جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با نگاه به سیر تاریخی تولد و تطور «اندیشه ولایت»- به طور عام- و اندیشه «ختم ولایت»- به طورخاص- می توان گفت که حکیم ترمذی در قرن سوم با نوشتن کتاب ختم الاولیاء، گفتمان «صدق» را که بر اندیشه خراز حاکم بود به گفتمان «صدیقیت/ ولایت» تغییر می دهد. به عبارت دیگر ما شاهد یک انتقال گفتمان از صدق به صدیقیت/ ولایت هستیم. بدین ترتیب مفهوم صدق که در اندیشه متصوفه، مفهومی محوری بود، جای خود را به مفاهیم صدیقیت و ولایت می دهد. این تطور به نوبه خود زمینه تولد اندیشه ختم ولایت نزد ترمذی می شود. در همین جریان با ظهور ابن عربی و نوشتن کتاب عنقاء مغرب فی معرفه ختم الاولیاء و شمس المغرب بحث صدیقیت کم رنگ شده و در فتوحات مکیه و فصوص الحکم به طور کلی گفتمان ولایت غالب می شود. بنابراین می توان گفت در سیر تاریخی این جریان، ابن عربی، نقطه عطفی است که در آن گفتمان صدیقیت/ ولایت به گفتمان ولایت تغییر می یابد.

حکایت نغز و دلپذیر شیخ صنعان که یکی از داستان های رمزی و تمثیلی منطق الطیر، اثر عارف بزرگ قرن ششم و اوایل قرن هفتم عطار نیشابوری (537 - 627 ق) است؛ چه به لحاظ ماهیت و چه از دیدگاه شیوه سلوک، شباهتی تام به ماجرای دیدار مولانا و شمس دارد. نگارنده بر آن است تا این وجوه شباهت را در سرگذشت آن دو باز نماید.عشق و دلدادگی، محور اصلی این شباهت است و در هر دو ماجرا، عشق مهم ترین شیوه سلوکی است که عاشق پاک باز در کسب آن قمار می کند. از وجوه دیگر این تشابه می توان به ملاقات به ظاهر غیرمنتظره مولانا و شمس و از سوی دیگر شیخ و ترسازاده اشاره کرد؛ که برای هر دو زندگی تازه ای رقم می زند و خلوت ملاقات آغازین، هر دو را از دوستی هایی که مانع عروج و سلوک بوده، رهایی می بخشد و در این هم نشینی وارد دنیایی می شوند که از دنیای مریدان و اطرافیان بسیار فاصله دارد و در نزد آن غریبه ها مشق عشق می کنند و همه چیزهایی را که تا آن روز در اثر زهد و مجاهدت کسب کرده بودند یک باره فراموش می کنند (درس، وعظ، جاه، شهرت و حتی وقار و هیبت). بروز و ظهور عشق در وجود مولانا و شیخ یک طغیان عظیم و مقاومت ناپذیر روح بود بر ضد عقل و آداب مصلحت جویی های عاقلانه.قرار گرفتن مولانا و شیخ در برابر خواست های غافل گیرانه و غیرقابل قبول شمس (زن خوب روی، پسری شاهد و سبوی شراب) و ترسازاده (سجده بر بت، قرآن سوزی، خمرنوشی، دیده از ایمان دوختن و خوک چرانی) آخرین ندبی بود که مولانا و شیخ را به عذرا رسانید. سرانجام پس از کام روایی دیری نکشید که دوران فراق آغاز گردید تا این دو عارف بزرگ در انس عاشقانه ای که ممکن بود حجاب راه شود، باقی نمانند و از مقام تبتل که رهایی از جاه و حشمت فقیهانه بود، فراتر روند و عروج خود را ادامه دهند.به هر روی این دو ماجرا، عرفان عاشقانه را در برابر تصوف عابدانه و زاهدانه مستقیم ترین و اصیل ترین راه وصول به حقیقت می داند و عشق را برترین شیوه سلوک.

لطفا برای مشاهده متن چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.