جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جوامع بشری برای نیازها و توسعه‌ی نهادهای خود در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تدابیر و برنامه‌هایی دارند که الزاماً باید شاخصه‌هایی که اصلی‌ترین آنها سازگاری با فطرت و سرشت انسانی است را مورد توجّه قرار دهند. اخلاق و اقتصاد به‌عنوان دو نیاز اساسی، از تأثیرگذارترین مقوله‌ها در نهاد برنامه‌ریزی هستند که پیشینه‌ی تاریخی آنها به آفرینش انسان و هبوط حضرت آدم می‌رسد. علم اقتصاد تا قبل از دوره‌ی رنسانس (1453 میلادی) به‌عنوان یک تفکّر غالب، شامل آموزه‌های ارسطو، کلیسا و سایر ادیان می‌شد. این آموزه‌ها نیز متأثّر از علم اخلاق بود و شاهد تاریخی آن «آدام اسمیت»- ‌اقتصاددان اسکاتلندی و استاد کرسی اخلاق دانشگاه گلاسکو- می‌باشد. امّا به مرور زمان و به‌طور رسمی در سال 1932 میلادی، «لینونل رابینز»، اقتصادان انگلیسی، برای نخستین‌ بار با تمایز میان ارزش و واقعیت تلاش کرد تا از تأثیر اخلاق بر اقتصاد بکاهد، و از این‌رو، «اقتصاد هنجاری» و «اقتصاد اثباتی» را مطرح نمود. امّا با ایجاد شکاف طبقاتی، بحران‌های اقتصادی، تأسیس و بایگانی‌شدن پی‌در‌پی مکاتب اقتصادی به‌دلیل همان ناهمسانی با فطرت و سرشت انسان، اندیشمندان و حتّی اقتصاددانانی از جمله «آمارتیاسن» - ‌برنده‌ی جایزه‌ی نوبل اقتصاد در سال 1998 میلادی- کوشیدند تا اقتصاد را به سرمنزل اصلی خود (جایی که از اخلاق تأثیر پذیرد) برگردانند. تأثیر اخلاق در اقتصاد با آن‌که گاهی به یک امر بدیهی تشبیه می‌شود، امّا تدوین پژوهش‌های علمی و تأثیرگذار متضمّن دلایل وحیانی با استفاده از قرآن مجید و کتاب‌های آسمانی سایر ادیان و دلائل فلسفی و عقلانی شامل: تجربیات بشر و آزمون‌ها و تحقیق های تئوریک، دلایل تاریخی و سرنوشت اقوام و دلایل روایی، کمک بسیار مهمی برای اثبات این موضوع برای گستره‌ی اندیشه‌های بشر خواهد بود. این مقاله تلاش می‌کند تا اثبات نماید که توسعه‌ی اقتصادی پایدار بدون تأثیرپذیری از اخلاق دست نیافتنی است و می‌کوشد با ارایه‌ی یک افق تازه از موضوع «تأثیر اخلاق در اقتصاد»، آن را به‌عنوان یک مقوله‌ی مهم به همه‌ی اقشار در جامعه‌ی بین‌الملل بازشناساند تا در آینده بتوان از این مسیر نقبی به‌سوی اقتصاد اسلامی باز کرد. نظرات و اندیشه‌های شهید صدر می‌تواند به‌عنوان منبع پرباری برای ورود و تبیین موضوع «تأثیر اخلاق بر اقتصاد» در عصر حاضر باشد. ایشان دارای 24 عنوان کتاب در زمینه‌های مختلـف علوم دینـی و اجتمـاعی است و کتـاب مشهـور «اقتصادنا» را که نخستین تلاش عملی برای کشف و استخراج و تدوین نظام اقتصادی اسلام است، به رشته‌ی تحریر در آورد.

