آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم عدالت در اندیشه سیاسی اسلام دوره میانه مبتنی بر حفظ نظم جامعه و عمل سیاسی فضیلت محور و اخلاقی بوده است. بر این اساس، مهمترین وظیفه فرمانروا مقابل با گروهایی بود که نظم جمعه را، به خصوص از لحاظ عقیدتی برهم می زدند و این نمادی از عدالت پیشگی وی تلقی می شد؛ شیوه عملی که انوشیروان برا اساس آن، به دلیل سرکوب مزدکیان، در متون تاریخ نگاری اسلامی، دارنده این شاخص نشان داده می شود. به نظر می رسد برجستگی جایگاه انوشیروان در سنت تاریخ نگاری اسلامی از این زاویه قابل تبیین است؛ چراکه متون تاریخ نگاری اسلامی دارای کارکرد سیاسی و فر هنگی در قالب عبرت آموزی هستند. هر چند شاخصه های دیگری غیر از سرکوب بدعت مزدکیان توسط وی در این انتخاب اهمیت داشته است. در این مقاله، سعی شده است با بررسی شیوه انعکاس شخصیت انوشیروان در متون تاریخ نگاری اسلامی، بر اساس مبانی نظری رهیافت هرمنوتیک، از کارکرد عبرت آموزی متون تاریخ نگاری اسلامی رمز گشایی گردد و رابطه آن با بازنمایی شخصیت انوشیروان به عنوان نماد عدالت، در متون تاریخ نگاری اسلامی نشان داده شود. به دیگر سخن، در این مقاله تلاش بر آن است تا شان داده شود که تبدیل انوشیروان به نماد عدالت در سنت تاریخ نگاری ایرانی-اسلامی، به دلیل واقعی بودت شخصیت انوشیروان، ان گونه که متون تاریخی گزارش می دهند ، نیست؛ بلکه بر اساس برداشتی است که مورخان مسلمان از مفهوم عدالت داشته اند؛ و بر همین مبنا، شخصیت انوشیروان را به نمادی از الگوی عدالت در سنت تاریخ نگاری اسلامی باز نمایی کرده اند.

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (د. 345 هـ)، گزارشی را در دو اثر معروف خود، مروج الذهب و التنبیه و الاشراف، آورده که طبق آن ایرانیان باستان، من جمله ساسان بن بابک با هدایایی به زیارت کعبه می رفته اند. بر اساس این روایت، نام چاه زمزم نیز از زمزمه ایرانیان اقتباس شده است. این مقاله با بررسی نکات اساسی روایت مسعودی، به مقایسه آن با روایاتی که در منابع دیگر درباره تاریخ ایران و تاریخ مکه پیش از ظهور اسلام آمده، می پردازد. در این نوشتار معلوم می شود خبر توجه ایرانیان به کعبه در دوران پیش از اسلام، در آثار مورخان پیش از مسعودی و مورخانی که پس از وی با دید نقادی تاریخ را نوشته اند، نیامده است، بلکه این روایت، روایتی شاذ است که فاقد اصالت بوده و نشات گرفته از اندیشه های شعوبی گرانه ایرانیان در دوران اسلامی می باشد.

