جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با رشد و تقویت نظریۀ ولایت در تصوف و عرفان اسلامی، پیرامون زندگی اولیاءالله، به ویژه دربارۀ نحوۀ زندگی قطب، سایه روشن هایی فراوان و حواشیی گوناگون نیز شکل گرفت. هرکدام از این سایه روشن ها، بخشی از کنجکاوی مردم برای آشنایی هرچه بیشتر با اولیاءالله و چگونگی زندگی ایشان را بیان می کنند. این حواشی، اموری متعدد نظیر نحوۀ زندگی اولیا، مسکن و مدفن اقطاب، مرگ قطب و چگونگی انتخاب جانشین، میزان قدرت اولیا در تصرف احوال و امور خارجی، سیر و سیاحت ایشان و مسائلی نظیر آن را شامل می شوند. در این مقاله سعی برآن خواهد بود تا ضمن تبیین مهمترین نمونه های این سایه روشن ها، معروفترین مسائل مرتبط با این مفاهیم، مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند

کار به معنای فرایندی از فعالیت انسانی است که با تولید محصول یا ارائه خدمت به ایجاد ثروت و رفاه برای خود یا دیگری بینجامد. بررسی متون کهنِ تصوفِ خراسان(مطالعه موردی بایزید، سرّاج، خرقانی و ابوالخیر) باروش کیفی نشان می‌دهد که: اولاً در میان آنان هم اهل کار و تأمین معیشت از راه دسترج وجود داشته‌اند و هم کسانی که به‌سبب اشتغال به ریاضات و عبادات از راه نذورات و اموال وقف زندگی می‌گذرانده‌اند. مایة ارزشمندی کار برای دسته نخست، آموزة روزی حلال و فضیلت خوردن از دسترنج بوده که به‌صورت ضمنی در این آموزه مندرج است. البته خوردن مال وقف و نذر اگر با رضایت واقف و برامده از حلال باشد، نه تنها بی اشکال است، بلکه واجد برخی فواید اجتماعی نیز می‌باشد و اینکه برخی از صوفیان برای رزق خود از فتوحات و نذورات بهره می‌برده‌اند، به معنای حرام‌خواری آنان نیست. مایة ارزشمندی شیوة سلوکی مبتنی بر ترک کار، آموزة توکل است. در توکلِ مشروط سالک کسب و توکل را در تعارض با یکدیگر نمی‌بیند، اما در توکل مطلق، هر نوع توجه به کسب، غفلت از خدا و رزاقیت او محسوب می‌شود؛ بنابراین برخی از صوفیان کسب را املاً می‌کرده و تنها به قدر قوت برای ادامه ریاضات و عبادات از نذورات و فتوحات بهره‌ می‌برده‌اند. بر این مبنا شواهد متعددی از تأمین هزینه‌های خانقاه با اخذ وام از ارباب ثروت و قدرت و حتی در مواردی دریوزگی و نیز باور به فتوحات و امدادهای غیبی برای تأمین معیشت این دسته از صوفیان مشاهده می‌شود. علاوه‌براین کار در معنای ارائة خدمت به دیگران (نه با هدف تولید ثروت و رفاه برای خود) عملی ارزشمند برای از میان بردن رعونت نفس، مبتنی بر دو آموزة اخلاص و ایثار در سالکان تلقی می‌شده‌است.

گرچه فضای گفتگوی منطقی میان ابوسعید­بن­ابی­الخیر و ابن­سینا مه­آلود بوده و پیرامون زمان، مکان و یا اصل بهره­مندی آن از واقعیت تردیدهایی وجود دارد - و دست­یابی به خورشید حقیقت در این زمینه مجالی گسترده و در خور را می­طلبد- اما مهم­تر از آن، سخن درباره محتوای این گفتگو است. کنکاش اصل پرسش ابوسعید، پیشینه و پسینه آن و نیز کاوش در پاسخ ابن­سینا و سلف وی و همچنین رویکرد پسینیان به آن شایسته توجهی دو چندان است. مقاله حاضر در پی آن است که در محورهای یاد شده و بویژه شش پاسخ داده شده به این پرسش و با نمایاندن نادرستی برخی از آنها و استواری پاره‌ای دیگر، کوششی سزاوار ارائه نماید و بدین ترتیب گامی سودمند در سیر مباحث منطقی بردارد.

