جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم­ترین مؤلفه­های فهم پیوسته از نظام معنایی قرآن، شناخت درست سوره به عنوان اصلی­ترین جز این ساختار نظام­مند است. شبکه ارتباطی پیچیده میان آغاز، بدنه و پایان سوره، از لایه­مندی مفاهیم نهفته در آن حکایت دارد. از این میان به طور خاص، زنجیره­مندی مفهومی آغاز و انجام سوره به عنوان ارکان اصلی آن، نقش مهمی در ارائه چکیده معانی به مخاطب ایفا می­کند؛ بنابراین کشف و استخراج پیوستگی میان افتتاح و اختتام که به فهم جامع­تری از ساختار کلی سوره می­انجامد، بیان­گر غایت این نوشتار خواهد بود. پژوهش حاضر در همین راستا، در صدد پاسخ به چگونگی امکان درک نظام­مندی حاکم بر ساختار سوره از طریق بررسی عناصر شروع و پایان است. کاربست تئوری ساختارگرایی توأم با روشمند­سازی آن در قالب طرحواره فراکتال، نوآوری این مقاله محسوب می­گردد. برجسته نمودن نقش تکرار معنادار اجزای خودمتشابه، در ایجاد ساختار اصلی یک طرح هماهنگ، شاخصه این طرحواره است. تحلیل شواهد لفظی- معنایی درون­بخشی و بینابخشی، به طرح خوانشی پیوسته از مفاهیم سوره می­انجامد. در بررسی موردی، ساختار پیوسته حاکم بر اجزای آغاز و پایان سوره عنکبوت، از طریق زنجیره مفهومی جهاد در دو سطح جهاد در حق و جهاد برای خویش قابل دریافت است. ذکر آثار انتخاب ایمان، هدایت و یا عدم انتخاب آن در قالب دو گروه مؤمنان و کافران، تبعات و فرجام هر گروه در برخی اقوام رسولان الهی تشکیل دهنده فضای پیوسته سوره عنکبوت دانسته می­شود.

یکی از الگوهای تبیین ساختار زبان قرآن کریم،«نظام زوجی/ جفت سوره» است. از جمله قرآن پژوهان معاصر که به این دیدگاه پرداخته، امین احسن اصلاحی است . مقاله حاضر به روش تحلیل انتقادی و با هدف پاسخ گویی به این سؤال که تا چه اندازه این دیدگاه می‌تواند در قرآن شناسی مورد توجه قرار گیرد، سامان یافته است. برای رسیدن به این هدف، با روش مثال نقض، به نقد و بررسی این دیدگاه پرداخته شد. بر این اساس، از آنجا که امین احسن اصلاحی سوره نجم را با سوره پیشین یعنی سوره طور زوج دانسته است، پژوهش به روابط سوره نجم با سوره پسین خود یعنی سوره قمر پرداخته تا بتواند از یافته های آن در ارزیابی دیدگاه اصلاحی بهره ببرد. یافته های پژوهش به تایید بخشی از دیدگاه اصلاحی اشاره داشت بدین معنا که یکی از الگوهای روابط همجواری در بین سوره های قرآن کریم،همان گونه که اصلاحی اشاره نموده ، مکمل بودن دو سوره است. زیرا چنین وضعیتی در ارتباط دو سوره نجم و قمر نیز مشاهده شد،بدین گونه که این دوسوره به ترتیب موضوع« دریافت و ابلاغ وحی» را معناورزی می کنند. اما درباره دیدگاه اصلاحی که آیا در تعیین مصادیق به درستی عمل نموده یا خیر ، به نظر می رسد علی رغم دیدگاه اصلاحی، ارتباط محکمی بین سوره نجم با سوره پسین خود یعنی سوره قمر مشاهده می شود، بنابراین در تعیین اینکه سوره با سوره همجوار پیشین یا پسین زوجیت دارندباید با پژوهش های دقیق بر متن قرآن کریم، این نظام را بازطراحی نمود.

