جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقیده نبوّت و امامت از اصول اساسی باورهای اسلامی به شمار می‌آید؛ زیرا این دو اصل ارتباطی مستقیم با هدایت انسان و برپایی نظام حقّ الهی در زمین دارند. نبوّت، اصل پیوند میان آسمان و زمین را شکل می‌دهد و امامت ادامه همان هدایت پس از ختم رسالت‌هاست؛ امری که موجب تداوم دین و حفظ تعالیم آن می‌شود. از همین‌رو، ضرورت دارد این دو اصل در پرتو اندیشه قرآنی به‌صورت تحلیلی و مقایسه‌ای مورد مطالعه قرار گیرد. با وجود آنکه پژوهش‌های کلامی درباره این دو اصل فراوان است، مطالعات قرآنیِ مقایسه‌ای میان اهل‌سنّت و شیعه همچنان محدود مانده است؛ به‌ویژه در زمینه تحلیل متون تفسیریِ برجسته‌ای که روش هر یک از دو گروه را در فهم آیات نبوّت و امامت بازتاب می‌دهد. نیاز به پژوهشی که تفسیر تحلیلی را با نقد مقارن درهم آمیزد، از آن جهت مطرح می‌شود که چنین رویکردی تفاوت‌های روش‌شناختی در استخراج مفاهیم اعتقادی از قرآن کریم را آشکار می‌سازد. در این راستا، مسئله اصلی پژوهش آن است که مطالعات تفسیریِ مقایسه‌ای تاکنون نتوانسته‌اند بنیان‌های روش‌شناختی و اعتقادیِ مورد اتکای اهل‌سنّت و شیعه را در فهم آیات نبوّت و امامت بر اساس اندیشه قرآنی به‌درستی بیان کنند. از این‌رو پرسش اساسی چنین طرح می‌شود: تفسیر روح‌المعانی و تفسیر الأمثل چگونه به دو عقیده نبوّت و امامت پرداخته‌اند؟ و نقاط توافق و اختلاف روش‌شناختی و اعتقادی میان آن دو در بهره‌گیری از متن قرآن برای ساختن تصویر اعتقادی اسلامی چیست؟ بر این پایه، پژوهش حاضر با عنوان «عقیده نبوّت و امامت در اندیشه قرآنی: مطالعه تطبیقی در تفسیر روح‌المعانی آلوسی و تفسیر الأمثل ناصر مکارم شیرازی» درصدد پر کردن این خلأ علمی است؛ از رهگذر تحلیل مقایسه‌ای میان مفسّری از اهل‌سنّت، یعنی آلوسی، که از نمایندگان برجسته گرایش سلفی در قرن سیزدهم هجری به شمار می‌رود، و مفسّری از شیعه، یعنی ناصر مکارم شیرازی، که در تفسیر الأمثل رویکردی عقلانی و اجتماعی عرضه کرده است. بنابراین، این پژوهش می‌کوشد ویژگی‌های اندیشه قرآنی درباره نبوّت و امامت را نزد این دو مفسّر تبیین کند و نیز نقاط اشتراک و افتراق اعتقادی و تفسیری میان آن‌ها را روشن سازد؛ تا در نهایت بتواند به تقویت فهم مشترک از متن قرآن در چارچوبی علمی و بی‌طرفانه کمک کند. همچنین باید توجه داشت که دامنه این پژوهش به پیامبران اولوالعزم محدود شده است؛ به سبب محدودیت حجم تحقیق و نیز عدم امکان بررسی همه پیامبران به‌صورت فراگیر. افزون بر این، پیامبران اولوالعزم صاحبان شریعت بوده‌اند و مطالعه آنان ارتباط بیشتری با تحلیل عقیده نبوّت از نگاه قرآنی در چارچوب مقایسه‌ای دارد.

