جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در باب رابطه ی ایمان با عقل، دو دیدگاه متضاد وجود دارد: 1- عقل گرایی که ایمان را با عقل سازگار می داند.2- ایمان‌گرایی که ایمان را با عقل ناسازگار می داند. در این تحقیق که از نوع مطالعات کیفی است و به روش توصیفی- تحلیلی، تطبیقی و استنتاجی به نگارش درآمده است، پس از تبیین ماهیّت ایمان دینی از منظر صدرالمتألّهین و ایمان فلسفی از دیدگاه کارل یاسپرس به مقایسه و نقد تطبیقی آنها پرداخته، سپس دلالت های تربیتی نقد مذکور را استنتاج کرده ایم که به شرح زیر می باشد: مبنا: کمال طلبی، اصل استمرار و مداومت بر ایمان، روش دعوت به ایمان؛ مبنا: جستجوی یقین، اصل زمینه سازی برای دستیابی به یقین، روش شک روشمند؛ مبنا: استقلال طلبی، اصل توجّه به فردیّت انسان ها، روش تقویت خود اتّکایی؛ مبنا: اختیار، اصل تمهید مقدّمات برای انتخابی آزاد، روش آشناسازی با روش های انتخابگری؛ مبنا: اجتماعی بودن انسان، اصل برقراری ارتباط حسنه با دیگران، روش پیروی از اسوه های ارتباط مطلوب؛ مبنا: کرامت ذاتی انسان، اصل عزتمندی، روش به فعلیت رساندن استعدادها؛ مبنا: نسبیت سنّت و فرهنگ، اصل برخورد منتقدانه با آداب و سنن، روش استدلال منطقی؛ مبنا: زمانمندی انسان، اصل اغتنام فرصت، روش مترصّد فرصت بودن؛ مبنا: اخلاق مداری، اصل عمل به اصول اخلاقی، روش ایجاد عادات اخلاقی؛ مبنا: میل به پرستش، اصل ایجاد انگیزه برای ارتباط با معبود حقیقی، روش: تبشیر و ترغیب. اهداف زیر برای تحقیق حاضر در نظر گرفته شده است: 1- تبیین فلسفی ایمان از دیدگاه ملاصدرا و یاسپرس. 2- مقایسه و نقد تطبیقی ایمان از منظر ملاصدرا و یاسپرس. 3- استنتاج دلالت های تربیتی پژوهش حاضر. لازم به ذکر است که علی رغم اختلاف مبنایی صدرا و یاسپرس، در دلالت های تربیتی میان این دو همپوشانی هایی وجود دارد. ایمان دینی صدرا امری عقلانی و معرفتی است و بنا بر عقلانی بودن، قابل تبیین و انتقال به دیگران است، زیرا انسان تنها از طریق عقل است که می تواند با دیگران تفاهم داشته باشد؛ ولی ایمان فلسفی یاسپرس، امری شخصی است که هر کس خود باید آن را تجربه نماید. این ایمان علاوه بر شخصی بودن، غیر یقینی نیز می باشد، زیرا مدام در حال سؤال و تردید به سر می برد و شخص دارای ایمان فلسفی هیچ گاه نمی تواند مدّعی دستیابی به یقین گردد. لذا ایمان فلسفی یاسپرس، تاب نقد فلسفی را نمی آورد و در دنیایی که بر عقلانیّت اصرار دارد، نمی تواند مورد پذیرش واقع گردد.

اگرچه بعد از انقلاب اسلامي ايران تغييرات فرهنگي زيادي در دانشگاه ايجاد شده، اما نمي‌توان ادعا کرد که تحول کامل فرهنگي صورت گرفته است. از نظر فکري، مادي‌گرايي، رسوخ نرم تفکرات پست‌مدرنيسم و رويکرد پوزيتويستي مي‌کوشد بر فرهنگ دانشگاهي غلبه کند. اين مسئله از يک سو به نظام معنايي ترويج‌يافته از جانب نظام سلطه بازمي‌گردد؛ و از سوي ديگر، به نگرش نخبگان، برنامه‌ريزان و اساتيد مرتبط است. در اين راستا، علم‌زدگي و تعهد به منابع غربي و ناآگاهي اساتيد از مباني فلسفي اسلام و نظريه‌هاي ديني، و تلقي جدايي دين از علم با وجود تعهد به هر دو به اين مسئله دامن مي‌زند. برخي سياست‌هاي نادرست حاکم بر فرهنگ دانشگاهي سبب ادامة اين روند شده است. ازاين‌رو توجه به شگردهاي نفوذ فرهنگ غيرخودي و جلوگيري از آن، ارتباط منطقي بين علم و دين، آينده‌نگري، ترويج روحيه مسئوليت‌پذيري، تصحيح قوانين نادرست، شناخت نيازهاي جامعه و ارتباط بين صنعت و دانش، تعالي‌بخشي و تلاش براي گنجاندن آموزه‌هاي مورد نياز فرهنگي از مواردي است که بايد براي ترميم کاستي‌هاي فرهنگ دانشگاهي مورد توجه قرار گيرد. بر‌اين‌اساس در اين پژوهش با روش توصيفي، تحليلي، اسنادي، به بررسي کاستي‌ها و بايسته‌هاي فرهنگ دانشگاهي پرداخته‌ايم.

