جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نقش قرآن در شعر دورهء اموى و عباسى نقشى مفهومى و غیر مستقیم است و اقتباس هاى ظاهرى در شعر دورهء اموى که سمبل حاکمیت تعصب عربى است فقط در موارد نادرى در جهت اندیشه هاى سیاسى به کار رفته است. در زمینهء نثر برخلاف شعر متون، کاملأ دینى و یا تحت تأثیر مستقیم پیام هاى دینى است. در دیوان شاعران مهم دورهء عباسى همچون شریف رضى و متنبى اقتباس قرآنى حضور ندارد، ولى شعر دورهء سقوط شعرى است که آیات قرآن در میان ابیات آن مشهود است و شعراى گمنام و مشهور در این امر مشترکند. مطمئنا یکى از علل این پدیده وجود حاکمیت هاى دینى است که بیشتر به ظواهر دینى مقید بوده اند. ابن معتوق یکى از شعراى شیعى قرن یازدهم هجرى است. وى تصاویر مختلفى از آیات قرآن را چه به صورت مستقیم و چه به صورت مضمونى در شعر خود به نمایش گذاشته أست. او اکثر آیات نازل شده در شأن اهل بیت را در مدح ممدوح خود به کارگرفته است.

ورود خاورشناسان به حوزه شرق و آگاهی از تاریخ و ادبیات عرب و همچنین چاپ و ترجمه قرآن کریم، دامنه مطالعات آنان را گسترش داده به گونه ای که پیرامون آیات قرآنی به بحث ونظر پرداختند و از نگاه هرمنوتیکی به سابقه مضامین آیات دلبسته و در جهت اثبات داده های تورات وانجیل به تطبیق و مقایسه بین کتب آسمانی فرمان دادند. جمع زیادی از مستشرقان در ردً و انکار وحیانیت قرآن، احتمال اقتباس این کتاب از تورات و انجیل و دیگر کتب آسمانی پیشین را مطرح کرده اند و در جستجوی شواهد و قرآئن و تشابهاتی بین معارف و داده های قرآنی و تورات و انجیل برآمده تا قطعی بودن این احتمال را به اثبات برسانند. هرچند برخی در کتب قرآن پژوهی خود به اجمال و اشاره به طرح این تئوری پرداخته اند اما یوسف دره حداد تمام پژوهشهای خود را معطوف و مصروف به این مسأله نموده و به تفصیل با استناد به آیات قرآنی موضوع را مورد بررسی قرار داده است. در مقابل عده ای از مستشرقان به نقد اجمالی این ادعا اکتفا نموده و این برداشت ها را از اساس اشتباه دانسته اند. ولی برخی از دانشمندان اسلامی خصوصا به خاطر استشهاد قرآن برای اثبات اقتباس به نقد و انتقادهای تفصیلی در این باره دست زده وبا توجه به تناقض های مطروحه در مقام پاسخ برآمده اند. در این پژوهش به نقد وبررسی دیدگاه اقتباس قرآن امعان نظر شده است.

تئودور نولدكه آلمانى ازجمله خاورشناسانى است كه درباره اصالت قرآن پژوهش كرده است. اين پژوهش، با روش توصيفى ـ تحليلى و با رويكرد انتقادى، به ارزيابى نظريه وى در مورد اقتباس قرآن پرداخته است. به اعتقاد او، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اغلب آموزه هاى قرآن را از طريق ارتباط با اديان و ساير فرهنگ ها به دست آورده است. نولدكه در نظريه اقتباس قرآن، بيش ترين سهم را به آموزه هاى يهودى و سپس مسيحى و در نهايت، فرهنگ جاهليت مى دهد. وى براى ادعاى اقتباس قرآن از منابع يهودى ـ مسيحى، دو دليل مى آورد: نخست، مشابهت قرآن به كتب يهودى ـ مسيحى و ديگرى، ارتباط پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله با پيروان اديان يهودى ـ مسيحى است. نولدكه ميان فرهنگ جاهلى و قرآن شباهت هايى را برشمرده و پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را مؤدب به آداب جاهلى معرفى مى كند. ادله وى درباره مسئله اقتباس قرآن مردود مى باشد؛ زيرا اولاً، مشابهت چشمگيرى بين قرآن و كتب يهودى و مسيحى و فرهنگ جاهليت وجود ندارد. ثانيا، ادعاى ارتباط علمى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله با پيروان اديان يهودى و مسيحى، و مطابق بودن رفتار آن حضرت با فرهنگ جاهلى، عارى از استناد صحيح تاريخى است.