ارزیابی سندی احادیث منتسب به معصومان(ع)، یکی از راه‌های بررسی صحت و سقم آنها میباشد. در این مرحله، گاه به راویانی برخورد میشود که صاحبان کتب رجال به شناختی از مذهب راوی دست نیافته و در نتیجه، وی را مجهول یا مُهْمَل خوانده‌اند. دستیابی به مذهب این قبیل راویان، علاوه بر اعتبارسنجی سند روایت، در میزان کاربست مرویات‌شان نزد فقها، متکلمان، مفسران، مورخان و... تأثیر فراوان دارد. پژوهش حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای سامان یافته، روایاتی را مورد بررسی قرار داده که رجالیان، برخی از راویان موجود در سند آن روایات را مجهول و مهمل خوانده‌اند و این مقاله، درصدد استنباط مذهب راویان مجهول و مهمل بر اساس منقولات آنها میباشد و تلاش دارد با تحلیل روایات آنان، به مذهب اینگونه راویان دست یابد. نتایج این مقاله نشان می دهد که ملاکهایی از قبیل «شیوه اِسناد دهی امام(ع) در نقل روایت»، «تأمل در مبانی اعتقادی راوی در نقل روایت»، «جهتگیری راوی در نقل روایت»، «توجه به شیوه پرسشگری راوی»، «مقایسه مضمون روایت با حکم فقهی یا آموزه‌های کلامی شیعه»، «مقایسه پاسخ امام به سؤال راوی مجهول یا مهمل با راوی معلوم الحال» و «شیوه یادکرد از امام معصوم(ع)» میتواند برای یافتن مذهب این دست راویان بسیار راهگشا باشد.

مدائن، منطقه‌ای ناشناخته یا کمتر شناخته در حوزه مطالعات حدیثی است که طی سده‌های دوم و سوم هجری، راویان شیعه و سنی با گرایش‌های گوناگون فقهی و کلامی را در خود جای داده است. خاندان‌های «بنو حکیم»، «بنو صَدَقه» و «بنو موسی» از جمله بیوت حدیثی شیعی مدائنی هستند. شناخت تعامل راویان یک دیار با دیگر مراکز حدیثی، حدیث‌پژوه را یاری می‌دهد تا میزان اثرپذیری یا اثرگذاری راویان یک منطقه از مناطق دیگر را برآوُرد کند و در صورت کمبود اطلاعات در مورد مذهب و گرایش فقهی یا کلامی آن منطقه، بتواند با بررسی مراودات حدیثی، بخش زیادی از زمینه‌ها و گرایشات حدیثی آنان را تخمین بزند. این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای سامان یافته، پس از بررسی خاندان‌های روایی شیعی حاضر در مدائن در قرن دوم و سوم هجری و شمارش تعداد روایات آن‌ها در کتب اربعه، به شیوه‌های دستیابی به ارتباط مراکز حدیثی پرداخته و به دست آورده که حوزه حدیثی مدائن با حوزه‌های حدیثی دیگری چون کوفه، بصره، واسط، بغداد، شام، خراسان، مصر و تفلیس ارتباط داشته است. در این میان، حوزه حدیثی شیعی مدائن با مراکز حدیثی کوفه، واسط و تفلیس ارتباط داشته، و در فضای حدیثی اهل سنت نیز، مرکز حدیثی مدائن با مراکز حدیثی بصره، واسط، بغداد، شام، خراسان و مصر در تعامل بوده است.