مبانی معرفتی و زمینه‌های غیرمعرفتی، شیوة شکل‌گیری و روش‌شناسی بنیادین نظریه‌ها و انـدیشه‌های انـدیشمندان را تعیین مـی‌کنند. خـواجه‏نصیـرالدین طـوسی، پس از ابن‏سینا مفصل‌ترین مباحث را دربارة تدبیر منزل بیان کرده است؛ اگرچه در آثارش به‎طور مستقیم به مبانی معرفتی و روشی تدبیرمنزل نپرداخته است. هدف این نوشتار، تبیین روش‌شناسی معرفتی خواجه‏نصیر در تدبیرمنزل است و به این پرسش پاسخ می‌دهد که حکمت منزلی خواجه‏نصیر برمبنای چه روش‌شناسی معرفتی استوار است؟ تدبیرمنزل خواجه با تکیه بر مبانی و روش‎های متنوع مانند دین‎مداری، مدنیت‌گرایی، عقل‎گرایی، اخلاق‎گرایی، سنت‎گرایی و غایت‌نگری روش‎شناسی بنیادینی را مطرح می‎کند که در آن مجموعه‎ای از احکام، بایدها و نبایدها و تکالیف برای ساماندهی زندگی سعادتمند و ایده‏آل ترسیم می‎شود. روش‌شناسی معرفتی او، یاریگری مدبِّر برای هدایت منزل و دستیابی به سعادت دنیوی و اخروی است و بر سبک زندگی اسلامی و سنتی تأکید می‎کند. این نوشتار، به ‌روش تحلیلی- ‌توصیفی، روش‌شناسی معرفتی خواجه‏نصیر در تدبیرمنزل را بررسی و به تأثیر آن در سبک زندگی می‌پردازد.

بررسي قواعد حاكم بر نظامهاي فلسفي پرتوي جديد از آراء حكما را نمودار ميسازد. در اين نوشتار، ضمن تبيين قاعدة «ثبوت شيئي براي شيء ديگر، فرع ثبوت ثابت است» كه به «قاعدة ثبوت» مشهور است،‌ ‌پيامدهاي اين قاعده و تلازم آن با «قاعده» فرعيت» مورد بررسي قرار ميگيرد. ازآنجاكه برخي از صاحبنظران جمع اين قاعده و قاعدة فرعيت را جايز نميدانند، با بررسي دو قاعده، زواياي اين تعامل نيز مورد تحليل قرار ميگيرد. بنابر تقريري، ميان ايندو قاعده تلازم برقرار است و بنا بر تقريري ديگر، رابطة تقابل كه چيستي و هستي هر يك منوط به ديگري است. در تفسير قاعدة فرعيت نيز دو نگرش وجود دارد كه تا حدي ريشه در پذيرش يا عدم پذيرش قاعدة ثبوت ثابت دارند. برخي حكماي اسلامي بر اين باورند كه پذيرش قاعدة ثبوت ثابت و وجود رابط‌‌‌‌‌‌طرفيني كه از ابتكارات ملاصدرا است، به نزاع ديرين حكما پيرامون نحوة تحقق معقولات ثاني پايان داده و ميان دو نحلة افلاطونيان و مشائيان جمع نموده است.