آیت‌الله مکارم شیرازی دو تفسیر دارد. یکی تفسیر ترتیبی یا زمانی به نام «الأمثل فی تفسیر کلام الله المنزل» است که در اصل به زبان فارسی با عنوان «تفسیر نمونه» منتشر شده است. دیگری تفسیر موضوعی به نام «نفحات القرآن» است که در بیش از ده جلد منتشر شده است. این تفسیر که در ابتدا به زبان فارسی با عنوان «پیام قرآن» منتشر شده است، مسائل اعتقادی و معارف دینی را در حوزه عقاید، از توحید تا معاد، از طریق تفسیر آیات مقدس پوشش می‌دهد. شیخ مکارم شیرازی در ابتدای تفسیر موضوعی خود، قواعد استفاده از تفسیر موضوعی و تعریف آن را مورد بحث قرار می‌دهد. هدف تفسیر موضوعی روشن است: این تفسیر، وقایع و حقایق مربوط به یک موضوع خاص را جمع‌آوری کرده و آنها را به گونه‌ای مرتب می‌کند که دیدگاه قرآن را در مورد آن موضوع و ابعاد آن آشکار سازد. شیخ مکارم شیرازی تمام آیات ذکر شده در هر موضوع را جمع‌آوری کرده و در ابتدای هر بحث قرار داده است و تمام مباحث پژوهشی بر اساس آیات هدایت می‌شوند. در مقابل، دکتر مصطفی مسلم آثاری در زمینه تفسیر موضوعی منتشر کرده است که مشهورترین آنها کتابی در مورد روش تفسیر موضوعی با عنوان «دراسات فی التفسیر الموضوعی» است که در آن به بررسی نظری و روش‌شناختی در مورد تعریف تفسیر موضوعی، اهمیت، انواع و روش‌های تحقیق آن پرداخته است. کتاب دوم، تفسیری کاربردی از روش‌هایی است که در کتاب قبلی خود، تفسیری با عنوان «تفسیر موضوعی سوره‌های قرآن کریم» ارائه کرده است. هدف این مطالعه، شناسایی نقاط اشتراک و افتراق بین محققان در تفسیر موضوعی است. این مطالعه، یک مطالعه ساختاری محسوب می‌شود و این مطالعه، مانند مطالعات مشابه، بر رویکرد توصیفی-تحلیلی تکیه دارد. روش و رویکرد دکتر مصطفی مسلم، تقسیم سوره به محورها است. محور، اصل وحدت‌بخشی است که موضوعات و جزئیات سوره را در یک سیستم واحد گرد هم می‌آورد. این یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های تفسیر ایشان محسوب می‌شود. ویژگی مهم دیگر، روشن کردن زمینه و تأکید بر آنها در اشکال مختلفشان است. از سوی دیگر، آیت‌الله مکارم شیرازی رویکرد وحدت‌گرایانه به قرآن را دنبال می‌کرد که عبارت است از ارائه مسئله و موضوع از طریق بررسی کل قرآن. او پرداختن به موضوع را به یک سوره محدود نمی‌کرد، بلکه کل قرآن را مورد توجه قرار می‌داد تا دیدگاه قرآن را آشکار کند. این دو مفسر در تفسیر موضوعی خود از روش‌های متعددی استفاده می‌کردند، یعنی: تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر به سنت و تفسیر اجتماعی. رویکرد علمی، اما شیخ مکارم شیرازی علاوه بر روش‌های ذکر شده، از روش استدلالی، عقلی و (اجتماعی در جلد نهم و دهم) نیز به طور گسترده استفاده می‌کرد و در روش‌های تفسیر عینی با هم تفاوت داشتند. مصطفی مسلم به تفسیر عینی از طریق سوره‌های قرآن پرداخت که در واقع تفسیر ترتیبی در تفسیر موضوعی است و به ارتباط آیات و سوره‌ها توجه زیادی داشت و همچنین سعی کرد وحدت عینی را در سوره‌های قرآن برجسته کند، اما مکارم شیرازی در روش‌شناسی سبک دیگری را برگزید. او عناوین مباحثی مانند اصول دین (توحید، نبوت و معاد) و امامت و... را انتخاب کرد و سپس آنها را از طریق آیات قرآنی مرتبط با موضوع تحلیل نمود.

