آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

جریان موسوم به مکتب تفکیک که پایه‌گذار آن میرزا مهدی اصفهانی و شاگردش شیخ محمود حلبی است، یکی از دیدگاه‌هایی است که برای تبیین معارف الهی و نحوه نیل به آن شکل گرفته است. بانیان این مکتب برهان‌آوری و عقلانیت را حجاب اصلی رسیدن به عمق مطالب و معارف دین شمرده و به مقابله با آن پرداخته‌اند. ایشان دلیل به اشتباه افتادن فلاسفه و متکلمین را اهل برهان و تعقل بودن آنان دانسته و در راستای نقد آن معتقدند تمام معقولاتِ بدیهی ظلمت بوده و طلب معرفت از این راه عین گمراهی و ضلالت است و برهان‌آوری در کسب معرفت مساوی با ابطال و هدم اسلام می‌باشد. مقاله حاضر، با روش توصیفی و تحلیلی، ضمن نشان دادن جایگاه عقل و برهان در مکتب تفکیک به نقد نحوه حصول معرفت از منظر این مکتب پرداخته است. برررسی معرفت شناسی دینی در مکتب تفکیک نشان می‌دهد با طرد عقلانیت در این مکتب و عدم ارائه ملاکی معتبر در سنجش معارف دینی و نبود راهی برای تعامل با دین‌گریزان به عنوان ملاک مشترک، مهم‌ترین نقاط ضعف مبانی معرفت‌ شناسی در این مکتب است.

موضوع کتاب حاضر، بررسی و تحلیل کاربرد قیاس در اصول و فروع دین است. کتاب در پنج فصل و با زبانی علمی ـ فلسفی تدوین شده و مستند به آیات و روایات و متون منطقی و فلسفی است. هدف از نگارش اثر، شرح و تبیین آرای «میرزای اصفهانی» و نقد افکار ایشان است. «معنای لغوی و اصطلاحی قیاس»، «ایرادات عقلی میرزای اصفهانی به قیاس»، «شواهد نقلی بر نفی قیاس در دین»، «پاسخ به نخستین ناقدان میرزای اصفهانی در بحث قیاس» و «پاسخ به ناقدان اخیر مرحوم میرزا در بحث قیاس»، محورهای اصلی پژوهش حاضر هستند.

رويکرد موسوم به «تفکيک» در موضوع حقيقت عقل و دامنة اعتبار و کارکردهاي آن، با رويکرد مشهور شيعي اختلاف نظر دارد. بر اساس رويکرد «تفکيک»، عقل انسان در تغاير ذاتي با روح اوست. عقل قابل تکامل است، ولي روح انسان همواره تاريک است. اين رويکرد کارکرد عقل را در استعمالات ديني، منحصر به درک امور عملي، و کارکرد عِلم را منحصر به درک امور نظري مي‌داند. ميرزا مهدي اصفهاني يقين حاصل از حس و کتاب و سنّت را مطابق با واقع مي‌داند، اما يقين حاصل از هر‌گونه استدلالي را معتبر نمي‌شمرد. پيروان رويکرد «تفکيک»، قياسِ نهي‌شده در دين را به براهين فلسفي تعميم داده، با هرگونه تعقّل عميق مخالفت مي‌ورزند. ميرزا مهدي اصفهاني ارجاع نظري به بديه را در مقابل روش «تعليم ديني» مي‌داند که صرفاً تذکر به فطرت است و نه استدلال. با روش پژوهش «درون‌ديني»، در نقد اين باورها مي‌گوييم: بر اساس آيات و روايات، عقل انسان مرتبه‌اي از روح اوست و مي‌تواند با استدلالات متّکي به مقدّمات روشن، به درک صحيحي از امور نظري و عملي برسد. در قرآن و روايات، به وفور، از استدلالات عقلي، براي اثبات حقايق نظري و عملي استفاده شده است.

استحالۀ اجتماع نقیضین یکی از پایه‌ای‌ترین بدیهیات اولیه به شمار می‌رود. میرزا مهدی اصفهانی با نگاهی متفاوت به بداهت این قضیه، به تبیین علم بلامعلوم در دایرۀ علم انسان پرداخته و معتقد است می‌توان از علمی سخن گفت که معلوم آن هیچ نوع تحققی در هیچ موطنی ندارد. او با تکیه بر این علم و آیه قرار دادن آن، علم خدای متعال پیش و پس از خلقت را علمی تفصیلی و بدون معیت معلومات می‌داند. در نتیجه، ذات پروردگار را از هر گونه تقرر معلومات به هر نحوۀ ممکن اعم از اجمالی و تفصیلی، تنزیه می‌کند. بر این اساس می‌توان گفت نظریۀ علم بلامعلوم میرزا مهدی اصفهانی در صورتی که چالش‌های پیش روی خود را به‌درستی حل نماید، رقیبی برای نظریۀ ثابتات ازلی معتزله، اعیان ثابته عارفان و نیز نظریۀ علم اجمالی در عین کشف تفصیلی ملاصدرا است.

