جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از نکات مهم در حوزه مباحث سیاسی و اجـتماعی، بررسی رابطه‌ بین «دین» و «سیاست» است و در این باره، نظرات گوناگونی از تباین تا تلازم مطرح شده است. نوع تعریف از دین و تحدید و توسعه دامنه دخالت آن در اجتماع، در بررسی این مهم نقش اساسی دارد. در نگاه قرآن و سنت، میان دین اسلام و برپایی حکومت، تلازم وجود دارد و این تلازم در آرای علامه طباطبایی به عنوان یک مفسر شیعی و سید قطب به عنوان یک مفسر اهل سنت، قابل رؤیت است. در این مقاله که به روش تحلیلی‌ـ تطبیقی تدوین شده، پس از تعریف دین، حکومت و سیاست، این تلازم به اثبات رسیده است. با بیان نظرات دو مفسر، اشتراک نظر آن دو در تعریف دین و دامنه دخالت آن در اجتماع و نیز تمایز نظر آن دو در نوع تبیین رابطه نیازمندی بین دین و سیاست روشن می‌گردد. نتایج مقایسه نشان می‏دهد که هر دو مفسر، معتقد به تعریف حداکثری از دین و ابتنایش بر فطرت و تأثیر و تأثر بین آن و نظام اجتماعی و سیاسی هستند با این تمایز که علامه در صدد تبیین نیازمندی اجتماع برای متعالی شدن به دین است؛ و در مقابل، سید قطب در صدد بیان نیاز دین برای بقا و جلوه نمایی حداکثری به حضور اجتماعی و دخالت و مدیریت در جامعه است. علاوه بر آن، به رغم اشتراک‏هایی در بحث حاکمیّت و حکومت، بین ایشان در مورد تعیین حاکم سیاسی اسلامی تفاوت وجود دارد، از این‌رو، دو دیدگاه تبار متفاوتی دارند.

برای بهره‌مند شدن از روایات به عنوان یکی از منابع مهم شناخت دین، شناخت جایگاه رجالی راویان موجود در زنجیره سند آنها ضرورت دارد. این شناخت خود بر شناخت شخص راویان استوار است، زیرا ابتدا باید شخص قرار گرفته در زنجیره سند شناسایی گردد تا پس از آن جایگاه رجالی او مورد بررسی گیرد. مبحث توحید مختلفات در علم رجال به دنبال کشف همه عناوین راویان و یکسان‌سازی آن­هاست که تلاشی بایسته در مسیر شناخت شخص راوی محسوب می­شود. کشف علل تعدد عناوین راویان یکی از راه­هایی است که می‌تواند پژوهش­گر را در این راستا یاری کند. این پژوهش به روش توصیفی­ـ تحلیلی و با بررسی منابع روایی و رجالی در مقام پاسخ به این سؤال است که علل تعدد عناوین یک راوی چیست؟ نتایج پژوهش نشان می­دهد که تصحیف عناوین در کنار تعدد واقعی عناوین، اختلاف در عناوین، اختلاف منابع رجالی و حدیثی، خلط نام‌ها با نام‌واره­ها، خلط کنیه‌ها و کنیه‌واره‌ها، اختصار سند، اختصار عنوان و تعمد در تعدد عناوین، مهم­ترین علل تعدد عناوین راویان است.

سومین خطبۀ نهج البلاغه، «شقشقیه» نام دارد که در آن، بالاترین مقاصد کلامی در زیباترین قالب‌های بلاغی ارائه شده است. یکی از قالب‌های ادبیِ اعجاب‌برانگیز، استفاده از استعاره‌‌‌‌ها و کنایه‌های متعددی است که امام علی علیه السلام در طی این سخنرانی به کار گرفته است. با بررسی استعاره‌‌‌‌ها و کنایه‌های مذکور دریافت‌ می‌شود که این کلام از سطح سخن معیار و هنجار، فراتر است و موجب برجسته‌سازی در ذهن مخاطب می‌شود. البته برجسته‌سازی از طریق شگردهای مختلفی صورت‌ می‌پذیرد که پژوهش پیش‌ رو، تنها شگردهای استعاره و کنایه را با محوریت چیستی اغراض مفهومی امام علی علیه السلام مورد تحقیق قرار داده است. روش این مقاله توصیفی _ تحلیلی است و نتایج آن نشان‌ می‌دهد که بررسی هر یک از برجسته‌سازی‌های استعاری و کنایی در خطبۀ شقشقیه، مخاطب را به اغراض و مقاصد عمیقی رهنمون‌ می‌سازد؛ مقاصدی چون: جایگاه حقیقی امامت، دیدگاه امام علیه السلام دربارۀ مردم و حکومت، برخی از ویژگی‌های رفتاری خلفای پیشین، و نیز به تصویر کشیدن وضعیت کنونی و گذشته. پی بردن به این گونه اغراض، نقش بسزایی در جهت تحلیل گفتمان امامتِ امام علی علیه السلام در تفکر شیعی دارد.

