جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نه‌تنها اندیشه فلسفی آقاعلی مدرس، بلکه روشی که او در بحث از مسائل فلسفی درپیش‌گرفته است، خارج از فضای حکمت متعالیه صدرایی نیست. بی‌گمان او فیلسوفی است که در این طرح مسئله کرده و گرچه در برخی مباحث از ملاصدرا فاصله گرفته و درصدد ترمیم یا نقد اندیشه او برآمده است، در مجموع نظامی رقیب در برابر اندیشه ملاصدرا به‌شمار نمی‌آید. درعین‌حال، تفاوت‌هایی در پاره‌ای موارد دیده می‌شود که بیشتر به روش نوع استدلال و رویکردها برمی‌گردد. ازاین‌رو، تنها می‌توان به رهیافتی دراین‌‌باره بسنده کرد و به پاره‌ای از تفاوت‌ها و رویکردها چشم انداخت. این مقاله درصدد معرفی این رهیافت است

نظرگاه‏ آقاعلی مدرس در حل مسائل مطرح ‏شده درباره «وجود رابط»، ناشی از مبانی هستی‏‌شناسانه و معرفت‏‌شناسانه دقیقی است که این جستار خواهان طرح شماری از آنهاست. علم، فهم، فطانت و بصیرت به حیثیات، حق ذاتی حکمت است و این مهم به‏دست حکیم زنوزی در رساله وجود رابط به بیانی شیوا تمکین می‏‌شود. از نتایج این جستار که از خلال توصیف تحلیلی آرای زنوزی به‏‌دست آمده، می‏‌توان به بهره‏‌گیری از قاعده «حیثیات» به‏‌عنوان روش متافیزیکی و عقلانی اشاره کرد که این امکان را برای آقاعلی مدرس طهرانی فراهم می‏‌آورد تا با اعمال این روش منحصربه‏‌فرد، از یک‏سو به جمع میان دیدگاه‏‌های گوناگون و حل مسئله فلسفی در پرتو علوم عقلی مختلف موفق شود و از سوی دیگر، دچار کاستی‏‌های قرائت‏‌های متضاد و تحلیل‏‌های خشک و تقلیل‏‌انگارانه منطقی و زبانی نگردد. ایشان با معرفی عقل به‏‌عنوان قوه «فعال تحلیل‌‌گر» و نیز اهمیت اعتبارات و لحاظ‏‌های ذهنی، موضعی در پیش می‏‌گیرد که حکیمان بعد از وی، آگاهانه یا ناآگاهانه از وی در حل مسائل عقلی پیروی کرده‏‌اند.

آقاعلی حکیم با دغدغه کلامی ویژه‌ای مسئله معاد جسمانی را به لحاظ فلسفی بررسی می‌کند و با توجه به اصول صدرایی تقریری تازه‌ و متفاوت از تقریر ملاصدرا از معاد جسمانی ارائه می‌کند؛ بر اساس دیدگاه ملاصدرا معاد جسمانی به تناسخ ملکی نمی‌انجامد؛ زیرا خبری از مادّه و جسم عنصری نیست تا روح و نفس به آن تعلق گیرد و تناسخ روی دهد؛ ولی بر اساس نظر حکیم مؤسس جسم عنصری در سیر تکاملی خویش خود را به نفس می‌رساند و فرض تحقق تناسخ فرضی معقول به نظر می‌رسد؛ ولی با این حال حکیم مؤسس چنین لازمه‌ای را بر نمی‌تابد؛ زیرا بدن دنیوی انسان عنصری است؛ ولی با حرکت جوهری استکمالی، اشتداد می‌یابد و به مرتبه‌ای می‌رسد که نفس انسان به آن تعلق می‌گیرد و چنین پدیده‌ای تناسخ به حساب نمی‌آید؛ براین‌اساس فقط زمانی تناسخ روی می‌دهد که نفس به جسم عنصری دنیوی برگردد؛ در حالی که در معاد جسمانی چنین حادثه‌ای رخ نمی‌دهد.

وجود و موجود در یک تقسیم به وجود مستقل (وجود محمولی) و رابط تقسیم می‌شود. این تقسیم فرع بر آن است که وجود رابط، حقیقتی عینی بوده، با وجود مستقل در جامع وجود مشترک باشد. یکی از مشکلات در میان فیلسوفان این است که: اختلاف وجود رابط با وجود مستقل، نوعی است یا خیر؟ از نظر ملاصدرا، نه ‏تنها اختلاف بین‌شان نوعی است، بلکه این دو به اشتراک در لفظ واحدند، ولی درعین‏‌حال در طبیعت وجود مشترک‌اند. ما در اینجا اثبات وجود رابط را از نظر آقاعلی مدرس طهرانی و علامه طباطبایی بررسی، و جهات اشتراک و اختلاف آنها و فروعات مترتب بر آن را بازگو می‌کنیم. همچنین نشان می‌دهیم تابعان ملاصدرا، از جمله آقاعلی مدرس طهرانی در مسئلة اشتراک و عدم اشتراک وجود رابط و وجود مستقل (محمولی) با ملاصدرا همسو هستند و ادعای علامه طباطبایی مبنی بر اشتراک ذاتی این دو، با بیان ملاصدرا مبنی اختلاف ذاتی و نوعی این دو در تنافی نیست.

ملاصدرا با کمک جسم مثالی و خواص آن، گام بلندی برای تبیین خردپسند بسیاری از آموزه‌های شرع مقدس اسلام دربارة معاد جسمانی برداشت. اما به اعتقاد مدرس زنوزی، بسیاری از ادلة نقلی معاد را نمی‌توان تنها با جسم مثالی توجیه و تبیین عقلی کرد. به همین دلیل، ایشان برای تکمیل نظریة ملاصدرا و تبیین عقلانی همة آموزه‌های معاد، نظریه‌ای بدیع ارائه نمود. بر اساس این نظریه، بدن عنصری پس از جدا شدن از نفس جزئی خود، تحت تدبیر نفس کلی قرار می‌گیرد و به تکامل جوهری و استکمال ذاتی خویش ادامه می‌دهد تا اینکه به‌‏تدریج به بدنی تبدیل می‌شود که صلاحیت صعود به‌‏سوی نفس جزئی و اتحاد مجدد با آن را می‏یابد. این دیدگاه، مخالفت‌ها و موافقت‌هایی را از سوی فیلسوفان بعدی، به‏‌ویژه پیروان حکمت متعالیه به دنبال داشت. در این مقاله، کوشیده‌‏ا‌‌یم با پاسخ دادن به اشکال‌های واردشده بر دیدگاه زنوزی، تفسیر صحیحی از آن ارائه کنیم