحقیقاتی اسرا درقم درسال 1372؛ نخستین جلد تفسیر تسنیم در سال 1375 منتشر شد و آخرین جلد آن درسال 1403 به چاپ رسید . با توجه به اینکه آیت الله جوادی آملی در زمینه های مختلف علوم اسلامی مثل فقه ، فلسفه ، عرفان ، کلام ، حدیث و علوم قرآنی تخصص داشته اند درکتاب تفسیر تسنیم شاهد این هستیم که از اصطلاحات مربوط به علم فلسفه ، منطق ، کلام ، حدیث ، فقه ، اخلاق ، و مباحث علوم قرآنی درحین تفسیر آیات قرآن کریم استفاده کرده اند. به همین دلیل تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی طولانی ترین و تخصصی ترین تفسیر قرآن کریم در قرن معاصر محسوب می شود که تاکنون بیش از پانصد پایان نامه و صد ها مقاله در موضوعات متنوع قرآنی وتفسیری با توجه به تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی نگاشته شده است .( سایت اسرا ) لازم به ذکر است عقل به عنوان یکی از منابع مهم تفسیر در کنار روایات معتبر شناخته می شود . آیت الله جوادی آملی در زمان تفسیر آیات قرآن کریم از عباراتی مثل عقل نظری ، عقل عملی ،عقل تجربی ، عقل ناب ، عقل تجریدی ، عقل برهانی ، عقل منبع، عقل مصباح استفاده نموده اند. از نظر آیت الله جوادی آملی عقل در بیان تفسیر آیات قرآن و فهم حقایق دینی از منزلت خاصی برخوردار است به گونه ای که عقل همتای روایات معتبر معصومین علیه السلام و ابزاری برای فهم مباحث تخصصی علوم فلسفی ، کلامی ، عرفانی ، حدیثی وعلوم قرآنی محسوب می شود. ( جوادی آملی، عبدالله ، منزلت عقل درهندسه معرفت دینی ، صص 35 -120 ) امتیاز ویژه تفسیر تسنیم جوادی آملی نسبت به تفاسیر ما قبل از آن این است که به روش عقلی در علوم مختلف ذیل آیات قرآن کریم توجه کرده است لذا با استفاده از روش عقلی آیات مرتبط با علوم اسلامی ( فلسفه و منطق ، فقه واصول ، کلام وعرفان ،حدیث وعلوم قرآنی ) را تفسیر و تبیین نموده اند . کارکرد عقل در علم فلسفه و منطق متفاوت از کارکرد عقل در علم فقه و کلام و عرفان بوده است. ایشان پس از بررسی سندی و متنی روایات منابع اسلامی و با استفاده از روش عقلی دیدگاه خداوند را تفسیر و تبیین نموده اند تا اثبات کنند عقل و نقل معتبر هماهنگی کامل دارد. مقصود از روش عقلی در تفسیر تسنیم آن است که آیت الله جوادی آملی با استفاده از روش عقلی در رفع تعارض بین آیات قرآن ، تفسیر آیات متشابه ، فهم مراد خداوند از آیات قرآن کریم، دست یابی به حقایق ومعارف قرآنی، همتایی و هماهنگی عقل و نقل معتبر معصومین علیه السلام را بیش از پیش اثبات کرده اند. ( جوادی آملی ، عبدالله ، ادب فنای مقربان ، ص 383) دراین تحقیق برآنیم تا پس از تعریف عقل، به اقسام و ارتباط انواع عقل و تمایز بین انواع عقل از نظر آیت اله جوادی آملی بپردازیم و روش عقلی را در آیات متشابه، رفع تعارض آیات ، فهم مراد خداوند ، استفاده از روش عقلی برای دست یابی به حقایق ومعارف قرآنی ، کاربست عقل درتفسیر آیات همچون (یدالله ، وجه الله ، الله نور السموات والارض ، الرحمن استوی علی العرش ) بررسی کنیم. ودر پی پاسخ به این پرسش هستیم که چگونه آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم ازروش عقلی استفاده نموده است ؟ آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم خویش از روش عقلی به عنوان منبع تفسیر آیات قرآن کریم استفاده می کند که این روش تفسیرمصطلح عقلی نام دارد و زمانی که مفسر استدلال را بیاورد عقل برهانی نام دارد و زمانی که از عقل مصباح استفاده کند ، عقل بر بقیه مباحث آیات قرآن کریم پرتو می اندازد وعقل را تحت تاثیر قرار می دهد و سپس تفسیر آیات را ذکر می کند و نکات فقهی ، اجتماعی سیاسی آیه را تبیین می کند و این یک تفسیر عقلی برهانی نام دارد . سوال این تحقیق این است که چگونه آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم روش عقلی منبع ،عقل مصباح، عقل برهانی را استفاده کرده است ؟ بدیهی است آیت‌الله جوادی آملی به عنوان شاگرد علامه طباطبایی ازروش عقلی اجتهادی ایشان از تفسیر المیزان تاثیر پذیرفته اند وسوال در اینجا این است که آیا آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم موافق روش عقلی علامه طباطبایی است؟

با توجه به نقش بنیادین انسان در نظام هستی و تاکید قرآن بر کرامت ذاتی اون،تحلیل مسئولیت های اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان دینی،ضروری است.در عصری که فردگرایی و بی تفاوتی اجتماعی رو به گسترش است،بازخوانی دیدگاه های متفکران دینی مانند آیت الله جوادی آملی با تکیه بر منابع انسانی (مانند تفسیر تسنیم)میتواند چارچوبی الهام بخش برای بازسازی روابط انسانی ارائه دهد.ایشان به عنوان مفسر و عالمی که در علوم مختلف اجتهاد دارد در تفسیر تسنیم به فراوانی به این موضوع پرداخته است.ایشان مسئولیت های انسان ها نسبت به یکدیگر را شامل سه حوزه:مسئولیت فردی،خانوادگی و اجتماعی می دانند.به عنوان نمونه ایشان در زمینه مسئولیت های فردی در ذیل آیه 36 سوره قیامت به مسئولیت انسان نسبت به خود و در آیات 21 و 106 سوره نحل و 46 عنکبوت به مسئولیت انسان نسبت به اعضاء و جوارح و... می پردازد.در زمینه مسئولیت های خانوادگی در ذیل آیه 21 سوره روم به مسئولیت زن در تامین سکینت و آرامش و در آیه 33 سوره احزاب به تفاوت مسئولیت زن و مرد و... را بیان می نماید و در مورد مسئولیت های اجتماعی انسان ها نسبت به یکدیگر ذیل آیه 113 سوره توبه و 47 سوره مریم و 40 سوره هود به مسئولیت انسان نسبت به بستگان و در آیه 15 و 16 سوره فجر به مسئولیت انسان در حمایت از یکدیگر در جامعه اسلامی و در آیه 105 سوره مائده به مسئولیت انسان ها در امر به معروف و نهی از منکر و... پرداخته است.پرسش اصلی در این پایان نامه،آن است که از منظر آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم،مسئولیت های اجتماعی انسان ها نسبت به یکدیکر ( در قالب فردی،خانواده و اجتماعی) چگونه است؟