پژوهش‌های مناسکی، گفتمان میان‌رشته‌ای و گسترده‌ای است که شاخه‌های مختلف و متنوعی از علوم انسانی را دربرمی‌گیرد. بر اساس نظریه مناسک‌گذار، ساختار نمادین این آیین‌های کهن و اسطوره‌ای در فرهنگ‌های مختلف، دارای الگویی مشخص است. هدف از پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی، پاسخگویی به این پرسش است که گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر که در متن‌های کهنی همچون تذکرةالاولیاء عطار و اسرارالتوحید محمّدبن منوّر بازتاب یافته است، تا چه اندازه با الگوی نظریة مناسک‌گذار همخوانی دارد؟ گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر با الگوی سه‌ مرحله‌ای وَن‌جَنِپ (گسست، گذار، پیوند دوباره) همخوانی دارد و ساختار عرفانی سلوک‌ وی که طی گذاری سخت و منسک‌گونه و بر اساس ویژگی‌های اعتقادی و عملی منحصر به فردی شکل گرفته است، در نهایت به یک ضدّ ساختار در تصوف آن روزگار تبدیل می‌شود.

میان شیخ ابوسعید ابوالخیر (357-440 ﻫ. ق.)، عارف نامدار، و شیخ ابوعلی ابن‌سینا (359-416 ﻫ. ق.) منطق‌دان و فیلسوف پرآوازه، نامه‌نگاری معروفی رخ داده است که در آن بوسعید دربارۀ معرفت‌بخشی قیاسْ دشوارۀ دور را درمی‌افکند، و بوعلی پاسخی فروتنانه به آن می‌دهد. دربارۀ این نامه‌نگاری تا کنون دو پژوهش انجام یافته‌اند که بیشتر صبغۀ تاریخی دارند و وضوح منطقیِ رضایت‌بخشی به بحث نمی‌دهند. جستار پیشِ رو، افزون بر تلاش برای زدودن این کاستی، چهار نکتۀ تازه را به ادبیات بحث می‌افزاید: (1) بوعلی در پاسخ به نامۀ بوسعید، بر خلاف برخی ظواهر متن، دو تقریر از یک راه‌حلّ را پیش می‌نهد، نه دو راه‌حلّ جداگانه را. (2) راه‌حلّ بوعلی را می‌توان مبتنی بر پیش‌دیدی از تمایز میان قضایای حقیقی و خارجی دانست. (3) مدّعای ابراهیم نوئی ـ که می‌گوید چنین راه‌حلّی را جز غروی نائینی هیچ منطق‌دانی مطرح نکرده ـ دیگر پذیرفتنی نخواهد بود. (4) برخی از پس‌زمینه‌های تاریخیِ طرح دوگانۀ حقیقی/خارجی از سوی فخرالدین رازی، و احتساب آن در قیاس‌ها از سوی شمس‌الدین سمرقندی، آشکار خواهد شد.

