جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کشف ِارتباط علم تجربی و جهان‌بینی، کشف ارتباط دو قلمرو جداگانه از معرفت انسانی است. جهان‌بینی، غالباً به مسائل مابعدالطّبیعی مربوط است و علم تجربی قلمرو مسائل طبیعی است. امّا پس از کشفِ رابطه آن دو، که غایت این پژوهش است، می‌توان دریافت که آیا کشف‌های جدید طبیعی می‌توانند به جهان‌بینی‌های جدید بینجامند یا خیر و آیا جهان-بینی‌های جدید می‌توانند به دگرگونی علوم طبیعی منجر شوند یا خیر. این نوشتار، برای نیل به این منظور، به سراغ دو تن از نظریّه‌پردازان در حوزه «فلسفه علم» و «فلسفه اولی» رفته است تا بتواند موضوع مذکور را در آینه اندیشه آن دو بازیابد. آرا و آثار سیّد محمّدباقر صدر به عنوان اندیشوری که به ارتباط دوسویه و محکم علم و مابعدالطّبیعه معتقد است، منبع مهمّی برای بررسی ارتباط «علم تجربی» و «جهان‌بینی» است. از نگاه صدر، «علم تجربی» و «جهان‌بینی» با اینکه دو قلمرو جداگانه در معرفتند، ولی شاید به نحو غیرمستقیم بتوانند بر یکدیگر تأثیر بگذارند. از نگاه وی، یگانه راه رسیدن به «جهان‌بینی» بنا نهادن نظام فلسفی است و «جهان‌بینی» غایت «فلسفه» یا «مابعدالطّبیعه» است. به عقیده صدر، «علم تجربی» به خودی خود از عرضه جهان‌بینی عاجز است و تنها به عالَم مادّه و قوانین آن تعلّق دارد. امّا این بدان معنا نیست که قلمرو «علم تجربی» و قلمرو «جهان‌بینی» کاملاً از هم جدا باشند ، بلکه علم تجربی می‌تواند فلسفه را با مسائل جدیدی روبرو کند و، به تبع آن، فلسفه نیز به جهان‌بینی‌های جدیدی بینجامد. امّا آرا و آثار عبدالکریم سروش نیز به عنوان اندیشوری که به ارتباط میان معارف بشری معتقد است، می‌تواند منبع مهمّی برای موضوع پژوهش ما باشد. از نظر سروش، معارف گوناگون و به ظاهر متضادّ بشری ارتباطهای گوناگونی با یکدیگر می‌توانند داشته باشند. از نگاه وی، عرضه «جهان‌بینی» به «معرفت فلسفی» منحصر نیست، بلکه «معرفت علمی» و «معرفت دینی» نیز می‌توانند منشأ «جهان‌بینی» باشند. در واقع، از نگاه وی، «علم تجربی» نیز که به جهان محسوسات تعلّق دارد، می‌تواند منشأ «جهان‌بینی» باشد. وی با تفکیک دو مقام «است» و «باید» و نیز دو مقام «گردآوری» و «داوری» نشان می‌دهد که ارتباط معارف با یکدیگر فقط در دو مقام «است» و «گردآوری» است و در این دو مقام، جهان‌بینی بر علم تجربی و علم تجربی بر جهان‌بینی می‌تواند تأثیر بگذارد. هرچند که به نظر می‌رسد تفکیک دو مقام «است» و «باید» در علم چندان صحیح نباشد. پژوهش حاضر با روشی توصیفی – تحلیلی به منظور دست‌یابی به نظریات سیّد محمّدباقر صدر و عبدالکریم سروش، ابتدا به معنا و ماهیّت جهان‌بینی در آرای آنان می‌پردازد و، سپس، به سراغ معنا و ماهیّت علم تجربی می‌رود تا پس از آن بتواند ارتباط علم تجربی و جهان‌بینی را از نگاه آنان دریابد. این پژوهش، سرانجام، به مقایسه آرای صدر و سروش درباره ارتباط علم تجربی و جهان‌بینی می‌پردازد و آنها را به‌اختصار ارزیابی می‌کند.