یکی از راه های کارآمدی که ادیبان مسلمان و غیر مسلمان برای شیوایی و ماندگاری سخن خود از آن بهره جسته­ا ند، بهره­ مندی از واژگان ساختارها و مفاهیم قرآن کریم در واژگان و معانی اسالیب آثار ادبی­ خویش است، و این امر موجب شده تا اثر ارزنده ­ای از خود به یادگار بگذارند. مقالۀ پیش رو، با عنوان «تأثیر قرآن کریم بر اشعار ابوالفتح بستی» یکی از شاعران قرن چهارم هجری است، که تأثیر پذیری این شاعر از قرآن کریم و چگونگی آن و نیز اغراض شعری وی را بررسی می ­کند. در این پژوهش به شیوۀ تحلیلی- کتابخانه­ ای، انواع تأثیر گذاری قرآن کریم بر اشعار ابوالفتح بستی شاعر پر آوازه عصر غزنوی و چگونگی تأثیر پذیری وی از قرآن کریم مورد تحلیل، بررسی قرار گرفته و دست آورد آن این است، که به صورت­ های لفظی و معنوی ساختاری از قرآن کریم تأثیر پذیرفته و ابیات برگرفته از قرآن در پنج عنوان کلی دسته­ بندی گردیده است، که عبارتند از: حکمت، غزل، ذمّ و هجا و عتاب، فخر و مدح. شاعر از حکمت نسبت به سایر عناوین بیشترین تأثیر پذیری را داشته است و این یکی از نشانه­ های اعجاز تأثیری قرآن کریم بر همه شئونات مسلمانان در همه اعصار اسلامی از آغاز تاکنون می­ باشد.

شاعران ایرانی از آغاز پیدایش زبان فارسی، کم و بیش به قرآن کریم و احادیث توجّه داشته ­اند. این توجّه در سده­ های هفتم و هشتم با گسترش معارف اسلامی و اندیشه های عارفانه به اوج خود می­ رسد. مولانا حسن کاشی، شاعر پارسی­ گوی شیعی سدۀ 7 - 8 ه . ق به اقتضای تربیت خانوادگی، علاقۀ شخصی، ذهنیّت مذهبی و سنّت انعکاس معارف اسلامی در شعر پارسی با این منابع معرفتی آشنایی عمیق داشته و در اشعار خود به ویژه در قصاید به مناسبت­ های مختلف از آن­ها بهره گرفته است. موضوع پژوهش حاضر بررسی تأثیر قرآن و حدیث در شعر اوست و پس از اشاره­ای به احوال شاعر، به شیوه ­های مختلف استفادۀ وی از قرآن و حدیث از جمله تلمیح، تصویر، اقتباس، ترجمه، تأویل و تفسیر و حلّ پرداخته شده است. هم­چنین ترکیباتی که شاعر در به کارگیری آن­ها وامدار قرآن و حدیث است، بررسی شده؛ در نهایت اهداف شاعر از کاربرد قرآن و حدیث از جمله استشهاد و استناد، تشبیه و تمثیل، تعلیل و توجیه، برهان و استدلال، تبرّک و تیمّن، توصیف و بررسی گردیده است. این پژوهش بیانگر تأثیرپذیری گستردۀ شاعر از قرآن کریم و به میزان کمتر از احادیث است. شیوۀ غالب اثرپذیری او تصویری و بیشتر با هدف توصیف به ویژه توصیف و منقبت حضرت علی (ع) است.

این گفتار به بررسی و تحلیل اقتباس‌های قرآنی از دیدگاه بلاغت سنتی و نظریه‌های ادبی جدید می‌پردازد. در این پژوهش این پرسش‌ها مطرح خواهد شد: 1ـ اقتباس در بلاغت سنتی چه جایگاهی دارد؟ 2ـ اقتباس به عنوان یک آرایۀ ادبی و یکی از جلوه‌های تأثیرپذیری از قرآن چگونه سرقت قلمداد شده است؟ 3ـ چگونه می‌توان آرایۀ اقتباس در بلاغت سنتی را در پیوند با برخی مباحث نظریه‌های ادبی معاصر مطرح و به روز نمود؟ 4ـ نقش زیباشناختی اقتباس در بافت متن جدید چگونه بروز و ظهور پیدا می‌کند. برای پاسخ به این پرسش‌ها ابتدا به تعریف و تحدید حوزۀ معنایی اصطلاح اقتباس، گونه‌های آن و جایگاه اقتباس در منابع بلاغت فارسی پرداخته شده، سپس به پیوند اقتباس با مباحث بینامتنی و بدخوانی خلاق در حوزۀ نظریه‌های ادبی جدید اشاره شده است و در نهایت برای نمایش نقش زیبایی‌شناختی اقتباس، نحوۀ پیوند بخش اقتباس شده با بافت زبانی متن حاضر و نحوۀ خوانش خلاقانه و متناسب با بافت متن جدید نشان داده شده است. نتیجه این جستار بیانگر آن است که اقتباس بر اساس بلاغت سنتی، گاهی نوعی آرایه و جلوۀ تأثیرپذیری از قرآن و حدیث و گاه نوعی سرقت ادبی قلمداد شده است و بحث و بررسی پیرامون آن به فراموشی سپرده شده است، اما بر اساس نظریۀ بینامتنی و بدخوانی خلاق اقتباس نوعی تکنیک و هنرسازه است که اگر با خوانش خلاقانه سخنوران توأم شود و بخش مقتبس در بافت جدید به‌جا و خوش بنشیند، جلوه‌ای از توانایی هنرمند در احضار متن پیشین است و نه تنها از مقولۀ سرقات ادبی نیست، بلکه یکی از نمودهای برجستۀ توانایی هنرمند در بافت گردانی است.