جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سیاست ها و برنامه های جمعیتی در ایران بیشتر بر پویایی رشد و حجم جمعیت متمرکز بوده و کمتر به ساختارهای سنی جمعیت، تغییرات و پیامدهای آن توجه شده است. این در حالی است که کاهش سریع باروری در دو دهه اخیر منجر به تغییرات بنیادی در ساختار سنی جمعیت شده است. در بستر این تغییرات، فازی از تحولات جمعیتی در ایران آغاز شده است که «پنجره جمعیتی» نامیده می شود. پنجره جمعیتی وضعیتی موقت در ساختار جمعیتی ایران است که در سال 1385 باز شده و برای حدود چهار دهه طول می کشد. در این دوران، نسبت جمعیت در سنین فعالیت به حداکثر خود می رسد و نسبت های وابستگی سنی کاهش می یابد و در نتیجه فرصت طلایی و منحصربه فردی فراروی توسعه اقتصادی فراهم می شود. البته این وضعیت به صورت اتوماتیک و خودبه خود عمل نمی کند و بهره برداری از آن نیازمند بسترهای اقتصادی، اجتماعی، سیاستی و نهادی مناسب است.این مقاله به بررسی تغییرات ساختار سنی و ظهور پدیده پنجره جمعیتی و پیامدهای اقتصادی آن در ایران می پردازد. در این راستا، ابتدا مروری کوتاه بر گذار جمعیتی ایران خواهد داشت، سپس تغییرات اخیر و آینده ساختار سنی جمعیت بررسی خواهد شد. در ادامه به بررسی پنجره جمعیتی ایران، زمان بندی و طول مدت آن و ارتباط آن با رشد اقتصادی می پردازد. در نهایت یک سری پیشنهادات و الزامات سیاستی برای بهره برداری از این فرصت جمعیتی مطرح خواهد شد.

گرچه بررسی تاثیرات همزمان سن – دوره – نسلی در مطالعات جمعیتی سلامت سابقه طولانی دارد، مشکل شناسایی مدل همیشه مانعی سر راه تشخیص این تاثیرات بوده است. این مشکل با توسعه مدل های چند سطحی در سال های اخیر حل شده است. مقاله حاضر با هدف معرفی نسخه خاصی از این مدل ها، کاربردی از آن را در بررسی تحولات مصرف سرانه چربی 212035 خانوار ایرانی در فاصله سال های 1363-1385 برگرفته از اطلاعات هزینه و درآمد خانوار به بحث گذاشته است. یافته ها حاکی از افزایش پیوسته سرانه مصرف چربی (از اقلام مهم در بحث گذار تغذیه ای و تاثیرگذار بر سلامت جمعیت ها) در سال های اخیر در ایران است. خانوارهای روستایی (از سال 1375) و خانوارهای دارای سرپرست با تحصیلات پایین (از سال 1380) سرانه مصرف چربی بالایی داشته اند. در کنار تاثیرات دوره – نسلی، سطح درآمد، سکونت روستایی و سن سرپرست رابطه مستقیمی با مصرف سرانه چربی داشته اند. این تحولات نیازمند توجه جدی در برنامه های سلامت عمومی است.

نظریه گذار جمعیتی دوم در اصل نظریه ای برای تبیین «باروری پایین» در جوامع پیشرفته اواخر مدرن است. این نظریه، باروری پایین و دوام آن در جوامع مزبور را با توجه به تغییرات اساسی که در دهه های پایانی قرن بیستم در سطح جامعه و خانواده و در نحوه بچه آوری در آن جوامع پیش آمد توضیح می دهد.نظریه گذار جمعیتی دوم در کشورهای اسکاندیناوی تقریبا به طور کامل و در کشورهای دیگر مدرن در حوزه فرهنگی لیبرال – شامل سایر کشورهای اروپای شمالی و غربی و کشورهای انگلیسی زبان خارج از اروپا – تا حدود زیادی صدق می کند. با وجود این، در اروپا از شمال به جنوب و از غرب به شرق و در جوامع پیشرفته شرق آسی در مقیاسی بزرگ تر از میزان صدق آن کاسته می شود. پیدا است که در کاربرد آن برای مطالعه باروری پایین و دوام آن در ایران محدودیت های مزبور باید لحاظ شود. اضافه بر آن، ایران کشوری پیرامونی است و تغییرات آن تا حدودی وابسته و در نتیجه ناهمسان، ناهماهنگ و ناهمزمان است. از این رو، از این لحاظ هم نظریه مزبور، پیش از کاربرد در جامعه پیرامونی ایران، باید تعدیل و اصلاح گردد. مقدم بر ملاحظات مزبور، در خصوص مناسبت نظریه گذار جمعیتی دوم در جوامع پیرامونی (نظیر ایران)، این سوال راهبردی هم مطرح است: آیا می شود پیش از خروج از دوران گذار مثبت رسیده شد. زیرا، اگر ترکیب سنی کنترل شود رسیدن باروری جمعیت به جانشینی و رشد آن به صفر تقریبا همزمان اتفاق می افتد. از این رو، در اثر ترکیب سنی، گذار جمعیتی دوم ایران برای چندین دهه – شامل فاصله زمانی رسیدن باروری جمعیت به سطح جانشینی و رسیدن میزان رشد به صفر – با گذار جمعیتی اول همپوشانی خواهد داشت.