یکی از مباحثی که در تعالیم دینی و قرآنی و آیات و روایات ما همواره مورد توجه قرار گرفته و به تبع آن به متون ادبی و عرفانی ما نیز راه یافته است، بحث مبارزه با نفس است. از سوی دیگر، بررسی نقل­ قول­ های مستقیم (DS) یکی از راه­های بازنمایی گفتار و اندیشه است. کتاب اسرارالتوحید که موضوع آن احوال و اقوال ابوسعید ابوالخیر عارف نامی قرن چهارم و پنجم (357-440) است و به قلم یکی از نوادگان او به نام محمدبن منور، به رشتۀ تحریر درآمده، دربردارندۀ احوالات و سخنانی است که یا از زبان خود ابوسعید نقل شده یا دیگران دربارۀ وی گفته‌اند و شامل مباحث مهمی در تصوّف است. در این پژوهش بر آنیم تا با استفاده از منابع کتابخانه­ای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، بر مبنای نقل قول‌هایی که به‌صورت مستقیم از ابوسعید در کتاب اسرارالتوحید از زبان محمدبن منوّر نقل شده است، به بررسی فضای دیالوگی (بافت فیزیکی) و ساخت نحوی و برنامۀ راهبردی این نقل ­قول­ ها بپردازیم تا بر اساس آن به تحلیل نظام فکری ابوسعید دربارۀ مبارزه با نفس دست یابیم. نتایج حاصل از تحقیق نشان­ دهندۀ این نکته است که برخلاف برخی هنجارگریزی­های ایدئولوژیکی که ظاهراً در رفتار ابوسعید در کتاب اسرارالتوحید دربارۀ مباحثی چون حج، سماع، زهد و ساده‌زیستی وجود دارد، در باب مبارزه با نفس، نه‌تنها هنجارشکنی ندارد بلکه کاملاً همسو با تعالیم دینی و قرآنی و اعتقادات فقها و متشرّعین است.

بنابر گزارش­های اسرارالتوحید ابوسعید ابوالخیر با آنکه رسماً به ارشاد کسی مبادرت نداشته، گروه­های بسیاری را به سوی خود جذب کرده و موجب توبه و هدایت آنان شده است. پرسشی که زمینه­ساز این پژوهش شده، این است که چنین توفیقی در هدایت مردم توسط عارفی که غالباً در بسط و شادخواری صوفیانه به سر می­برده، چگونه و با چه سازوکارهایی حاصل می­شد و او بدون مبادرت مستقیم به ارشاد، چگونه و با چه شگردهایی عمل می­کرد؟ آنچه از بررسی­ها به دست آمد این بود که ابوسعید در شیوه ارشادی خود به جای منع موقت یک رفتار ناصواب، با برانگیختن حس استعلای روحانی در افراد، موجب تحول بنیادی در شخصیت آنها می­شد. وی در این شیوه ضمن برخورداری از کاریزمای معنوی، با وارونه­سازی سازوکارهای ارشاد و استفاده از شگردهایی پارادوکسیکالی چون «ارشاد از طریق ترک ارشاد» موجب انتباه و تحول حقیقی افراد می­شد. هدف این پژوهش بازشناسی شیوه­های خلاقانه ابوسعید در دعوت و ارشاد به روش توصیفی و تحلیلی است.

ابوسعید ابوالخیر به عنوان عارفی انسان­دوست علی­رغم رفتارهای خشن متشرعه عصر خود، با تاثیرگذاری یک مرشد معنوی و به­کارگیری شیوه­های غیرمتدوال و خلاقانه، بدون آنکه موجبات آزردگی کسی را فراهم­سازد، به امر به معروف و نهی از منکر می­پرداخت و مانع بسیاری از نابهنجاری­ها و مفاسد می­شد. آنچه در این مقاله به عنوان مسئله اصلی مورد بررسی قرارگرفته، این است که التزام عملی ابوسعید به این فریضه دینی با وجود تساهل و تسامح وی از یک سو، و رویکرد ملامتی­گری وی از سوی دیگر، چگونه صورت می­گرفته­است و آیا در شیوه­هایی که او در انجام این فریضه به­کارمی­بسته، امر به معروف و نهی از منکر در معنای فقهی و اخص آن انجام­می­گرفته یا در معنای عام؟ آنچه از بررسی­ها حاصل­شد، این بود که روش اصلی ابوسعید در امر به معروف ونهی از منکر استفاده از زبان عامیانه متناسب با ظرفیت­های فکری و فرهنگی مردم زمانه خود بوده و او با توجه به تفاوت­های فردی و خصوصیات روحی افراد، به جای دعوت زبانی و موعظه مستقیم، به­طور غیرمحسوس و غیرمستقیم به اصلاح و تربیت افراد می­پرداخته­است او در این شیوه به شکلی متناقض­نما با عدم مبادرت به امر به معروف، موجب «امر به معروف و نهی از منکر» می­شد.