چيستي و تبيين فعل ارادي انسان و نيز دامنة ارادة وي در جهان هستي، امروزه ذيل موضوع «فلسفة عمل» بررسي ميشود. فيلسوفان مسلمان، در اين حوزه نيز ابتكارات و راه‌حلهاي مؤثري ارائه داده‌اند. در اين سنت دعا بعنوان يك فعل ارادي، از دو جهت كلي، در دو علم كلام و فلسفه مورد توجه قرار گرفته است؛ اول رابطة آن با ارادة الهي و دوم، رابطة دعا با ضرورت نظام علّي. ابن‌سينا براي نخستين‌بار، چارچوب مسائل اين حوزه را ترسيم كرد و حكماي بعد از وي، از جمله ميرداماد، ملاصدرا، سبزواري و علامه طباطبايي، هر يك با ارائة استدلالها و تبيينهايي، در شرح و بسط آن گامهاي ارزنده‌يي برداشته‌اند. در اين جستار ديدگاه ابن‌سينا، ملاصدرا و علامه طباطبايي پيرامون موضوع دعا بررسي شده است. با مقايسة اين آراء روشن ميشود كه ابن‌سينا مسئلة دعا را خارج از نظام علّي تبيين نكرده است. او معتقد است هر حادثه‌يي در مقام ثبوت، طبيعي يا ارادي است و در مقام اثبات، طبيعي، ارادي يا اتفاقي. بر اين اساس، تفاوت «دليل» و «علت» به تفاوت مقام ثبوت و اثبات است و نبايد دليل و توجيه را متباين از علت يا تبيين بپنداريم. ملاصدرا ضمن پذيرش چارچوب نظرية ابن سينا و مؤثر دانستن دعا در نظام علّي، در برخي جهات با شيخ الرئيس همسخن نيست. تبيين ملاصدرا نشان از آن دارد كه تأثير و دامنة بيشتري براي عمل و فعل اراديِ انسان قائل است. او با باور به تشكيك وجود، دو نقد را به نظرية ابن سينا وارد كرده است. هر چند ملاصدرا در تبيين دعا به تشكيك و اتحاد عقل و معقول اشاره دارد اما بسط نظرية اتحاد عاقل و معقول براي تبيين دعا، يعني تبيين رابطة ميان اراده، مراد و مريد و به همان وزان، عمل، عامل و معمول نزد علامه طباطبايي صورتبندي شده است. علامه با بسط نظرية ملاصدرا، تبييني دقيقتر از دعا ارائه كرده، هر چند كه اين نظريه نيز مصون از نقد صاحبنظران نبوده است.

چکیده تحلیل جایگاه خودشناسی در اخلاق از منظر ادهم خلخالی و نیز مقایسه آراء ادهم خلخالی و علمای اخلاق فضیلت مدار در زمینه معرفت نفس در اخلاق مقصود اصلی این پژوهش است. ادهم خلخالی در تعریف اخلاقی نفس، آن را صاحب مراتب اشتدادی می داند. وی معرفت نفس را شهودی و منوط به تزکیه نفس می داند که با سیر انسان در مراتب استکمال اخلاقی، تحقق می یابد، آنگاه که نفس از مرتبه حیوانیت و به وسیله طهارت ظاهر و باطن و عمل به شریعت، به مرتبه اطمینان دست یازد. به بیان دیگر تحقق این مراتب در نفس، عامل معرفت شهودی نفس است. نظام اخلاق ارسطویی از ارائه حقیقت نفس و کمال مطلوب آن ناتوان است، زیرا نظام ارسطویی با توجه به نگاه افراطی به فضیلت عقلانی از شئون ماوراء عقل غافل است. ادهم اوصاف و ملکات اخلاقی نفس را بر خلاف ارسطو و پیروان وی از علمای اخلاق همچون ابن مسکویه، نراقی و سایرین، نه عوارض زائد بر ذات؛ بلکه آن ها را قوام نفس می داند که مراتب و درجات گوناگون نفس را می سازند. ادهم بنابر تأثیر پذیری اش از ملاصدرا معتقد است که سیر نفس در مراتب اخلاق از حقیقت نفس جدا نیست. با توجه به رویکرد اخلاقی – عرفانی ادهم، کمال اخلاقی نفس معنایی عمیق تر از معنای آن نزد علمای اخلاق فضیلت مدار دارد، بگونه ای که قلب معنوی که یکی از مراتب حقیقت واحد و ذو مراتب نفس در اخلاق است، در تحقق خودآگاهی شهودی نقش اساسی دارد. طهارت قلب از معاصی و اوهام و تحلیه آن به اوصافی همچون محبت حق عامل درک حقیقت نفس است. در مرتبه قلب، شهود نفس جدای از شهود حق نیست و هدف از خودشناسی رسیدن به این مرتبه از شهود است. همچنین قلب به عنوان عالیترین مراتب کمالیه نفس، جایگاه اطمینان و شهود حق است. بر اساس ملازمت طریقت و شریعت و نقش ضروری شریعت در تنویر و تقویت قوه عاقله در نگاه ادهم و همچنین بر اساس رویکرد عرفانی وی و اهتمامش به طریق عشق و محبت عدد فضائل نفس، بسیار بیش از فضائل مطرح نزد علمای اخلاق فضیلت محور است.

