جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افتتاح الدعوة، تأليف نعمان بن محمد تميمى مغربى، معروف به قاضى نعمان (متوفى 363ق)، به زبان عربى از مهم‌ترين آثارى است كه درباره تاريخ فاطميان و حوادث و اتفاقات آن نوشته شده است. نزدیکى زمان مؤلف به زمان دعوت فاطميان و اهميت رساله، موجب شده كه «افتتاح الدعوة» منبع تمام نوشته‌هاى مورخان اسماعيلى و غير اسماعيلى بعدى واقع شود. کتاب، مشتمل بر یک مقدمه كوتاه از مؤلف و متن اثر است كه در ضمن 38 عنوان كه با لفظ «ذكر» آغاز شده، نگارش يافته است. عصر فاطميان (297 - 567ق)، یکى از مستندترين ادوار تاريخ اسلام است. این دوره را اغلب به عصر طلايى اسماعيليه توصيف كرده‌اند. در این دوران تفكر و ادبيات اسماعيلى به اوج خود رسيد. بسيارى از تاريخ‌نگاران و وقايع‌نگاران مسلمان در دوره ميانه اسلامى درباره فاطميان به نوشتن مطالبى پرداختند. منابع تاريخى مربوط به فاطميان به دو دسته تقسيم مى‌شوند: 1. منابع اسماعيلى؛ 2. منابع غير اسماعيلى. از بين منابع تاريخى اسماعيلى، تأليفات قاضى نعمان (م 363ق) نویسنده و داعى و قاضى‌القضات دولت فاطميان كه در مقامات مختلف به خدمت چهار خليفه نخستين فاطمى پرداخته، از اهميت بسيارى برخوردار است. قاضى نعمان بعد از آنكه به خدمت فاطميان پيوست، تأليفات زيادى در مورد فاطميان از خود برجاى گذاشت كه بعضى تاريخى و بعضى فقهى و بعضى كلامى است. مهم‌ترين تأليف تاريخى قاضى نعمان رساله «افتتاح الدعوة» مى‌باشد. این کتاب اولاً تاريخچه اوضاع و احوالى است كه زمينه‌ساز استقرار خلافت فاطمى بوده است. بسيارى از مورخان از تشكيل دولت فاطمى و دعوت آنان سخن به ميان آورده‌اند، ولى تأليف قاضى نعمان از ديگر تأليفات متمايز است و داراى ويژگى‌هاى منحصربه‌فردى در ارتباط با تاريخ تشكيل خلافت فاطميان مى‌باشد. ثانياً در این کتاب فقط به مسائل مربوط به تشكيل خلافت فاطميان پرداخته شده است؛ بدون اينكه به حوادث تاريخى معاصر آن كه ارتباطى با دعوت و تشكيل خلافت فاطميان نداشته، بپردازد. ثالثاً قاضى نعمان در خدمت فاطميان و قاضى‌القضات آنها بوده است؛ بدين‌رو امكان دسترسى به اطلاعات تاريخى آنان را داشته و خود در اكثر این حوادث حضور داشته است. این کتاب منبع آثار پس از خود بوده است. اكثر مطالبى كه ابن اثير در «الكامل في التاريخ» در مورد دعوت فاطميان در مغرب آورده از «افتتاح الدعوة» گرفته است. فصل مربوط به دولت عبيديان در تاريخ ابن خلدون، خلاصه‌اى است از آنچه قاضى نعمان در کتابش آورده است. مقريزى در «اتعاظ الحنفاء» در قسمت‌هایى عين عبارت و در بعضى موارد خلاصه‌اى از متن «افتتاح» را مى‌آورد. قاضى نعمان در این رساله از مطلبى كه مستند و مورد وثوق مى‌باشد، سخن به ميان مى‌آورد و مطالب اسطوره و محل اختلاف و مشابه آن را كه در دعوت يمن و مغرب بوده نمى‌آورد. او در بيان مطالب، بر اسناد معاصر با وقايع تكيه مى‌كند. تغييرات سياسى - اجتماعى عميقى را كه دعوت ابوعبدالله شيعى در سرزمين بربرهاى كتامه ايجاد كرده، به‌صورت دقيقى آورده است. به جهت آشنايى با فضاى ذهنى نگارنده کتاب، لازم به توضيح