آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب عقلانیت باور دینی از دیدگاه آلوین پلانتینگا به یکی از مباحث عمده فلسفه دین یعنی ربط و نسبت عقلانیت و باور دینی از دیدگاه یکی از مهم ترین فیلسوفان معاصر دین پرداخته و به تبیین و نقد و بررسی آن می پردازد. همچنین این کتاب در گستره یکی از شاخه‌های فلسفه دین، یعنی معرفت شناسی دینی می باشد. معرفت شناسی دینی دارای مباحث گسترده ای است که همواره مورد عنایت اندیشمندان قرار میگیرد. نمونه ای از آن عقلانیت باور دینی است. بنابراین کتاب حاضر به یکی از این مسائل، یعنی موجه یا ناموجه بودن و معتبر یا معتبر نبودن باور دینی از دیدگاه یکی از فیلسوفان معاصر دین، یعنی الوین پلانتینگا پرداخته است. این اثر مجموعه‌ای از آرای معرفت‌شناختی الوین پلانتینگا براساس آخرین آثار این فیلسوف بزرگ دین و معرفت‌شناسی کالوینیستی است. نویسنده با توجه به آرای نوین وی در معرفت‌شناسی باورهای دینی می‌کوشد ضمن شرح و تببین آرای وی به ویژه با تمرکز بر کتاب باور مسیحی تضمین‌شده ـ پاره‌ای از شبهات این حوزه را بررسی و نقد نماید. این اثر به دو بخش و پنج فصل تقسیم می‌شود.

بر اساس بررسی و تحلیل دو نظریة مهم اعتما‌دگرایی فرایندی آلوین گلدمن و فضیلت‌محور آلوین پلنتینگا، می‌توان صورت‌بندی کلّی‌ای از نظریه‌های اعتمادگرایانه ارائه داد و بر این اساس وجوه تمایز این نظریه‌ها از نظریه‌های درون‌گرایانه و سایر نظریه‌های برون‌گرایانه را تعیین کرد. مؤلفه‌های مشترک نظریه‌های اعتمادگرایانۀ فرایندی گلدمن و فضیلت‌محور پلانتینگا عبارت‌اند از: مؤدی به صدق بودن، عدم لزوم آگاهی فاعل شناسا به ماهیت باور، جایگزینی ارزشمند بودن فرایند و ابزار ادراکی باور به جای ارزشمند بودن باور، ناوظیفه‌گرا بودن، توجه به عوامل معرفتی و غیرمعرفتی بیرون از باور، توجه به ویژگی‌های فاعل شناسا و محیط شکل‌گیری باور، وسعت دامنة معرفت، اجتماع محور بودن و نتیجه‌گرا بودن. نظریه‌های اعتمادگرایانه با این شاخص‌ها از دو دسته نظریه‌های درون‌گرایانه و سایر نظریه‌های برون‌گرایانه متمایز می‌شوند. درعین حال باید توجه داشت که نظریه‌های اعتمادگرایانه با اخذ مؤلفه‌های هنجارمندی، نظام صدق ساز، مطابقت با واقع و باورهای پایۀ خطاپذیر به برخی از نظریه‌های مبناگرایانه گرایش پیدا می‌کنند. نظریة پلنتینگا با لحاظ مؤلفه‌هایی- همچون فضایل معرفتی، موفقیت و تکامل- مشابه نظریه‌های مبتنی بر فضیلت است و نظریة گلدمن با در نظر گرفتن ارتباط علّی امر واقع با باور، به نظریه‌های طبیعت‌گرایانه نزدیک می‌شود.

اگر بر مبنای این فرض که فروع یک نظریه باید با اصل آن سازگار باشند به سراغ نسبت میان معرفت‌شناسی عام و معرفت‌شناسی دینی پلانتینگا برویم، درمی‌یابیم بسیاری از دعاوی مناقشه‌برانگیز پلانتینگا در قلمروی معرفت‌شناسی دینی (که به نظریه‌ی پایه‌بودن باور به خدا مشهور است) با معرفت‌شناسی عام او که در قالب نظریه‌ی تضمین یا ضمانت تبلور یافته است، ناسازگاری‌هایی دارد؛ به‌نحوی که به‌دشواری می‌توان پذیرفت دعاوی یادشده بتواند از نظریه‌ی تضمین یا ضمانت به دست آید. اهم موارد دلالت‌کننده بر ناسازگاری که در این مقاله بررسی شده‌اند، عبارت‌اند از: الف) نظریه‌ی معرفت‌شناسی عام پلانتینگا مدعی است با کارکرد صحیح قوای معرفتی می‌توان به باورهای به احتمال بسیار صادق دست یافت، ولی محصول کارکرد صحیح حس خداشناسی را باورهای یقینی و پایه می‌داند؛ ب) در معرفت‌شناسی عام، از ضمانت‌داشتن باور، صادق‌بودن آن را نتیجه می‌گیرد، ولی به‌زعم او، در باورهای دینی، صدق باور، ضمانت آن را به بار می‌آورد؛ ج) براساس نظریه‌ی کارکرد صحیح، اگر قوه‌ای فعلیت نیابد، کارکرد صحیح خود را از دست می‌دهد و به باور صادق مؤدی نخواهد بود، ولی در کارکرد حس خداشناسی احتمال دارد قوه‌ی فعلیت‌نیافته، کارکرد صحیح و طبیعی داشته باشد و به باور صادق مؤدی شود؛ د) ساختار تجربه‌ی دینی، از تجارب عام متفاوت است؛ ه) عنصر وضعیت مناسب در باورهای عام نقش بسزایی ندارد، ولی در باورهای دینی موجب تولید باور خطاناپذیر می‌شود.