در هر جامعه‌ای بسته به نوع رویکرد دولت، از دیکتاوری تا دموکراتیک و مردم‌سالاری دینی، تعیین اهداف تربیت سیاسی در طیفی از جامعه‌پذیری تا تربیت و پرورش امتداد پیدا می‌کند و خروجی آن، متناسب با رویکرد مختار، افرادی هستند مطیع ارزش‌های جامعه و منفعل در برابر اصلاح و بهبود، یا انسان‌هایی هستند رشدیافته که می‌توانند توسعه‌دهنده ارزش‌های جامعه باشند. در حکومت اسلامی که هدایت انسان‌ها طبق دستور الهی را سرلوحه اهدافش قرار داده، تربیت سیاسی بر مؤلفه‌های متفاوتی از سایر انواع حکومت تأکید دارد. پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوای کیفی در پی یافتن این مؤلفه‌ها از منظر سیدمحمدباقر صدر است. نمونه آماری، تعدادی از آثار دست اول شهید صدر است که اندیشه سیاسی او در موضوعات مرتبط با ساخت تمدن اسلامی را در برگرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مؤلفه‌های تربیت سیاسی از منظر صدر در پنج دسته کلی قابل ارائه است: هدف، زمینه‌سازها، همراهان، آموختنی‌ها و مراقبتی‌ها. هرکدام از این مؤلفه‌ها نیز حاوی چندین زیرمقوله مرتبط است.

شهید صدر بی‌تردید از پیشگامان نظریه‌پردازی قرآنی در دوره معاصر است. او دستیابی به نظریات قرآن را مستلزم استنطاق کلام الهی می‌داند. تعبیر «استنطاق» هرچند خاستگاهی روایی دارد و همواره در ادبیات دینی مورد استفاده اندیشوران بوده است، اما در اندیشه شهید صدر اصطلاحی خاص و مفهومی کلیدی است که نظریه‌پردازی قرآنی براساس آن صورت می‌گیرد. نظر به اهمیت این مفهوم در شناخت دیدگاه شهید صدر نسبت به نظریه‌پردازی قرآنی، پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به تبیین مؤلفه‌های مفهومی «استنطاق قرآن» در اندیشه او پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد استنطاق قرآن از نظر شهید صدر به لحاظ هدف، موضوع و روش، مقوله‌ای متفاوت از تفسیر و تأویل قرآن است و محصول آن در حوزۀ مدلول‌های اشاری کلام الهی قرار می‌گیرد. همچنین این مفهوم متوقف بر مؤلفه‌هایی چون پرسشگری، تطبیق، تاریخ‌مندی، پایان‌ناپذیری، دوسویگی، شعورمندی، قضاوت‌گری و وحدت متن و مفسّر است که توجه به ماهیت، نقش و نسبت‌های‌ آنها، ابعاد پنهان دیدگاه شهید صدر در نظریه‌پردازی قرآنی را روشن کرده و امکان طراحی مدل نظریه‌پردازی قرآن براساس دیدگاه‌های او را فراهم می‌آورد.

در کتاب پیشرو «علوم قرآن» شهید سید محمد باقر الصدر (قدس سرہ)سعی بلیغی برای معرفی کاملتر قرآن و ابراز اھمیت آن نموده است. همچنین به نقش قرآن در اصلاح انسان و روش بهرہ مندی بهتر از قرآن پرداخته است. نسبت به امر اول به بررسی نام های مختلف قرآن وعلوم وابسته به آن پرداخته و با ذکر آیات و روایات به اهمیت تامل و تفکر در قرآن بر کلام الهی و وحیانی بودن قرآن تاکید نموده است. پس از آن اعتراضات مستشرقین را به صورت مدلل ردّ نموده و با ذکر نمونه های از اعجاز قرآن واضح نموده که این کتاب الهی است وبالاتر از کلام بشر می باشد تا قاری قرآن با این حقیقت آشنا شده واهمیتش برایش روشن گردد و در سایه آن با ایمانی راسخ و اعتمادی کامل آن را در زندگی خود اسوه قرار دهد. در مرحله دوم مصنف به منظور ایجاد اطمینان در خواننده نقش کلیدی قرآن را روشن نمودہ وتغییراتی را که با کاشت بذر توحید در دل مسلمانان باعث بنیانگذاری تمدن بزرگ اسلامی در مدت کوتاه شد، بیان داشته در حالی که دنیای غرب با وجود تمام پیشرفت های فرهنگی خود در تجربه ای مساوی شکست خورده است. همچنین مصنف روش فهم قرآن و استفاده بهتر از آموزه های آن را ارائه نموده و بدین جهت تفسیر و تاویل و موارد کاربرد آن را بیان داشته است، نیز شرایط لازم یک مفسر را مورد بررسی قرار داده تا بدین وسیله بتوان آموزه ها و تعالیم قرآنی را به روشی منطقی و آسان بفهمد.