دراثبات امامت امامان و وصيت پيامبر اکرم به امامت آنان وچگونگي اتصال حجج الهي از انبيا واوصياي ايشان از عصر آدم تا خاتم وعصر حضرت مهدي عليه السلام، بنابر آنچه در روايات اهل بيت وتواريخ صحيح آمده وبه سال (332) چنانچه درحالات حضرت حجت (عج) ديده مي شود بدان اشتغال داشته است. گروهي در نسبت اين کتاب به مسعودي تشکيک مي کنند. كتاب به سه بخش مهم تقسيم مي شود: 1-جريان مخلوقات قبل از آدم (ع) تا هنگام آفرينش آن حضرت. 2-كيفيت خلقت آدم و حالات و معجزات پيامبران و تاريخ پادشاهان تا دوران نبي اكرم (ص). 3-زندگاني رسول اكرم و ائمه اطهار (ع) و تاريخ خلفاي همدوره ايشان. (براتعلي غلامي مقدم) از مسعودي، ابوالحسن علي بن حسين م 346ق. از فرزندان ابن مسعود صحابي است. كه بكوشش محمد رضا مستوفي اول ديوان اعلي، و مباشرت علينقي جيلاني در تهران 1318-1320ق بچاپ سنگي در 210ص پخش شده است. مولف در اين كتاب كره زمين را هيچگاه از وجود حجت خالي ندانسته است، همچنين كيفيت سلسله اتصال انبياء از حضرت آدم تا حضرت نبي اكرم (ص) و نيز اوصياء (ع) را تا قائم آل محمد (ص) مورد بحث و بررسي قرار داده، در اواخر كتاب نيز اورده است كه حضرت ولي عصر (عج) تا زمان مولف (ربيع الاول سال 332 هجري)، سن مباركشان دقيقا هفتاد و پنج سال و هشت ماه بوده است. كتاب حاضر نخست به سال 1318هـ ضمن غيبت نعماني، به صورت سنگي، سپس در سال 1320هـ به اهتمام شاعر عصر قاجار، ميرزا محمد صادق بن محمد حسين، معروف به مير بزرگ حسيني فراهاني تهراني از وزيران فتحعليشاه قاجار، بر اساس نسخه خطي موجود در كتابخانه مرحوم شيخ عبدالحسين تهراني معروف به شيخ العراقين ساكن كربلا نيز به صورت سنگي در تهران، و نيز در سال 1367هـ به صورت سربي در نجف اشرف و نيز به سال 1409هـ از سوي دار الاضواء در بيروت به چاپ رسيده است. در انتساب اين كتاب به مسعودي برخي دچار ترديد شده اند كه مي بايست به بررسي آن پرداخت و در اين مختصر ميسر نمي باشد. (محمود مرعشي) آغاز كتاب: «الحمدلله رب العالمين. . روي عن عالم اهل البيت عليهم السلام انه قال لشيعته اعلموا العقل وجنوده واعرفوا الجهل وجنوده ». انجام كتاب: « ومنها منفرداً بالامامة احدي وسبعون سنة وقد ترکنا بياضاً لمن يأتي بعد والسلام». [فهرست مرعشي 26/169 و 37/608؛ الذريعة 1/110؛ فهرست سپهسالار 3/41؛ فهرست آستان قدس 14/5؛ كتابخانه ملي 14/236؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 1/6؛ مشار عربي 16؛ نشاني 3 چ؛ كتابخانه ملي تبريز 1/17؛ مجلس شورا 22/355 و 5/9؛ اهدائي رهبر 2اخبار/1 20]

الوافي بالوفيات، تأليف صلاح‌الدين خليل بن ايبك صفدى، فرهنگ‌نامه‌اى با بيش از 14000 ترجمه از عهد اسلامى تا زمان نویسنده (اواسط قرن هشتم) است كه سبب شهرت نویسنده خود و به تعبيرى، بزرگ‌ترين فرهنگ‌نامه عام تاريخى است. صفدى انگيزه تأليف كتاب خود را «عبرت» گرفتن از اخبار گذشتگان بيان مى‌كند و معتقد است كه تاريخ، آينه زمان است. نویسنده به تقليد از ابن خطيب بغدادى (464ق) در «تاريخ بغداد»، به احترام پيامبر(ص)، تبرکا تراجم فرهنگ‌نامه خود را با نام مبارک پيامبر اسلام، محمد(ص)، آغاز كرده و اسامى محمد، احمد و كسانى را كه نام پدرشان محمد بوده، مقدم دانسته است. تعداد اسامى محمد، حدود 2300 نفر است كه چهار جلد اول كتاب را در بر مى‌گيرد. وى پس از فارغ شدن از اسامى محمد، به ترتيب حروف معجم، به نام‌هاى ديگر پرداخته است.