چهارمین آیه از سوره بلد که مفسران در تفسیر و مترجمان در برگردان فارسی آن دیدگاه‌های مختلفی را مطرح نموده‌اند، آیه‌ای چندمعناست. منظور از چندمعنایی در آیه، نه به‌معنای ابهام معنایی است که بدون قصدِ گوینده در کلام رخ می‌دهد، بلکه حاکی از قدرت و حکمت خداوند در گزینش واژه‌ها و ترکیب‌هایی است که همزمان بیانگر چند معنا بوده و همه معانی، مقصود او نیز باشد. پژوهش حاضر با هدف بررسی تفسیری و ترجمه‌ای چهارمین آیه از سوره بلد، ویژگی چندمعنایی در آن را مفروض دانسته است. لازمه فهم و برگردان مطلوب آیه، شناخت واژگان کاربسته، روابط هم­نشینی در آیه و سپس فضای سوره است. نوشتار پیش رو که با روش توصیفی- تحلیلی انجام یافته، به این نتیجه می‌رسد که می‌توان دو معنا را از آیه به‌عنوان مراد پروردگار دریافت که انعکاس آن در برگردان فارسی آیه، به سبب عدم امکان معادل‌سازی یک‌به‌یک (یک واژه به ازای یک واژه)، کاربست موازی واژگان خواهد بود.

قرآن کریم با اسلوب‌های گوناگون به بیان و القای معنا پرداخته است؛ یکی از این اسلوب‌ها، تصریف شدن معانی است بدین معنا که گاه یک معنا در قرآن کریم لباس‌های متفاتی از لفظ به تن می‌کند. قرآن کریم در آیات مختلف به این اسلوب خویش اشاره نموده است. برای نمونه «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِن کُلِّ مَثَلٍ فَأَبَی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ کُفُورًا» (الإسراء/ 89) و (نک. أنعام/ 46 و 105؛ طه/ 113؛ إسراء/ 41 و 89؛ کهف/ 54). علامه طباطبایی (ره) در تعریف تصریف می‌فرماید: «تصریف به معنای برگرداندن و دوباره آوردن و با بیان‌های مختلف و اسلوب‌های گوناگون ایراد کردن است» (طباطبایی، 1374ش، ج13، ص280). به طور خلاصه، تصریف یعنی «بیان یک معنای واحد و یکسان با روش‌های مختلف». از اهداف تصریف آیات قرآن که در صدر و ذیل آیات فوق اشاره شده می‌توان به: فهم روشن‌تر معنا، رفع خستگی از بیان یک معنا با یک اسلوب، یقین به حق، عبرت-گرفتن، اعجاز بیانی، بازگشت به حق، تقوای الهی، شکرگزاری و اتمام حجت (ر. ک: انصاری مقدم، 1398ش، صص24-28) اشاره نمود. تصریف معنا با تعابیر مختلف گاه در سطح تفاوت «واژگان» شامل حروف، اسامی و افعال و گاه در سطح «عبارات» یعنی بیان یک معنا یک بار با بیان اخباری و تصریف همین معنا بار دیگر با بیان انشائی و گاه یک بند(پاراگراف) مانند ایراد یک معنا در قالب داستان و ایراد همان معنا با قالب استدلال انجام می‌گیرد. برخی از قرآن‌شناسان معاصر، آنچه را که برخی دیگر با عنوان پدیده تکرار در قرآن کریم دانسته‌اند در زمره تصریف می‌دانند. اما برای فهم بهتر این پدیده در قرآن کریم و همچنین برای ارائه یک روش در تحلیل این دسته از آیات و معنادارسازی علت تفاوت‌ها، می توان به تحلیل این تفاوت‌ها بر مبنای متکلم سخن، سیاق کلام و امثالهم پرداخت. آنچه در رساله پیش رو به عنوان متغیر تحلیل این تفاوت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، مخاطب است. مراد از متغیر مخاطب آن است که خداوند متعال در جاهای مختلف قرآن بر اساس اینکه مخاطب سخن کیست و چه ویژگی‌هایی دارد، از الفاظ متفاوتی برای یک معنا استفاده می کند. به صورت کلی می توان گفت که با توجه به شرایط گستره مخاطبان در آیات قرآن کریم شامل پیامبر اکرم (ص)، مومنین، مشرکین، منافقین، اهل کتاب و... می شود.