بررسی حکم عقل در خصوص شک در تکلیف الزام اور از سوی خداوند، یکی از موارد مهم در فقه اسلامی است. در این خصوص نظر رایج بین اصولیان قایل شدن به برایت عقلی به استناد قاعده قبح عقاب بلابیان می باشد. با این وجود، شهید ایت ال... صدر ( ره)، مخالف قاعده فوق و قائل به لزوم احتیاط می باشند، دیدگاه شهید صدر تحت عنوان نظریه حق الطاعه مورد توجه و نقد دانشمندان قرار گرفته است. در این تحقیق با روش کتابخانه ای برانیم تا به بیان دیدگاه شهیدصدر، نقدهای پیرامون ان از جمله نقد ایت ال... املی لاریجانی، ایت ال... فاضل لنکرانی و وحید بهبهانی و پاسخ های مطرح شده، بپردازیم.

مساله میراث یکی از مسایل مهمّ و مشکلات پیچیده‌ای ست که متفکران مسلمان در طول قرن‌های متمادی با آن مواجه بوده‌اند، و برای آنها چالشی بزرگی به حساب می آمد. لذا آنها سعی کرده‌اند به بررسی این مساله بپردازند تا یک روشی که یک مطالعه موضوعی درباره میراث تامین کند کشف یا تاسیس کنند. در این چارچوب نوشتار حاضر در راستای روشن کردن این موضوع می باشد البته از منظر دو متفکر برجسته دوران معاصر که به این موضوع پرداختند و تلاش کردند تا یک روش به دست می آورند که میراث را به جلو می برد، وغایات که از آن منتظر است محقق می شود، این دو متفکر اسلامی عبار تند از: سید محمد باقر صدر و طه عبد الرحمن. سید محمد باقر صدر روش موضوعی کلی برای مطالعه میراث دینی پیشنهاد کرده. این روش به عناصر میراث به شکل کلی شمولی نگاه می کند، نه نگاه تجزیئی. در این روش وی به بعضی از مبانی فلسفی، منطقی ومعرفت‌شناختی استناد کرده که مهم‌ترین آنها آنچه در منطق وچگونگی توجیه استقرا ارائه کرده. سید صدر بر خلاف منطق ارسطی که استقرا را به استناد به قضایای اولی عقلی توجیه کند معتقد است که می توان به شکلی دیگر آنرا توجیه کرد و آن بر اساس حساب احتمالات می باشد. در این راستا وی به تاسیس یک نظریه‌ای جدیدی در احتمالات پرداخته و بنابر آن یک معرفت‌شناسی جدیدی ارائه کرده که علاوه بر توالد موضوعی بر توالد ذاتی هم اتکا می کند و آنرا مکتب ذاتی در معرفت نامیده‌است. متفکر اسلامی طه عبد الرحمن پیشنهاد کرد تقویم میراث دینی را در چاچوب حوزه تداولی (المجال التداولی) که به سه رکن زبان واعتقاد و معرفت به اضافه عمل محدود کرده انجام بشود. مبنای وی بعض مبانی فیلولوجی وزبان‌شناختی بود، مانند فلسفه کاربرد‌شناسی (Pragmatics) و اصل بلاغی بودن گفتار فلسفی ومنطق استدلالی حواری که بر مبنای همسانی مبتنی است. اما در جانب معرفت شناسی طه عبد الرحمن تاکید می کند بر لزوم برجسته کردن عمل برای رسیدن به بالاترین مراتب معرفت ودقیق‌ترین آنها، واینکه نظر به تنهایی عاجز از اینکه حقایق ادراک کند. در ضمن روش مستند بر تحلیل منطقی و تفریع زبانی است.