کتاب «میرزا مهدی اصفهانی: از مکتب سلوکی سامرا تا مکتب معارف خراسان» جدیدترین پژوهش منتشر شده مقداد نبوی رضوی، از سوی انتشارات نگاه معاصر است. این کتاب به زندگی و منظومه فکری میرزا مهدی اصفهانی، موسس مکتب معارف خراسان می‌پردازد. کتاب 6 فصل دارد که عناوین آن به ترتیب عبارتند از «مکتب سامرا و بنیادهای فکری میرزا مهدی اصفهانی»، «جایگاه فقهی و اصولی میرزا مهدی اصفهانی»، «میرزا مهدی اصفهانی و راه درست در معرفت دینی»، «آثار سه‌گانه میرزا مهدی اصفهانی در مشهد»، «حاج شیخ محمود حلبی و آموزه‌های میرزا مهدی اصفهانی» و «جمع‌بندی و نتیجه‌گیری». نویسنده همچنین تصاویر و اسناد مهمی را از شاگردان میرزا مهدی، دست‌خط‌های او و همچنین اسناد مهمی هم از اساتید میرزا مهدی، مانند آیت‌الله سیداسماعیل صدر به مخاطبان عرضه کرده است.

عقل و تعقل از نگاه آیات و روایات اهمیت بسیاری دارد و بدون تردید در کنار منابع نقلی، نقش بی‏بدیلی در کشف حقایق و معارف دینی ایفا می‌کند. لیکن در اینکه حقیقت عقل چیست و سلوک عقلی در کشف معارف دینی چگونه است، دیدگاه‏های گوناگونی وجود دارد. بر اساس نظریه میرزا مهدی اصفهانی، عقلِ مورد اهتمام آیات و روایات، با عقلِ مورد استفاده در علوم بشری و فلسفی متفاوت است و آنچه در تحصیل معارف الهی راهگشاست، عقل الهی است. اما عقل بشری که از قوای نفس انسانی به‌شمار می‏آید و محصول آن علوم حصولی است، جز اینکه سبب حجاب و حرمان از معارف دینی شود، اثر دیگری ندارد. مقصود از عقل الهی در این نظریه، نوری است که خارج از حقیقت انسان است و از خصوصیاتش این است که ظاهر بالذات بوده، با نفس که ظاهر بالذات نیست، متحد نیست. در این نوشتار نخست به تبیین و تحلیل نظریه فوق پرداخته‏ایم و سپس با ارزیابی ادله و اصل این دیدگاه نشان داده‏ایم ادله یادشده مثبت مدعا نبوده، اصل دیدگاه با اشکال‏های عدیده و غیرقابل‏ دفاع روبه‏ روست

ارتباط میان علم پیشین الهی با حریّت بندگان، موضوعی است که در این مقاله به آن پرداخته می شود. نگارنده، ابتدا دیدگاه برخی از فیلسوفان مانند فارابی، ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا و نیز برخی از عرفا را مورد نظر قرار داده است و در ادامه بر آن است که از منظر فقاهت در متون دینی و از دریچه آثار مرحوم میرزای اصفهانی به پاسخ به این سوال برآید. بر این اساس ملاحظه می شود که میرزای اصفهانی ضمن نقد دیدگاه فلاسفه و عرفا در این موضوع، الهام گرفته از نصوص دینی میان علم و اراده تفاوت نهاده و آنگاه کار علم را کشف کائنات و غیر کائنات و کار اراده را تعیّن به یکی از این دو سوی کشف شده می داند و بدین طریق از علّت بودن علم برای افعال حذر شده و با قائل شدن دو نحوه علم برای خداوند تعالی و نیز بلامعلوم دانستنِ علم، در این موضوع به ارائه نظر پرداخته اند.

نگارنده، ابتدا قانون علیّت را بر اساس نظرات فلاسفه و عرفا مانند ملاصدرا و سید حیدر آملی توضیح می دهد. آنگاه نقدهای میرزا مهدی اصفهانی بر علیت را در چند زمینه تبیین می کند: در زمینه معرفت شناسی که آن را با قیاس همسان می داند، در زمینه علم الهی که بحث علم حصولی و علم حضوری را نمی پذیرد، و در زمینه افعال انسان که کار را به جبر می کشاند. نگارنده مطالب خود را مبتنی بر آثار میرزای اصفهانی نوشته است.