نزدیکترین دانش در مطالعات سنتی به آنچه امروزه نشانه شناسی گفته می شود علوم بلاغی است. و پیوند مطالعات قرآن شناسی با مطالعات علوم بلاغی در قرآن شناسی پیشینه ای کهن دارد و اینکه چگونه انجام این مطالعات بر قرآن به زایش و شکل گیری و تحول و توسعه دانش بلاغت منجر گردید. اما مطالعات«نشانه شناسی» که بستر و ریشه اش را در علوم بلاغی سنتی می توان باز جست امروزه در یک تحول دقیق و عمیق به نشانه شناسی (علم الدلاله) انجامیده است و دایره شمول نظریاتش نه تنها نشانه های زبانی که همه نظام های نشانه ای دیگر(همچون پوشاک، غذا و...) را در بر می گیرد. در بومی سازی این دانش در مطالعات قرآن شناسی می توان از مسیرها و روش های متفاوتی استفاده نمود. در پایان نامه پیش رو یکی از زیر شاخه ها یعنی موضوع تعمیم دنبال شده است.برای درک بهتر مفهوم تعمیم با رویکرد نشانه شناسی لازم است دریچه سخن را از دانش نشانه شناسی طراحی نمود.

در کلام امام علی (ع)، قرآن با زیباترین و دقیق‌ترین عبارات توصیف ‌شده است. شروح نهج‌البلاغه نتوانسته‌اند، در این زمینه تمام زوایای اندیشه مولا علی (ع) را تبیین کنند. در سالیان اخیر دانش «زبان‌شناسی شناختی» در عرصه درک معنا به نظریاتی رسیده که می‌تواند در حوزه تبیین مفاهیم متون دینی ازجمله نهج‌البلاغه کاربرد داشته باشد. از جدیدترین نظریات، «مدل آمیختگی مفهومی» فوکونیه و ترنر (2002) است. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از این الگو، در پی تبیین استعاره‌های مفهومی به‌کاررفته در مورد «قرآن» در خطبه 198 است. به این منظور، به‌تناسب ظرفیت یک اثر پژوهشی، چهار عبارت استعاری از این خطبه انتخاب و با استفاده از الگوی چهار فضایی، مراحل ساخت معنا به تصویر کشیده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، واژه‌های «بحر»، «تبیان»، «شفاء» و «جُنَّه» که برای توصیف قرآن در حوزه مبدأ، به‌کاربرده شده در درک استعاری حوزه مقصد (واژه قرآن)، نقش تبیین‌کنندگی دقیقی را ایفا می‌کنند و از این طریق می‌توان با خوانشی جدید به نکات بدیع دست‌یافت. یافته‌ها حاکی است که امام (ع) در کاربرد این عبارات از ژرف‌نگری جامعی بهره برده است و کاربست این نظریه می‌تواند افق‌های جدیدی را در تبیین مفاهیم استعاری نهج‌البلاغه بگشاید.

سخن از انسجام و پیوستگی متن قرآن به گذشته های دور در اندیشه قرآن پژوهان مسـلمان برمی گردد. به رغم باور عموم قرآن پژوهان غربی به پراکنـدگی مـتن قـرآن، در دوران معاصـر دسته ای از ایشان با اتکا به دانش های ادبی و زبانی، در پی اثبات انسجام و پیوسـتگی ایـن متن مقدس در قالب نظریه نظم متقارن بر آمده اند. مقاله حاضر با در پیش گرفتن روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی رویکرد «ریموند فرین»، قرآن پژوه معاصر خواهد پرداخت. وی با رویکردی ادبی به اثبات انسجام ساختاری سوره بقره می پردازد. این مقاله، نخست به معرفی مفهوم نظم متقارن پرداخته و پس از آن دیدگاه ریموند فرین در نظم سوره بقره را بیان کرده و به نقد و بررسی آن می پردازد. ریموند فرین سوره بقره را به نُه بخش تقسیم می نماید و به صورت معکوس میان بخش‌های سوره ارتباط برقرار کرده و یک مدل کلی و فراگیر را از ارتباط بخش‌های سوره ارائه می کند. از جمله نقدهایی که بر کار وی وارد است؛ می توان به عدم ذکر مبانی تقسیم بندی ارائه تفاسیر اشتباه از سوره بقره، معیوب بودن برخی از ساختارهای درون بخشی سوره بقره، عدم توانایی قرار دادن یازده آیه پایانی بخش C’ در ساختار کلی سوره، ناکافی بودن شواهد تقارن میان بخش‌ها اشاره نمود. از نتایج این پژوهش اثبات ساختار منظم سوره بقره در قالب نظریه نظم متقارن می باشد که نشان می دهد سوره بقره منسجم است و هر آیه درست همانجایی از متن که باید قرار گرفته است.