تردیدی نیست که جامعه شناسی از جمله علومی است که با پیروی از روش‌های مختلف پژوهشی، برای رسیدن به قوانین و مقررات، به مطالعه نظام‌ها و روابط اجتماعی می پردازد. علاوه بر اینکه این علم با مفهوم ماهیت حقایق مختلف اجتماعی شناخته می شود، در بررسی جامعه با تمام جزئیات و به روش علمی نقش دارد و این امر موجب توسعه و پیشرفت جامعه می شود. البته توجه به جامعه و توسعه آن و بیان نقاط ضعف و قوت در نظام اجتماعی به جامعه شناسان ختم نمی شود، بلکه علما و اندیشمندان اسلامی مانند شهید صدر (قدس سره) تلاش قابل توجهی در این زمینه داشته اند. حتی می‌توان این دستاوردها و نتایج را عمیق‌تر و دقیق‌تر از آنچه خود جامعه‌شناسان آورده‌اند، بشمار آورد. از این رو، این پایان‌نامه به منظور روشن ساختن ابتکارات شهید صدر و بیان مقصود از جامعه فرعونی و تعریف ویژگی‌های آن و اثبات جامعیت احکام الهی مکان-زمانی قرآن آمده است. موضوع جدید این پژوهش، سرنگونی نمادهای جامعه فرعونی در هر زمان و مکان، و تعیین علل و راه حل‌های آن است. در این تحقیق، برای شناخت ماهیت جامعه فرعونی و عوامل پدید آورنده آن از روش استقرایی و تحلیلی استفاده شد و آیات قرآنی مرتبط با تحقیق مورد بررسی قرار گرفت و پژوهشگر به نتایج رسید که مهمترین آنها از قرار زیر است: شناخت انواع جوامع از نظر جامعه شناسان به صورت کلی و از نظر شهید صدر به صورت ویژه. شناخت قوانین و سنن تاریخ در ایجاد قوانین معرفت و هدایت جوامع تأثیر دارد، به همین ترتیب، تشکیل جامعه فرعونی تنها به دست یک فرد مستبد و سرکش نیست، بلکه درنتیجه وجود یک جامعه سرکش و ستمگر با تمام انواع و ارکان آن است. مهم ترین عاملی که باعث ایجاد جامعه فرعونی می شود، سرکشی و تجاوز انسان از حدود خودش است، درحالی که انسان فقط با ایستادن در آستان بندگی خداوند متعال، و با ایمان به توحید او و عمل به وظیفه و ترک محرمات کنترل می‌شود. بیماری زورگویی و سرکشی یکی از حادترین بیماریهایی است که افراد و جوامع را نابود می کند و نظام‌های حاکمه‌ای که به این بیماری مبتلا می شوند، علائم و ویژگی‌ها و خصوصیاتی دارند که آنها را از سایر نظامهای حاکم متمایز می کند. در اینجا مجموعه ای از ایرادات وارده بر اندیشه اسلامی آمده است، که توسط گروهی از محققین و نویسندگانی اتخاذ شده که وقایع تاریخی را در منطق قرآن کریم بر اساس مادیات تحلیل و تفسیر کردند و با تفسیر و برداشت نادرست از آیات قرآن کریم، مدعی شدند که اینها مبنای تحلیل تاریخ اسلام محمدی است. در این پژوهش پاسخ به این اشکالات و روش رفع آنها بیان گردید.

«گفتگو با متن» الگوی مشترکی است که هم شهید صدر در تفسیر موضوعی و هم گادامر در هرمنوتیک فلسفی به عنوان عامل تحقق فهم، بر آن تأکید کرده‌اند. از آنجا که رویکرد شهید صدر به «فهم متن قرآن» توصیه‌ای و رویکرد گادامر به «فهم متن» توصیفی است، پژوهش حاضر از رهگذر مطالعه تطبیقی این دو رویکرد، میزان رَوایی دیدگاه روش‌شناختی شهید صدر را مبتنی بر دیدگاه پدیدارشناختی گادامر مورد بررسی قرار داده و به پی‌جویی این پرسش پرداخته‌است که بایدها و نبایدها در روش تفسیری شهید صدر تا چه اندازه منطبق بر هست‌ها و نیست‌ها در هرمنوتیک گادامر است؟ به جهت آن‌که الگوی مذکور در اندیشه این دو متفکّر خاستگاه یکسانی ندارد و تشابه دو نظریه ساختاری است، پژوهش حاضر از نوع «مطالعات تطبیقی کلان مبتنی بر همسانی ساختاری» به شمار می‌آید. بررسی عناصر گفتگو در هر دو نظریه مشروعیت هستی‌شناختی الگوی «گفتگو با متن» در تفسیر موضوعی را به اثبات رسانده و نشان می‌دهد که تفاوت‌های دو نظریه ریشه در اموری خارج از ماهیت و فرآیند فهم دارند و از این‌رو به اعتبار هستی‌شناختی روش تفسیر موضوعی خللی وارد نمی‌کنند.