نوشتار پیش رو پژوهشی است درباره یکی از مصادیق روایات معروف به "منتقله" که به مسأله ذبیح الله اختصاص دارد. اکثر دانشمندان اهل تسنن روایت ذبح اسحاق (ع) را قبول کرده اند. طبرسی گرچه روایت مورد بحث را نقل کرده اما به نظر می رسد آن را نپذیرفته است. آنچه که در این خصوص مورد غفلت واقع شده، عدم وجود روایت ذبح اسحاق منقول از مجمع البیان در مصادر اولیه حدیثی شیعه و قلت آن در منابع متأخر شیعه است؛ بلکه روایاتی نیز در کتب حدیثی شیعه و در مواردی در کتب اهل تسنن وجود دارد که مخالف آن و بیان کننده ذبیح الله بودن اسماعیل (ع) است. وجود نقل هایی معدود در کتب عامه متقدم مانند ماوردی و نقل بدون سند (مرفوع)، منتقله بودن آن را از کتب عامه توسط امین الاسلام طبرسی محتمل می سازد. بنابراین روایت مورد بحث از امام علی (ع) صادر نشده است؛ بلکه به سبب اغراض سیاسی و تکیه بر سخنان امثال کعب الاحبار چنین نسبتی به ایشان داده شده است.

از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎز اﻧﺴﺎن ﻣﻌﺎد اﺳﺖ. ﺑﺎور ﻣﻌﺎد داراى ﺗﺎﺛﻴﺮات ﻣﻬﻢ در ﺣﻴﻄﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮدى و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ و از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎى ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﻳﻨﻲ اﺳﺖ. جهت تربیت دینی افراد معاد باوری می تواند عامل موثری باشد. اعتقاد به معاد انسان را از احساس پوچی می رهاند و به وی احساس ارزشمندی داده و به زندگی او هدف می بخشد. لذا مشاهده می شود که جهت تربیت افراد در همه ادیان و همه کتب آسمانی توجه به معاد شده است. در این پژوهش نیز سعی شده که انواع روش های پرورش ایمان به معاد از منظر دو عالم بزرگوار شیعه آیت الله مکارم شیرازی و علامه مصباح یزدی مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش، کیفی و از نوع توصیفی ـ تحلیلی (تحلیل محتواي کیفی) و استنباط قیاس عملی است. همچنین به منظور گردآوري اطلاعات از روش کتابخانه ای استفاده شد. یافته هایی که از پژوهش حاضر بدست آمد این بود که، هر دو عالم شیعه نامبرده در کلیات امر پرورش ایمان به معاد که شامل روش های ایجادی و اصلاحی است اشتراکات فراوان و اتفاق نظر دارند. مگر در توصیف و تفسیر و شیوه بیانشان. به طور خلاصه از اشتراکاتشان می توان گفت استفاده از مثال ها و اتفاقاتی که در طول تاریخ رخ داده و در قرآن وروایات به آن ها اشاره شده، نگاه به زندگی فردی و اجتماعی انسان، اثبات وجود معاد با استفاده از براهین و آیات قرآن، خود از روش های پرورش ایمان به معاد در انسان هاست. از همه مهمتر برای آنکه این روش ها موثر واقع شود باید همراه با اعتقاد و اصل توحید باشد و به تنهایی هیچکدام کارساز نیست. اما با توجه به تمام این اشتراکات این دو عالم وارسته تفاوت هایی دربیان شیوه ها دارند. برای مثال آیت الله مکارم شیرازی از روش تفسیری و روایی و علامه مصباح یزدی از روش فلسفی و کلامی بهره میبرند. همچین آیت الله مصباح یزدی به منظور ارتباط بیشتر همه جوانب زندگی انسان را در بیان معاد و پرورش آن به کار می گیرند اما آیت الله مکارم شیرازی بیشتر با استناد به آیات قرآن وجود معاد را تقویت می کنند. آیت الله مصباح یزدی از روش تفسیری که نظام مند و جامع استفاده می کنند و آیت الله مکارم بیشتر به رفع شبهات پیرامون آیات معاد می پردازند.