اغلب اندیشمندان غربی قائل بر گسسته بودن محتوای قرآن هستند اما برخی از اندیشمندان این اجماع را نپذیرفته و تلاش نموده تا انسجام ساختاری متن قرآن را اثبات نمایند. مقاله حاضر با درپیش گرفتن روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی رویکرد «جواد انور قریشی»، قرآن پژوه معاصر خواهد پرداخت. وی با تکیه بر نظریه نظم متقارن به تحلیل بلاغی سوره یوسف می پردازد. اندیشه نظم متقارن نشان خواهد داد که متن قرآن منسجم است و هر آیه، در جای درست خود قرار گرفته است. این مقاله، نخست به معرفی مفهوم نظم متقارن پرداخته و پس از آن نظم کامل سوره یوسف را از دیدگاه جواد انور قریشی بیان کرده و به نقد و بررسی آن می‌پردازد. انور قریشی سوره یوسف را به بیست و یک بخش تقسیم می نماید و به صورت معکوس میان بخش‌های سوره ارتباط برقرار کرده و یک مدل کلی و فراگیر را از ارتباط بخش های سوره ارائه می‌کند. وی معتقد است که خواب پادشاه مصر به عنوان یازدهیم بخش، در مرکز ساختار سوره یوسف قرار می گیرد و ده بخش انتهایی سوره یوسف بازظهوری از ده بخش ابتدایی سوره می‌باشد. ازجمله نقدهایی که بر کار وی وارد است؛ می توان به عدم ذکر مبانی تقسیم بندی و پریشانگی در تقسیم بندی آیات اشاره کرد. از نتایج این پژوهش اثبات ساختار منظم سوره یوسف در قالب نظریه «نظم متقارن» می‌باشد.

سرمایه اجتماعی در هر جامعه ای برخاسته از تجربه‌های تاریخی و تابع شرایط زمانی و مکانی آن است. از مهم‌ترین مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی، هنجارهای اجتماعی است که در حیطه موضوعات جامعه‌شناسی قرار می‌گیرد. هنجارهای اجتماعی به منزله قاعده رفتاری هستند که در تعاملات و مناسبات اجتماعی به کار برده می‌شوند و منبعث از اعتقادات، باورها و ارزش‌های اجتماعی هستند. مقاله حاضر می کوشد تا با روش توصیفی – تحلیلی مکانیسم‌های نهادینه‌سازی هنجارهای اجتماعی را از نگاه امام علی(ع) بررسی نماید، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، از نگاه امام علی(ع) مهمترین ویژگی‌هایی که سبب می‌شود هنجارهای اجتماعی در جامعه نهادینه شوند، عبارتنداز: عادلانه‌بودن هنجارها، هماهنگی و همسویی هنجارها با نیازهای ذاتی انسان، پایداری هنجارها، حق‌گرایی، هماهنگی هنجارها، همچنین آگاهی اجتماعی و پرهیز از فردگرایی، پذیرش الگوهای مرجع، خود کنترلی، آخرت‌گرایی، اعتقاد به نظارت الهی،وجدان اخلاقی،اعتقاد به کرامت ذاتی،معناگرایی، بخشی از ویژگی‌هایی است که افراد در جامعه انسانی، بایستی از آن برخودار باشند تا هنجارهادر اجتماع نهادینه شوند .از نتایج پژوهش می توان به بومی‌سازی و اسلامی سازی راهکارهای نهادینه سازی هنجارها در جامعه اسلامی اشاره نمود. .