یکی از مهم­ترین و چالش برانگیزترین مباحث کلامی مسئله امامت است. استفاده از روشی نوین جهت اثبات آن به عنوان گامی مهم در زمینه اعتقادات اسلامی به شمار می­آید. شهید صدر در قالب مکتب ذاتی خود، روش استقراء و حساب احتمالات را برای اثبات مسائل کلامی به کار برده است. ایشان برای اثبات اصل امامت بر خلاف اغلب اندیشمندان به تحلیل دینی و نقلی اکتفا نکرده، پا را از روش­های متداول در اثبات مسائل کلامی فراتر نهاده است. ایشان در مباحث امامت بیشتر از زوایای‌ غیرروایی به موضوع پرداخته و چنان‌که خود در موارد متعددی یادآور شده، در پی تحلیل‌ مسائل امامت به‌گونه‌ای عقلانی و قابل قبول برای کسانی است که نمی‌خواهند فقط از زاویه مباحث روایی به آن بنگرند؛ از این‌رو مباحثی را مطرح کرده که‌ دیگران یا بدان توجه نداشته­اند یا عده کمی به آن دقت کرده‌اند. شهید صدر، در رابطه با امامت خاصه و اثبات آن از روش احتمالات استفاده کرده است؛ به این ترتیب که با روش احتمالات به اثبات امامت امام علی(ع) و امامت حضرت مهدی(عج) و برخی از مسائل مربوط به آن ­پرداخته است. شهید صدر سه احتمال را برای بحث جانشینی بعد از پیامبرصلی الله علیه و آله مطرح می­کند؛ احتمال اول غفلت از بحث جانشینی، احتمال دوم واگذاری جانشینی به شورا و احتمال سوم آماده سازی شخصی برای رهبری. شهید صدر با بررسی تمامی احتمالات موجود برای جانشینی (بلاتکلیفی، اصل شورا و تعیین جانشین) این مطلب را اثبات می­کند که تنها احتمال قابل قبول در بحث جانشینی احتمال سوم و تنها مصداق قابل قبول برای این امر شخص علی بن ابیطالب(ع) است. ایشان در بحث امامت حضرت مهدی (عج) نیز با بررسی امامت در سنین کودکی با آورن مصادیقی از امامت پیامبرصلی الله علیه و آله و امامان در سنین خردسالی و بیان شواهد تاریخی، پذیرش آن توسط مردم را به دلیل وجود تمام شروط امامت در آن مصادیق، می­داند. دکتر شریعتی از جمله معدود پژوهشگرانی است که به بررسی آثار شهید صدر اهتمام ورزیده؛ اشکالاتی مطرح نموده است. این تحقیق در پی آن است که با تکیه بر تألیفات شهید صدر مسئله امامت را بررسی و به اشکالات دکتر شریعتی ـ که از سوی شهید صدر پاسخ داده شده ـ بپردازد. از این رو ابتدا به اثبات امامت از دیدگاه شهید صدر پرداخته و سپس اشکالات دکتر شریعتی و پاسخ­های شهید صدر را بررسی می­نمائیم.

علم کلام عهده‌دار ارائه نظام منسجم از باورهای دینی در چارچوب رابطه انسان با خداوند متعال در ظرف عالم هستی و اجتماعات انسانی است. در این راستا شاخه کلام اجتماعی عهده‌دار ترسیم ساختارها، مناسبات فکری و رفتاری و الگوهای تعاملی میان انسان‌ها در بستر جامعه بر پایه باورهای دینی و نیز اصلاح و ارتقای باورمندی دینی اجتماع است که در این باره از روش‌های عقلی و نقلی بهره می‌گیرد. در روش‌شناسی کلام اجتماعی، عقل عملی، نقشی محوری و اصیل در استنباط و تولید گزاره‌ها دارد. در این پژوهش ضمن تبیین دو نظریه «حق‌الطاعه» و «منطقه‌الفراغ» مربوط به اندیشمند معاصر اسلامی شهید آیت‌الله محمدباقر صدر در حوزه کلام اجتماعی به واکاوی روش‌شناختی‌ با محوریت عقل عملی پرداخته شده تا از این رهگذر جایگاه، قلمرو، ابعاد و میزان کارایی عقل عملی در فهم و تولید نظریه‌ها و مسائل در حوزه کلام اجتماعی در قالب این نظریه‌ها آشکار شود و زمینه‌های ارتقا و توانمندی روش عقلانی در بخش عقل عملی در بارورسازی و کارآمدی دانش کلام اجتماعی در حل مسائل اجتماعی در عرصه باورها و اعتقادات فراهم آید. این پژوهش با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و اسنادی و بهره‌گیری از روش‌های تحقیق توصیفی و اکتشافی به ترسیم هویت عقل و کارکردهای آن در دانش کلام اجتماعی در قالب چهار نظریه مذکور تدوین گشته است.

عقل یکی از منابع اسلامی است، اما در کتب اصول در باب حجیت آن به‌طور مستقل بحثی صورت نگرفته است، مگر در کتاب اصول فقه مرحوم مظفر و بحوث شهید صدر؛ از‌این‌رو نظریه شهید صدر در باب حجیت عقل در فقه همراه با نقد پاره‌ای از دیدگاه‌های ایشان موضوع این مقاله است. شهید صدر عقل عملی و نظری را در فقه حجت می‌داند و ادله اخباری‌ها را در این باب تمام نمی‌داند؛ ولی به عقل فلسفی اکتفا نمی‌کند، بلکه حساب احتمالات را نیز به مسئله می‌افزاید.