شناخت تناسب سوره‌های قرآن و کوشش در جهت بررسی دقیق‌تر ساختار هندسی آن به منظور بهره‌برداری‌های مختلف تفسیری و کلامی از دغدغه‌های قرآن‌شناسان معاصر است. یکی از زمینه‌های پژوهش در این باره، شناسایی، تلفیق یافته‌های قرآن‌شناسان قدیم و جدید و ایجاد برون‌رفت‌هایی در این دانش قرآنی است. از رویکردهای کهن در دانش تناسب سوره‌های قرآن، همان مطالعه خطی یا «ترتیب السور» و «تناسب السور» است که کاملاً نگاه خطی را در خود دارد. امروزه نیز این نگاه همچنان دنبال شده است. این پژوهش بر آن است تا با تلفیق یافته‌های قرآن‌پژوهان قدیم و جدید، به ارتقا این رویکرد در مطالعه ساختار قرآن کریم کمک نماید و در تحلیل ارتباط بین سوره محمد با سوره فتح کاربردی سازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بین این دو سوره، گونه‌های مختلفی از ارتباطات لفظی و معنایی در دو ساحت خُرد و کلان وجود دارد. از نتایج این پژوهش می‌توان به ایجاد زمینه بهتر برای فهم بهتر این دو سوره، شناخت و تبیین بهتر ساختار متنی قرآن کریم، همچنین ارائه جواب‌هایی مستدل به شبهات درباره پاشانی و چندلایگی بودن ساختار (متن) قرآن و همچنین تبیین زیبایی‌های بیان قرآن کریم اشاره نمود.

معناشناسی از رویکردهای نوین در قرآن­شناسی قرن اخیر است. این دانش در رشد و ارتقاء هرچه بیش‌تر قرآن­شناسی امروز بسیار کارآمد بوده و مورد اقبال قرآن­پژوهان قرار گرفته است. یکی از شاخه­های معناشناسی، معناشناسی ساختاری است و در این میان از مباحث آن تعیین حوزه­های معنایی یک واژه است. در نوشتار پیش رو، به تبیین حوزه معنایی لیل در قرآن کریم پرداخته شده است. روش انجام پژوهش، تحلیل متنی بر پایه الگوی هم­نشینی و جانشینی کلمات با واژه لیل است. این بررسی نشان می‌دهد، واژگانی که در فرآیند هم­نشینی و جانشینی با این واژه در ارتباط‌اند را می­توان به زوج معنایی و زیرمجموعه­های روابط معنایی شب و روز(فراگیر شدن، تقلیب لیل و نهار، تکویر لیل و نهار و...)؛ پدیده­های همراه شب(ماه، ستارگان و تاریکی)؛ بخش­های لیل (شفق، مغرب، و...)، کارکردهای لیل(عبادی، اجتماعی، تقویمی، طبیعی) و گونه‌های معنایی- مفهومی لیل(مکملی، اشتدادی، توزیعی و تقابلی) در قرآن مورد بررسی قرار داد.

شناخت صحیح ساختار سوره، یکی از اصلی­ترین مولفه­های فهم پیوسته فضای آیات در نظام معنایی قرآن کریم است. آغاز و انجام سوره به عنوان ارکان اصلی آن، روابط تعیین کننده­ای با دیگر مفاهیم متن دارند. تناسب حکیمانه شروع و پایان کلام حق، اقتضای خالقی حکیم و مدبر است. از این رو کشف و استخراج پیوندهای موجود میان افتتاح و اختتام که منجر به فهم منسجم و جامع­تری از ساختار اصلی سوره می­گردد بیانگر غایت این نوشتار خواهد بود. در همین راستا پژوهش حاضر در پاسخ به چگونگی امکان درک هماهنگی و نظام­مندی حاکم بر ساختار سوره از طریق بررسی عناصر اصلی شروع و پایان آن، با تکیه بر نظریه ساختارگرایی تلاش نموده تا الگویی برگرفته از قرآن ارائه نماید. لذا ترسیم فضای پیوسته میان اجزای یک سوره، با ایده­پردازی از هندسه فراکتال که شاخصه مهم آن، برجسته نمودن نقش تکرار معنادار اجزای خودمتشابه، در ایجاد ساختار اصلی یک طرح هماهنگ است نگاهی جدید در این بررسی به شمار می­رود. ازین رو به تحلیل پیوندهای ساختاری میان آغاز و انجام سوره به کمک این الگو پرداخته شده است. کاربست شواهد لفظی- معنایی درون بخشی و بینابخشی، منجر به طرح خوانشی پیوسته از مفاهیم سوره می­گردد. شاخصه­های دو گروه مومنین و کافرین به لقاء، ذکر مولفه­های صبر، استمرار در مسیر ایمان، جهاد و بندگی در کنار مفهوم امر الهی در ظاهر و باطن هستی، تبیین روابط حقیقی و اعتباری، همان زنجیره مفهومی پیونددهنده بندهای آغازین و پایانی دانسته می­شود که بدنه سوره نیز پیرامون آن شکل گرفته­ا ست.