«اثبات الوصیة للإمام علی بن ابی طالب»، نوشته علی بن حسین مسعودی به زبان عربی است. این کتاب، با هدف اثبات جانشینی امامان شیعه (ع) نگاشته شده است. نویسنده بعد از اشاره به برخی روایات که بر لزوم امامت تأکید دارند به شرح مختصری از زندگی پیامبران که جانشین یکدیگر می‌ شدند پرداخته و بعد از زندگی پیامبر اسلام (ص) نیز زندگی جانشینان وی یعنی امامان دوازده‌ گانه را شرح داده است و روایاتی درباره نصوص امامت و مناقب و فضایل آنان نقل کرده است. این کتاب به طور خلاصه یک دوره تاریخ پیامبران، امامان، پادشاهان و خلفای معاصر آنان را در بر دارد. این کتاب به سبک و سیاق سایر کتب حدیثی شیعه نگاشته شده و محتوای آن از تشیع نویسنده‌ اش حکایت دارد.

تمرکز موضوعی تاریخ نگاری اسلامی بر اساس میراث موجود، بر تاریخ سیاسی است. مساله قدرت نیز محور اصلی تاریخ سیاسی است. از آن جا که هدف تاریخ نگاری اسلامی از مرور تاریخ، تولید عبرت به معنای عبور از ظاهر امور و درک باطن آن هاست، بنابراین، گزارش چگونگی ظهور و افول حکومت ها و کنش های سیاسی حاکمان به عنوان موضوع متون تاریخ نگاری اسلامی، بازسازی منطق تحول و تداوم قدرت در تاریخ اسلام است. به نظر مولفان، بایسته است گزارش تاریخ حکومت های ایران باستان توسط مورخان مسلمان، در راستای تولید همین مفهوم و در ذیل حکمت سیاسی ایران شهری فهمیده شود. هرچند تاریخ این دوران به صورت رویه ای عمومی در آثار متعدد تاریخ نگاری اسلامی آورده شده است، اما در آثار مسعودی، این مفاهیم از جایگاهی ویژه برخوردار است و پرسش مقاله نیز شناسایی این جایگاه است. در این مقاله، بر اساس ره یافت هرمنوتیک، تلاش می شود فهم مسعودی از وضعیت خلافت/ تمدن اسلامی بر پایه معانی عبرت آمیز و دلالت های گزارش های تاریخی وی برای فرهنگ سیاسی معاصرش بازخوانی شود. نتیجه بررسی انتقادی مذکور به این گزاره منتج شد که بازخوانی/ گزارش تاریخ ایران باستان در آثار مسعودی، در راستای فهم میراث حکمت سیاسی ایران شهری برای نقد وضع موجود خلافت و تمدن اسلامی است، که به نظر مسعودی در وضعیت زوال قرار داشته و ارائه راه کاری بر مبنای جایگاه عدالت در ملک داری ایران شهری، برای خروج از این وضعیت بوده است؛ الگوی عملی ای که در مفهوم عدالت انوشیروانی متجلی می شده است.

نویسنده مقاله حاضر بر آن است که مورخان مسلمان همچون سایر مورخان کلاسیک ، در تحلیل های خود از رویدادهای تاریخی ، مسایل ، علل و ابعاد سیاسی را در نظر می گرفتند و بندرت به ابعاد و انگیزه های فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و به ویژه عاطفی توجه می کردند. این امر باعث پدید آمدن مجموعه ای از تاریخ نگاشته ها شده است که کاملا تحت تسلط گفتمان سیاسی اندیشی قرار دارد و به سبب این غلبه ، مورخان معاصر مسلمان نیز به رغم پیدایش و رواج سنت ها و گفتمان های جدید در تاریخ نگاری ، همچنان از پرداختن به سهم عوامل غیرسیاسی در تحلیل های خود خودداری می کنند. نویسنده در این مقاله با بررسی یک نمونه عینی تحلیل های سیاست اندیشانه بیشتر مورخان قدیم و جدید مسلمان از عدم حضور علی (ع) در غزوه تبوک را با تحلیلی از عبدالحسین زرین کوب که برخلاف همه ، سهم بیشتری به عواطف بشری پیامبر داده مقایسه کرده است.