از بدو تأسیس حوزه‌های علمیه، عالمان و اندیشوران مسلمان اهتمام ویژه‌ای به دانش تفسیر قرآن داشته‌اند. در سدة چهاردهم هجری شمسی اقبال به مطالعات قرآنی و نگارش‌های تفسیری رشد روزافزونی پیدا کرد و علما و مفسران زیادی در این عرصه گام نهادند. این مقاله با روش «توصیفی ـ تحلیلی» به بررسی شخصیت تفسیری آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی به‌مثابه یکی از مفسران حوزة علمیة قم در سدة چهاردهم شمسی پرداخته و نقش و فعالیت‌های ایشان در زمینه مطالعات قرآنی معاصر را باز‌گو کرده است. حاصل بررسی نشان می‌دهد که آیت‌الله مکارم از عالمان بزرگ و برجستة تفسیری سدة اخیر است و آثار تفسیری و قرآنی ایشان، مد نظر اقشار گوناگون جامعه بوده و تأثیر بسزایی در فعالیت‌ها و پژوهش‌های قرآنی دوره حاضر داشته است. ایشان به هر دو سبک تفسیر «ترتیبی» و «موضوعی» قرآن را تفسیر کرده است. آثار تفسیری ایشان دارای انسجام ساختاری و جهت‌گیری هدایتی و تربیتی است. از ویژگی کار تفسیری ایشان روزآمدی و اتکا بر معیارهای معتبر در تفسیر آیات علمی، احیای روش مفسران قدیم شیعه، برخورداری از سبک معقول در پردازش محتوایی آیات، و اتکا به روش تفسیر اجتهادی قرآن است.

شرحی بر دعای عرفه امام حسین «ع» اصل موضوع این کتاب شریف مسئله:(قرآن و عترت) و خداشناسى از دیدگاه امام حسین(ع) است باآنکه کل مطالب آن شرحى بر دعاى عرفه امام حسین(ع) مى‏باشد و مطالب در همین زمینه باید ارائه شود، ولى بطور کلى گفته مى‏شود در باره تمام ادعیه که از ائمه هدى سلام‏اللَّه‏علیهم اجمعین رسیده تا کنون کتابها و مقالات بسیارى نوشته شده است. از نظر وجه تسمیه کتاب به نام وصال‏العارفین قابل تذکر است آن است که: اگر در سیاق کلام در این دعاى شریف دقت کامل حاصل شود خواهید دریافت که بیانات امام (ع) در چه سطح والاى عرفانى است، مطالب آن دعا همانطور که در شرح متن خاطر نشان شده است تمام اشاره به نکات برجسته اصول عقاید به خصوص، مراتب توحید، توحید ذات، توحید صفات، توحید افعال و توحید عبادات است و مهم این است که اظهار این بیانات همه در مراتب دقیق و لطیف مقامات عرفانى است،بطورى که سالکان الى‏اللَّه و طالبین به وصال قرب حق را به سر منزل مقصود مى‏رساند و اهل عرفان و خداجویان را به مقامات معارف الهى آشنا مى‏سازد.

مسئله خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علی (ع) از جمله مسائل کلامی مناقشه‌انگیز بین اهل سنّت و اهل تشیع بوده و هست. بررسی منطقی و منصفانه جهت حل مسئله می‌‌تواند راه صواب را فراروی جویندگان حقیقت قرار دهد. هدف این نوشتار، بازشناسی و تبیین روش‌‌های امیرالمؤمنین (ع) بر امامت و خلافت بلافصل خویش بر پایه شرح نهج‌البلاغه آیت‌الله مکارم شیرازی است. پرسش اصلی تحقیق آن است که امیرالمؤمنین علی (ع) در نهج‌البلاغه، با عنایت به شرح آیت ا.. مکارم شیرازی، با چه روش‌‌هایی و چگونه به دفاع از امامت و خلافت بلافصل خویش استدلال فرمود؟ این مقاله به روش بررسی متون و تحلیل محتوا تهیه شده است. یافته‌‌های پژوهش نشان می‌دهد که امیرالمؤمنین علی (ع) هم با روش ارائه استدلال منطقی از نوع شکل دوم و هم از روش معرفی صریح خود به عنوان امام، اثبات کردند که تنها او شایسته امامت و خلافت بلافصل پیامبر اعظم (ص) بوده‌‌اند.