از مباحث تفسیرشناسی در روزگار کنونی، شناخت ویژگی تفاسیر در اعصار مختلف است که با عناوینی همچون سبک، گرایش، مکتب و یا جریان تفسیری شناخته می‌شود. تفسیرپژوهان کنونی اذعان به تحول اساسی ایجادشده در سبک تفسیر نویسی قرآن و شرح روایات در قرن اخیر دارند و از آن با عنوان کلی «تفسیر عصری» سخن می‌گویند؛ اما در توصیف این عنوان به کلیاتی بسنده نموده‌اند. پژوهش حاضر به ارائه گفتمان وجودگرایی به‌عنوان یکی از جریانات قدرتمند تفسیر متون دینی در عصر کنونی می‌پردازد. ازاین‌رو، پس از تعریف گفتمان و فلسفه وجودگرایی به شناخت و تحلیل گفتمان حاکم بر تفاسیر قرآن و شروح احادیث در عصر کنونی اشاره‌شده است و می‌توان زایش و بالندگی سبک یا گرایش وجودگرایی را در شرح متون اسلامی مشاهده نمود، شواهد این امر عبارت‌اند از: تحولات فهم آیات و روایات در عصر کنونی نسبت به گذشته، تحلیل موضوعات تفاسیر موضوعی نگاشته شده در عصر حاضر، گرایش به سمت تدبرگرایی در فهم متون دینی، تحول در روش‌های تبلیغ و ترویج آموزه‌های قرآن و حدیث و درنهایت تحول در موضوعات پرسش و پاسخ‌های دینی.

آیه نوزدهم سوره انشقاق که مفسران در تفسیر آن دیدگاه‌های مختلفی را مطرح کرده و گاهی آن را مجمل خوانده‌اند، از چندمعنایی برخوردار است. منظور از چندمعنایی در آیه، نه به مفهوم ابهام معنایی است که بدون قصد گوینده در کلام رخ می‌دهد، بلکه حاکی از قدرت و حکمت خداوند در گزینش واژه‌ها و ترکیب‌هایی است که همزمان بیانگر چند معنا بوده و همه معانی، مقصود او نیز باشد. تحقیق حاضر که با روش انتقادی تحلیلی نگاشته شده، ابتدا دیدگاه مفسران را تبیین نموده و پس از بررسی اجمالی دیدگاه‌ها به بررسی فرضیه چندمعنایی در آیه می‌پردازد. زمینه‌ها و عوامل مٶثر بر رخداد این مسئله در آیه مورد بحث عبارت‌اند از: چندمعنایی تکواژ و واژگان آیه، تعدد قرائات، ساختار نحوی جمله و بافت زبانی سوره یا سیاق کلام. وجوه معانی که می‌توان برای آیه برشمرد، عبارت‌اند از: 1ـ تبعیت از پیشینیان و رخداد سنن الهی در میان مخاطبان قرآن، 2ـ تبدیل نسل‌ها، 3ـ ورود به صحرای محشر، 4ـ ورود به دوزخ در بین امم پیشین، 5ـ صعود انسان‌ها به آسمان، 6 ـ معراج حضرت محمد(ص). با توجه به عدم تعارض میان معانی مذکور با یکدیگر، با کلیت متن و معارف مسلم دینی می‌توان همه آن‌ها را به عنوان معانی متعدد آیه و مراد احتمالی خداوند متعال پذیرفت.