هدف این پژوهش، ارتقای دانش تحلیل گفتمان در راستای ضرورت آشکار‌سازی نظام‌های معنایی پنهان متون صوفیه است. مقامات و متن‌های هم‌افق مواد تحقیق‌اند و دو رویکرد «لاکلاو وموفه» و «فرکلاف» ابزار پژوهشند. روش تحقیق کیفی و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای است. یافته‌های نگارنده نشان داده‌است که پیامبراسلام(ص) هنگام حیات نظریۀ«تَقَشَّف»را دال-شکنی نمودند؛ اما با پدید آمدن «دالی تهی» ناشی از فقدان ایشان زهدگرایی که دالی شناور در حوزۀ گفتمان‌گونگی بود، از فضای خالی بهره‌گرفت و دوباره با نام «تصوف» سر برآورد. چون کنش‌ گفتمانی مکان‌مند است، به بازنمایی مکان گسترده(نیشابور) و مکان کانونی (خانقاه) گفتمان پرداخته‌ایم. فاعلیت ابوسعید، در شکل پیوستاری، نیشابور را به «نا-پیوستاری مکانی»و «مکانی بازپردازی» شده بدل کرد. خانقاه را مکانی«شبکه‌ای-القایی» شمرده‌ایم که در آن، میان مقام نفسی صوفی با مکانش در خانقاه قید تساوی هست. چیدمان معماری خانقاه با چیدمان هندسۀ قدرت در گفتمان صوفیه، توازی دارد. درمکان گفتمانی وجه کاریزماتیک ابوسعید عامل فضایی آرمانیْ استعاری می‌شود که از قِبَل آن اسطورۀ اخلاص، بین مردم ساری شده، به یک تصور اجتماعی بدل گشته و هویتی نو را رقم می‌زند. نظام رابطه‌ایِ هویت‌یابی، کانون رقابت ایجادمی‌کند. هویت‌یابی تصوف را به فرقه‌سازی و غیریت‌سازی کشاند. تصوف تا عصر ابوسعید با مرزهای گفتمانی و مفصل‌بندی نو غیریت سازی‌هایی راتجربه‌کرد. از تقشف به تصوف زاهدانه و تصوف عاشقانه و به تصوف حلولی و اتحادی و دگردیسی به تصوف کرامت محور. «کرامت» در دو بُعد بیرونی و درو‌ن‌نگری سلطه‌آور است. کرامت، نمودار قدرت و نظام ایدئولوژیک گفتمان، و تپانچۀ آمادۀ شلیک به مخالفان است. ابوسعید با قدرت کرامت به برجسته‌سازی گفتمان خودی و به حاشیه‌رانی گفتمان‌های مخالفِ مفصل‌بندی شده‌ در زنجیره‌ای هم‌ارز، گردِ دالِّ«فقدان کرامت»؛ می-پردازد. نهایتاً «دیگری» به انقیاد یا حذف گرفتار می‌آید. بین ویژگی‌های زبانی( ساختارهای خُرد) گفتمان و کلان ساختارها(ایدئولوژی و قدرت) رابطه‌ای دیالکتیکی هست. در مقامات از واژه‌سازی، لقب‌دهی و...تا صدای فعّال نحو زبان قدرت و ایدئولوژی باز تولید می‌شود. درنتیجۀ کلی، گفتمان ابوسعید در دو سطح کلان وخُرد، اقتدارگرا و تهدید‌آور و تک-صدا( همۀ گفتمان‌ها بایدتسلیم قدرت کرامت من باشند.) و جریان اندیشه در دوسطح ساختارکلان و خرد هماهنگ است.