معاد یکی از اصول مهم ادیان آسمانی به شمار می آید.این مسأله،با موضوع انسان شناسی و نفس شناسی ارتباط گسترده ای دارد.همان طور که در باب انسان شناسی دیدگاههای گوناگونی وجود دارد،آراء مختلفی نیز در باب معاد مطرح است.معاد جسمانی یکی از اعتقادات و آموزه هایِ مُتقَن دین اسلام می باشد.حال ،آیا می توان این نظریه را با دلیل عقلی اثبات نمود؟ابن سینا به ناتوانی عقل در ارائه دلیل بر اثبات آن اعتراف کرده و بر این عقیده است که چون لسان شرع آن را تأیید می کند،باید به آن ایمان آورد.اما ملاصدرا بر اساس مبانی و اصول فلسفی خود همچون تجرد قوه خیال و شیئیت شیء به صورت آن است و چندین اصل مهم دیگر،این آموزه را با دلیل عقلی و بصورت منطقی، برهانی می سازد.وی چنین نتیجه می گیرد که نفس در آخرت از طریق قوّه خیال با تصوّر بدن خود و بدون مشارکت ماده،آن را در عالم خارج ایجاد می کند و وخالق این بدن، مجرد ولی بدنِ مخلوق،مادی و جسمانی است.وی تصریح می کند که نفس در هر عالَمی به مقتضای ذاتش بدنٌ مّا ئی را می طلبد که از آن جدا نمی شود. در این تحقیق ، به بررسی مدّعای ایشان پرداخته و آن را از حیث منطقی بررسی کردیم.اولین کسی که به نحو مبسوط به برهانی کردن معاد جسمانی پرداخته است، صدرالمتألهین شیرازی است. پیش از او، کسی این نظریه را با این مبانی و جزئیات،بصورت مستدلّ بیان نکرده است. با بررسی دیدگاه هائی که در مورد معاد جسمانی مطرح است،اَصالت تاریخی انتساب این نظریه،یعنی اثبات معاد جسمانی به ملاصدرا،روشن شده است.

مبحث «نبوّت» در اندیشه و باور دینی از جایگاه مهمّی برخوردار است، چرا که بسیاری از تعالیم و آموزه‌های دینی، ارتباط مستقیم با مسأله‌ی «نبوّت و وحی» دارند. از سویی، تقدّم منطقی مقام تصوّر بر مقام تصدیق ایجاب می‌کند که تعریف نبوّت و تحلیل مؤلّفه‌هایی که مقوّم مفهوم نبی و نبوّت‌اند، بر سایر مباحث نبوّت مقدم گردد. بنابراین، تحقیق مستقلّی درباره‌ی مفهوم نبوّت و نبی، بسیار مهم و ضروری است. با تحلیل مفهوم نبوّت از دیدگاه متکلّمان اسلامی تا قرن هفتم، یعنی عصر فلسفی شدن کلام، می‌توان به مواضع وفاق و خلاف آنها در خصوص مفهوم نبوّت و نبی، پی برد. تعریف‌های ارائه شده از سوی متکلّمان نشان می‌دهد که از نظر آنها، «نبی انسانی است که بدون وساطت فرد دیگری، اخبار و پیامهای الهی را دریافت و به مخاطبان وحی ابلاغ می‌کند». در حقیقت، «بشر بودن نبی»، «ارتباط بدون واسطه‌ی نبی با عالم غیب»، «دریافت و ابلاغ وحی الهی» و «عصمت نبی»، از مؤلّفه‌هایی است که تحقق مفهوم نبی بدانها وابسته است. اختلاف متکلّمان در گستره‌ و قلمرو عصمت موجب شده است که آنها تصاویر مختلفی از نبی ارائه دهند. امامیه با ابتناء به قاعده‌ی حسن و قبح عقلی و نیز قاعده‌ی لطف و پذیرش عصمت مطلق، نبی را به عنوان «انسان مخبر الگو» معرفی کرده است، اما در اندیشه‌ی معتزله و اشاعره که به عصمت مطلق انبیاء قائل نیستند، اعمال، رفتار و گفتار نبی به ویژه در غیر موضع تبلیغ وحی، چندان حجیتی ندارد.