است كه در نيمه دوم قرن دوم هجرى، فرقه اسماعيليه با اعتقاد به امامت اسماعيل، پسر امام جعفر صادق(ع) شكل گرفت. با توجه به سابقه مهدویت، اسماعيليان از ابتداى تأسيس تاكنون، عقايد ويژه‌اى در باب مهدویت مطرح نموده، افرادى را به‌عنوان مهدى معرفى كرده و اصلاح‌هایى در خصوص آنان انجام داده‌اند. ابوحوشب و ابوعبدالله شيعى، مهم‌ترين داعيان اسماعيلى در يمن و افريقيه بودند. ابوعبدالله پس از آنكه در حج، خود را به قبيله كتامه نزدیک كرد به‌همراه آنان به افريقيه رفت و كار دعوت را با شدت تمام ادامه داد. وى كه برای مهدى دعوت مى‌كرد، برای جلب قبيله كتامه احاديثى جعل كرد تا آنان را به مهدى معتقد نمايد. علاوه بر ابوعبدالله، ساير مدعیان نيز وعده ظهور مهدى را به مردم مى‌دادند. ابن‌حوشب در يمن به مردم گفت: ظهور مهدى نزدیک است، بايد آماده خروج باشيد. جمعى از اهل عراق به ايشان پيوستند، قوى‌حال شدند و اموال را بين خود تقسيم نمودند. کتاب با ذكر دعوت حسن بن فرح بن حوشب مشهور به «منصور يمن» كه از ائمه فاطمى بوده و از او تعبير به «مهدى» مى‌شود، آغاز شده است. نویسنده، این بخش را با ذكر بيتى از یک شاعر نامعلوم و نيز احاديثى درباره منصور آغاز كرده و سپس احوال فتوحات و اتفاقات عصر فاطمى را یک‌به‌یک تا زمان تأليف کتاب ذكر كرده است.

حجاز با دو شهر مهم آن مکه و مدینه، بدون شک تأثیرگذارترین منطقه در تاریخ اسلام می‌باشد. تولد دین اسلام در این منطقه صورت گرفت و نقش انکارناپذیری در ادامه راه ایفا کرد. با این وجود، تشیع در مکه جایگاهی پیدا نکرد و در مدینه نیز با این که امامان شیعه اکثرا در این شهر بودند، نتوانست پایگاه مستحکمی پیدا کند و به عراق و به ویژه کوفه منتقل شد. حجاز پس از سال‌ها، کم کم نوعی گرایش رقیق شیعی پیدا کرد که آن نیز به علت سلطه اشراف و گاهی فاطمیان بود. نوعی تشیع حبی. کتاب حاضر به بررسی صبغه تشیع در حجاز پرداخته و نام آن را تشیع سیاسی نهاده، هر چند که به عنوان یک محقق غیر شیعه، نگاه او بی طرفانه نیست و فی المثل، معتقدات شیعه را از کتاب‌های ملل و نحل تند اهل سنت گزارش کرده است. مؤلف در مقدمه، جغرافیای حجاز و محدوده آن را بررسی کرده و سپس به بیان تعریف شیعه، شخصیت‌های مهم و اعتقادات شیعه پرداخته که با قصد و غرض همراه است. فصل اول به بررسی وضعیت حجاز قبل از سلطه فاطمیان اختصاص دارد و نقش زیدیه و بعدها اشراف حجاز را مورد مطالعه قرار داده است. همچنین تأثیر قرامطه را در این دوره فراموش نکرده است. بنی مهناء حسینی در برهه‌ای بر حجاز تسلط داشتند که نقش اینها را هم بیان کرده است. مؤلف در فصل دوم به بررسی نقش فاطمیان در حجاز و تأثیر آن‌ها بر فضای شیعی حجاز پرداخته است. فصل سوم به وضعیت حجاز در زمان ایوبیان اختصاص دارد. در این زمان است که سایه قدرت فاطمیان از حجاز برداشته شده و صبغه شیعی حجاز کم می‌شود. فصل چهارم کتاب به قیام‌ها و شورش‌های زیدیه در حجاز دوره ایوبی اختصاص دارد. فصل پنجم کتاب به حملات عباسیان علیه حکام حجاز اختصاص دارد. در این زمان حجاز تحت سلطه اشراف قرار داشت که با عباسیان میانه‌ای نداشتند.