نظریۀ معرفت­شناسانۀ الوین پلنتینگا در باب توجیه با این‌که اختلافاتی بسیار با مبناگرایی کلاسیک دارد، در ذیل نظریات مبناگرایانه قرار می‌گیرد. در این مقاله پس از معرفی مبناگرایی در باب توجیه، با اشاره به مبناگرایی کلاسیک، به انتقادات پلنتینگا علیه این نوع از مبناگرایی پرداخته‌ایم. در ادامه با توجه به اینکه دیدگاه پلنتینگا دربارۀ توجیه، دیدگاهی برون­گرایانه و اعتمادگرایانه می­باشد، اشاره­ای به این دو جریان شده و سپس نظریۀ مبناگرایانۀ پلنتینگا را برررسی کرده‌ایم. در پایان نقدهایی بر دیدگاه وی مطرح شده است که برخی از این نقدها متوجه وجه برون­گرایانه بودن دیدگاه وی و برخی دیگر متوجه جنبۀ اعتمادگرایانۀ نظر او است.

در مقالۀ حاضر مفاد و معنای مورد نظر پلنتینگا از نظریۀ تکامل که ما نام آن را «تکاملِ خدابنیاد» نهادیم -بر اساس مبانی و پیش‌زمینۀ معرفت‌شناسانه اصلاح شده که یکی از نمونه‌های نظریۀ علم دینی اوست - بحث و بررسی می‌کنیم و سپس نقدهای دِنت- به عنوان یک نئودارونیسم ملحد - بر نظریۀ «تکامل خدابنیاد» پلنتینگا مورد جرح و تعدیل قرار می‌دهیم و در نهایت، ارزیابی از آرای دو فیلسوف با داوری نگارنده بعمل می‌آید تا به جمع‌بندی و نتیجه‌‌گیری نهایی برسیم. برای توضیح مختصر این دو دیدگاه بایستی گفت از نظر پلنتینگا تکامل و خلقت‌‌گرایی مفاهیم فرهنگی هستند که به‌عنوان نشانگرهای ایدئولوژیک عمل می‌کنند. در نقطۀ مقابل، دِنت برای درک تکامل، یک دیدگاه منحصراً سکولار و یا بی‌خدایی را تأیید می‌کند، از نظر دِنت ایدۀ داروین در نظریۀ تکامل خطرناک است و همانند اسید کیهانی است که مفاهیم خدا و دین و متعاقباً «نظریۀ خلقت‌‌گرایی» را در خود ذوب می‌کند، ولی پلنتینگا برای دفاع از نظریه‌اش معتقد است، ستون الهی از زیست‌شناسی تکاملی وجود دارد که برای بحث‌های معاصر در رابطۀ بین زیست‌شناسی، فلسفه و الهیات اهمیت دارد.

آلوین پلانیتنگا از مهم ترین چهره های معرفت شناسی اصلاح شده است. مطابق دیدگاه وی، باورهای دینی نیز همچون باورهای حاصل از ادراک حسی، پایه به شمار می آیند؛ درنتیجه، نیازی به توجیه ندارند. اما این دیدگاه لوازمی دارد، ازجمله اینکه می تواند به بنیادگرایی دینی منجر شود. زیرا نظریه پلانتینگا هیچ معیاری درباب محتوای باورهای پایه تعیین نمی کند و شروطی که برای مشروعیت آن تعیین می کند، امکان داخل شدن باورهای بنیادگرایانه را نیز فراهم می سازد. بنابراین، درحالی که غربیان عموماً مسلمانان را مروج بنیادگرایی دینی معرفی می کنند، در این مقاله نشان داده شده است که معرفت شناسی اصلاح شده، که برآمده از مسیحیت است، می تواند توجیه کنندة بنیادگرایی دینی باشد. بنابراین، جهت اجتناب از اتهام جا بازکردن برای بنیادگرایی دینی، لازم است که معرفت شناسی دینی همچنان جانب قرینه گرایی را فرو نگذارد.