سقوط امپراتوری ساسانی و ورود مسلمانان عرب به ایران، سبب اختلاط طبقات مختلف جامعۀ ایرانی با جامعۀ اسلامی گردید. یکی از این طبقات مهم، دبیران اند که حامل رسوم و سنت های سرزمین خود خاصّه در زمینۀ امور اداری و نهادهای سازمانی و حکومتی بودند. با نفوذ ایرانیان در دستگاه خلافت عباسی، خلفای آن سلسله، از آداب و سنن ایرانی الگو گرفته و آن را در ادارۀ حکومت خود به کار بستند. از این رو موالی و ایرانیان نو مسلمان در رأس تشکیلات اداری و سازمان دولت عباسی قرار گرفتند. آنان که در دورۀ اموی فعالیت خود را در تشکیلات حکومتی آغاز کرده بودند، در دوران عباسی، جایگاه ویژه ای در ادارۀ حکومت به دست آوردند. در حقیقت، حرکتی که موالی ایرانی با عنوان کتّاب در دورۀ اموی آغاز کرده بودند، با روی کار آمدن خاندان های دیوانی در عهد عباسی ادامه یافت. شکل گیری منصب وزارت، تأکید بر همسانی دین و دولت و در نهایت انتقال وظایف و اختیارات وزراء به کتّاب، از تحولات و دگرگونی های منصب کتابت در دورۀ عباسی بود. این پژوهش بر آن است تا بر اساس روش توصیفی - تحلیلی و به استناد منابع و مآخذ تاریخی فرایند حضور کاتبان را در تشکیلات اداری عباسیان بررسی کرده و نقش آنان را در تحوّل و تطوّر نظام اداری آن دولت بیان نماید.

«إثبات الوصية للإمام علي بن ابي طالب‏ عليه السلام»، تاليف ابوالحسن مسعودى، در موضوع اثبات امامت و دربردارنده اطلاعاتى پيرامون زندگى پيامبر اعظم (ص) و دوازده امام است كه در قرن چهارم تدوين شده است. همان گونه كه از نام كتاب پيداست، موضوع بحث در اين اثر، اثبات وصايت و جانشينى امام على (ع) از پيامبر (ص) اختصاص دارد؛ اما به مناسبت، از ساير ائمه هم سخن گفته و نيمى از كتاب را به آنان اختصاص داده است. هدف مؤلف آن بوده كه تسلسل وصايت و جانشينى را در ميان انبياء اثبات و به اميرالمؤمنين (ع) و امامان (ع) پس از او متصل نمايد. بدين جهت شرحى از زندگى پيامبران از آدم تا خاتم همراه جانشينان آنان ارائه مى ‏دهد. اثبات الوصية در دو قسم تنظيم شده است: قسمت نخست درباره حجت‏ هاى الهى از آدم تا محمد (ص) و قسمت دوم، درباره حجج الهى از پيامبر (ص) تا حضرت مهدى (عج) است. مؤلف كتاب براى مطالب خود منبعى ذكر نكرده و غالبا سلسله اسناد خود را نياورده است. البته در قسمت دوم تا حدودى به برخى راويان اشاره كرده، ليكن آن هم سند كاملى براى روايات به شمار نمى ‏رود، بلكه فقط به چند نفر از راويان ميانى اشاره مى‏ كند. او داستان زندگى و معجزات انبيا و ائمه را به صورت پيوسته نقل مى‏ كند و تنها گاهى با عبارت «روى» مطالب را از همديگر تفكيك كرده است. مطالب اثبات الوصية در منابعى همچون كافى و بصائر الدرجات و كتب مشابه حديثى يا تاريخ ائمه وجود دارد. نويسندگان بعدى نيز به طور گسترده ‏اى از او نقل كرده‏ اند و اين كتاب در ميان كسانى چون صاحب الخرائج و الجرائح و مناقب نويسان بعدى رواج داشته و مجلسى نيز از آن در بحار فراوان بهره برده است.