التشيع في طرابلس و بلاد الشام، تأليف شيخ على ابراهيم طرابلسى، اثرى است كه نويسنده آن به بررسى تاريخ تحولات مذهب تشيع در طرابلس و سرزمين‌هاى شام پرداخته است. اين كتاب به زبان عربى و در يك جلد منتشر شده است. كتاب، مشتمل بر مقدمه شيخ قبلان (نايب‌رئيس مجلس اعلاى لبنان) و مقدمه نويسنده و پنج فصل است. نويسنده در بسيارى از مباحث، به منابع مورد استفاده اشاره نكرده است، اما به گفته شيخ قبلان، مهم‌ترين كتاب مورد استناد وى، آثار مورخ بزرگ، ناصر خسرو است كه گزارش كرده كه در سال 428ق، مردم طرابلس شيعه بوده‌اند و بنى عمار بر مذهب شيعه اماميه اثناعشريه بوده‌اند خلاصه مطالب فصول كتاب بدين شرح است: فصل اول: نويسنده در ابتداى اين فصل از كتاب به اهميت استراتژى طرابلس و اوضاع آن در ابتداى قرن پنجم هجرى اشاره كرده است. برخى مورخين به وجود شيعيان در طرابلس شام در عصر عباسى اشاره كرده‌اند فصل دوم: نويسنده در ابتداى اين فصل به تبيين معناى لغوى و اصطلاحى شيعه با استناد به منابع مختلف مى‌پردازد. ادامه اين فصل، به ذكر تعداد ائمه و خلفاى برحق رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و تاريخ ائمه اطهار (علیهم السلام) تا زمان شهادت امام حسين (علیه السلام) اختصاص دارد فصل سوم كتاب به مطالعه حكومت فاطميان در شام اختصاص دارد. فصل چهارم: اين فصل به شرح دولت «بنى عمار» در طرابلس اختصاص دارد. فصل پنجم: علاقه ويژه حكما و وزراى فاطمى به علم سبب شده بود كه در تشويق مردم به علم‌آموزى و نيز ايجاد مراكز علمى براى نشر مذهب تشيع تلاش كنند.

التشيع المصري الفاطمي، كه نام كامل آن در جلدهاى 4 تا 6، «التشيع المصري الفاطمي: إشعاع حي و حضاري: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» و در جلد 1 و 2، «حضارة مصر في ظل الإسلام الشيعي: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» است، تأليف حسن محمد صالح مى‌باشد كه 250 سال حكومت فاطميان مصر را با استفاده از منابع تاريخى مورد بررسى قرار داده است. كتاب در شش جلد به زبان عربى منتشر شده است. نويسنده از منابع متعددى در نگارش اين اثر استفاده كرده كه آثار مقريزى از مهم‌ترين آنهاست. وى گاه تنها نام شخص را در متن ذكر كرده و گاه به كتاب او نيز اشاره كرده است. نويسنده در مقدمه كتاب به تشابه فقهى و اعتقادى فاطميان شيعه مصر، زيديه و اماميه اثناعشريه اشاره كرده و تفاوت آنها را در بحث امامت دانسته است. "جلد ششم" به فهارس 5 جلد گذشته اختصاص دارد.

التشيع المصري الفاطمي، كه نام كامل آن در جلدهاى 4 تا 6، «التشيع المصري الفاطمي: إشعاع حي و حضاري: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» و در جلد 1 و 2، «حضارة مصر في ظل الإسلام الشيعي: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» است، تأليف حسن محمد صالح مى‌باشد كه 250 سال حكومت فاطميان مصر را با استفاده از منابع تاريخى مورد بررسى قرار داده است. كتاب در شش جلد به زبان عربى منتشر شده است. نويسنده از منابع متعددى در نگارش اين اثر استفاده كرده كه آثار مقريزى از مهم‌ترين آنهاست. وى گاه تنها نام شخص را در متن ذكر كرده و گاه به كتاب او نيز اشاره كرده است. نويسنده در مقدمه كتاب به تشابه فقهى و اعتقادى فاطميان شيعه مصر، زيديه و اماميه اثناعشريه اشاره كرده و تفاوت آنها را در بحث امامت دانسته است. "جلد پنجم" در اين جلد از كتاب، ادبيات منثور در عصر فاطمى مصر از جمله خطابه‌ها، نوشته‌هاى فلسفى، فقهى، تاريخى و صنعت ادبى مقامه‌نويسى مورد مطالعه قرار گرفته است. در باب دوم، مدارس و دانشگاه‌هاى مصر در عصر فاطمى ذكر شده است. مقريزى، يعقوب بن كلّس را مؤسس اولين مدرسه رسمى در قاهره دانسته است كه در منزلش طلاب علوم دينى را با فقه جعفرى و اجتهادات اسماعيليه آشنا مى‌كرد. اهميت علم هيئت و نجوم در فرقه فاطميه، بررسى علم پزشكى در عصر فاطمى مصر، ويژگى‌هاى فنى ادبيات در اين عصر و اوضاع شعر و ادب پس از دوره فاطميان از ديگر مباحث اين جلد است. نويسنده همچنين در يك فصل مجزا آرا و ديدگاه‌هاى مورخين گذشته و حال را درباره عصر فاطمى گردآورى و ارائه نموده است. در انتهاى اين جلد از كتاب، مقاله‌اى به قلم عبدالله نجار با عنوان «آيا نزديكى شيعه و سنى ممكن است؟» و سپس شرح حال مختصرى از نويسنده كتاب آمده است.