علاوه بر این که این تحقیق می تواند مقدمه ای بر تحقیقات مفصل تر آینده در باب برهان وجودی به طور عام و برهان وجودی گودل به طور خاص باشد، از آن جا که در سنت فلسفه ی اسلامی نیز قرائت هایی از برهان وجودی توسط ابن سینا، سهروردی، صدرا و طباطبایی ارائه شده است، نتایج این تحقیق در مطالعه در باب این براهین کاربرد مستقیم خواهد داشت.در زبان فارسی نه تنها تحلیل و شرحی از برهان وجودی گودل وجود ندارد، حتی تا آن‌جا که نگارنده اطلاع دارد.معرفی ای هم از آن صورت نگرفته است .لذا با توجه به کاربردهای ذکر شده، می‌صتوان ادعا کرد معرفی و شرح و تحلیل این برهان به زبان فارسی، به صورت مستقل و با تاکید بر پیش فرض‌ها و قرائت های مختلف آن، و بیان شباهت هاو تمایزهای قرائت های مختلف ضروری است.

اسلام به عنوان یگانه دین حقه الهی در این عصر، برای هدایت بشر و سعادت ابدی او احکام کاملی برای تمام شئون زندگی بشر دارد، و انقلاب اسلامی از ابتدای پیدایش تا امروز در مسیر رشد و تعالی خویش به سمت هدف بزرگ ایجاد تمدن اسلامی، با این باور شکل گرفت که اسلام، بدون التقاط با تفکرات مادی شرق و غرب، به تنهایی پاسخگوی تمام نیازهای زندگی بشری خواهد بود. بی شک یکی از مهم ترین این نیاز ها حل مسئله معیشت و اقتصاد اسلامی است و یکی از مهم‌ترین مباحث اقتصادی اسلام مسئله ربا و ربا زدایی از جامعه اسلامی می باشد.در این راستا یکی از چالشی ترین ماموریت های انقلاب اسلامی ربا زدایی از نهادهای لیبرالی مانند بانک بود. برای نیل به این هدف متفکرین برجسته اسلامی از جمله شهید بزرگوار آیت الله سید محمد باقر صدر بر این باور بودند که می توان با حفظ این نهادها و بهره مندی از منافع آنان، آنها را به کمک عقود اسلامی ربا زدایی کرد.این پژوهش با روش کتابخانه ای و رویکرد مطالعات تطبیقی ضمن بازشناسی مفهوم ربا در نظرگاه قرآنی شهید صدر و علامه جوادی آملی به این نتیجه رسید که ربا زدایی از نهادهای ربا محور لیبرالی از جمله بانک، به دلیل نارسایی های نظری نشدنی است. بنابراین، انقلاب اسلامی برای ایجاد تمدن اسلامی ناگزیر از نهادسازی اسلامی و جایگزینی نهادهای اسلامی با نهادهای لیبرالیسم است.

استقراء، حرکت از جزئیات به سمت فرضیه‌های کلی است. استقراء از دیرباز و از همان آغاز فلسفه در یونان، به عنوان یک روش مورد استفاده قرار می‌گرفت و تا به امروز هم‌چنان در میان فیلسوفان غربی، به عنوان یکی از مسائل مهم فلسفة علم مطرح است. اما استقراء هیچ‌گاه به صورت جدی، آن‌چنان که دغدغة فیلسوفان غربی بوده، مسالة فیلسوفان مسلمان نبوده است. شاید به این دلیل که مسالة استقراء را به وسیلة حکیمان پیشین به خصوص ارسطو، حل شده در نظر گرفته‌اند و یا از آن‌جا که استقراء یک نوع روش برای استدلال است، به سبب روش بودنش آن را چندان مهم و قابل اعتنا نیافته‌اند و به خاطر نتیجة ضروری که قیاس به عنوان رقیب استقرار در پی دارد، قیاس را ترجیح داده‌اند. نخستین دانشمند مسلمانی که به نحو مبسوط به معضل استقرار پرداخته، آیت‌ا... شهید سید محمد باقر صدر است. کتاب حاضر که در اصل پایان‌نامة کارشناسی ارشد نگارنده بوده، طی سه فصل این عناوین را شامل می‌شود: کلیات؛ مبانی منطقی استقراء و جایگاه استقراء در آراء کلامی شهید صدر.