گفتمان جهان های ممکن شامل جملاتی است ک ضمنا یا صریحا دربررگیرنده عبارت جهان ممکن باشند این گفتمان یکی از پویاترین و جدی ترین مباحثات حال حاضر محافل فلسفی محسوب می شود دلیل عمده چنین اقبال و توجهی در اهمیت این مبحث در حل و توجیه مسائل دیرپای فلسفی است. در کلی ترین تقسیم بندی می توان فلاسفه صاحب نظر در این حوزه را دو گروه اصلی قرار داد در یک طرف لوئیس به تنهایی قرار دارد که سخنگوی واقع گرایی موجهاتی ایت و در طرف دیگر تقریبا تمامی فلاسفه ای که به نوعی تجردگرایی معتقدند واقع گرایی موجهاتی بر این نظراست که جهان های ممکن دیگر و اشیا‏‎ء‎‏ واقع در آن همان عینیتی را دارند که جهان ما و اشیا‏‎ء‎‏ واقع در آن از آن عینیت برخوردارند در حالی که سایر فلاسفه چنین شانیتی را برای این جهان ها قائل نیستند تئوری همتایی نظریه ای است که هرچند می تواند مستقل از واقع گرایی موجهاتی ارزیابی شود ولی عملا همبستگی زیادی بین مبانی آن و واقع گرایی موجهاتی وجود دارد بدون اخذ تئوری همتایی دفاع از واقع گرایی موجهاتی اگر نگوییم غیرممکن که لااقل بسیار مشکل خواهد بود. در نقطه لوئیس پلانتینگا از معروفترین منتقدین واقع گرایی موجهاتی محسوب می شود دفاع او از بالفعل گرایی نیز در همین راستا است بالفعل گرایی نظریه ای که بر مبنای آن امور امکانی از حیث وجودی برخوردار نیستند بالفعل بالفعل گرایی پلانتینگا به رغم ظاهر موجه و معقول خود خالی از اشکال نیست اتخاذ چنین موضعی بخصوص ما را در شناسائی بعد هستی شناسانه وجوه ضرورت و امکان با مشکل جدی روبرو می سازد این در حالی است که لااقل چنین مشکلی را نمی توان در امکان گرایی مشاهده کرد هرچند نمی توان از نقطه ضعف اساسی امکان گرایی که هستی شناسی فربه آن است براحتی گذشت لوئیس علیرغم اذعان به چنین مشکلی حاضر است عواقب آن را بصورت کامل بپذیرد چون معتقد است فواید فلسفی آن بیش از هزینه های است که پرداخت می شود در حالی که پلانتینگا و سایر تجردگرایان که صرفا به وجود انتزاعی جهانهای ممکن باور دارند آن را نمی پذیرند و اغلب هم معتقدند که رویکرد آنها از از پس سایر وظایف محوله نیز بر می آید البته این دعا محل چون و چراست.

چکیدهتوجیه و عقلانیت باور دینی یکی از مباحث مهم معرفت شناسی دینی است که امروزه در فلسفه دین جایگاه خاصی دارد. در پاسخ به موجه سازی باور دینی رویکردهای مختلفی اتخاذ شده است که معرفت شناسی اصلاح شده یکی از آنهاست و در چند سال اخیر از سوی فیلسوفان مشهوری مانند آلوین پلانتینگا، نیکولاس ولترستورف و. . . مطرح شده است. نوشتار حاضر بر آن است که با توجه به مهمترین نمایندگان این مکتب (پلانتینگا و ولترستورف) ادعاهای برخی از دیدگاههای پلانتینگا را به تصویر بکشد. سوالات پژوهش حاضر ابتدا به بررسی مفهوم تربیت دینی از نظر پلانتینگا می‌پردازد و در سوال دوم به اصول ودلالت های تربیتی دیدگاه وی می‌پردازد و در نهایت به نقد دیدگاه الوین پلانتینگا و استخراج دلالتهای آن در تربیت دینی می‌پردازد. روش پژوهش رویکرد تحلیل محتوای کیفی است. برای پاسخگویی به سوال اول از روش تحلیل مفهومی، برای پاسخگویی به سوال دوم از روش استنتاجی قیاس و برای پاسخگویی به سوال سوم نیز از روش نقد درونی ونقد بیرونی استفاده شد. نتایج نشان داد که پلانیتنگا در در تعریف تربیت دینی ادعا می‌کند که اگر ما به ذهن دیگران و عاقل بودن و عقلانیت آنان اعتقاد داریم پس باید به وجود خدا هم قائل باشیم. از اینجا بود که مباحثی نظیر توجیه عقلانی باور به خدا و جریانی به نام فلسفه دین و پرداختن به پدیده‌ای به نام خدا آغاز می‌شود و جریان فلسفه به سمت عقلانیت پیش می‌رود. و اصول و دلالت‌های تربیت دین یاز نظر پلانیتنگا «اصل پایه‌ای بودن باور به خدا با توجه به مساله تضمین در تربیت دینی، اصل هماهنگی باور به خدا با ساختار طبیعی انسان، اصل فقدان تلازم باور اعتقادی به خدا با تجربه دینی در تربیت دینی، اصل اثر معصیت بر معرفت به خدا، اصل گرایش فطری به خدا، اصل عدم نیازبه عقلانیت در پذیرش دین و باور دینی» بنابراین در نگاه عقل و دین دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد و این دیدگاه ها می‌توانند در اتخاذ رویکرد تربیتی ما نقش به‌سزایی ایفا نمایند. کلید واژه‌ها: دیدگاه‌های پلانتینگا در مفهوم تربت دینی، تربیت دینی، دلالت های تربیت دینی