التشيع المصري الفاطمي، كه نام كامل آن در جلدهاى 4 تا 6، «التشيع المصري الفاطمي: إشعاع حي و حضاري: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» و در جلد 1 و 2، «حضارة مصر في ظل الإسلام الشيعي: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» است، تأليف حسن محمد صالح مى‌باشد كه 250 سال حكومت فاطميان مصر را با استفاده از منابع تاريخى مورد بررسى قرار داده است. كتاب در شش جلد به زبان عربى منتشر شده است. نويسنده از منابع متعددى در نگارش اين اثر استفاده كرده كه آثار مقريزى از مهم‌ترين آنهاست. وى گاه تنها نام شخص را در متن ذكر كرده و گاه به كتاب او نيز اشاره كرده است. نويسنده در مقدمه كتاب به تشابه فقهى و اعتقادى فاطميان شيعه مصر، زيديه و اماميه اثناعشريه اشاره كرده و تفاوت آنها را در بحث امامت دانسته است. "جلد سوم" نويسنده در ابتداى اين جلد ادعا كرده است كه تاريخ از گذشته تا حال حكّامى مانند خلفاى فاطمى نديده است كه اعتقاد كامل به آزادى عقيده داشته باشند. وى تأكيد مى‌كند كه اگر تاريخ دولت فاطمى را مطالعه كنيم و با دقت قضات، نويسندگان و وزراى آن را شناسايى كنيم، خواهيم دانست كه از مذاهب و اديان مختلف بوده‌اند و فرقى بين مسلمان و غير مسلمان و قبطى و يهودى نبوده است؛ جز اينكه خدمت درست و رعايت مصالح ملت مصر و دارالخلافه، ملاك گزينش بوده است. نويسنده در ادامه اين جلد، حكومت فاطميه را از جهات مختلف صنعتى، فرهنگى و سياسى مورد بررسى قرار داده است. وى در بخشى از كتاب به عجايب و اهرام مصر پرداخته و خاطرنشان مى‌كند كه در طول بيش از 250 سال حكومت فاطميان بر حفظ آنها و ممانعت از سرقت و نابودى آنها اهتمام داشته‌اند. بررسى صنعت عطر، موسيقى، نقاشى، جواهرات، شيشه، اسلحه و مانند آن از ديگر مباحث ذكرشده در اين جلد از كتاب است.

تاريخ الفاطمي الإجتماعي تألیف ابراهیم رزق‌الله ایوب، در رابطه با اوضاع و احوال خلفا و آداب‌ورسوم مردم در حکومت فاطمیان مصر نوشته شده است. کتاب مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل است که در هر فصل مطالب و یافته‌های مرتبط با آن موضوع دسته‌بندی و مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده در نگارش کتاب از مصادر و منابع مختلف عربی چون «اتعاظ الحنفا» و «المواعظ و الإعتبار» مقریزی، «وفيات الأعيان» ابن خلکان و «سفرنامه ناصرخسرو» بهره گرفته است. نویسنده در مقدمه کتاب چنین نوشته که پس از این‌که کتاب «التاريخ الفاطمي السياسي» را به چاپخانه سپردم، بهتر دیدم که کارم را با نگارش کتاب دیگری با عنوان «التاريخ الفاطمي الإجتماعي» در مطالعه حکومت فاطمیان به لحاظ مذاهب متعدد، احوال معیشت و عادات در جشن‌های دینی و مناسبات و ... کامل کنم در فصل اول کتاب ساختار اجتماعی مصر بررسی شده است. در فصل دوم کتاب، وضعیت معیشت مردم به لحاظ پاداش و حقوق و البسه و خوراک و قیمت هر کدام از آن‌ها بررسی شده است. در فصل سوم مظاهر ثروت و قدرت حکومت فاطمی ذکر شده است. در فصل چهارم خدمات و کارهای عمومی در ایام خلافت فاطمیه مصر معرفی شده است. در فصل پنجم حوادث اجتماعی و به‌ویژه بالا و پایین رفتن رود نیل و تأثیر آن بر زندگی مصریان بررسی شده است. در فصل ششم کتاب زندگی روزمره جامعه فاطمی مصر مطالعه شده است.