جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی از اندیش‌وران شیعی با استناد به روایات تفسیری ذیل آیه 18 سوره جن و خصوصاً روایت مناظره امام جواد(ع) در مجلس معتصم عباسی، نظریّات گوناگونی درباره «سبک‌شناسی تفسیری امامان» ارائه داده و آنها را مستند دیدگاه خویش قرار داده‌اند. از جمله این نظریّات می‌توان به تفسیر باطنی، تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر تقطیعی (معتدل یا حداکثری)، استفاده خارج از سیاق و یا شاهدی بر استعمال لفظ در اکثر از معنا اشاره نمود. در مقاله حاضر با بررسی شواهد تاریخی، لغوی و تفسیری، روشن می‌شود که تفسیر «مساجد» به اعضای سجود، نه تفسیری باطنی است و نه تقطیعی و نه خارج از سیاق و نه شاهدی بر استعمال لفظ در اکثر از معنا. ممکن است با کمی تسامح آن را نمونه‌ای از تفسیر قرآن به قرآن – نه به معنای قرآن‌بسندگی آن – دانست؛ هرچند همین هم قابل مناقشه است. در این میان، برای تبیین کامل مسأله، انواع قرائن تفسیری همراه با تحلیل‌های متنی و سندی پیرامون مفاد آیه ارائه شده است.

این پژوهش با رجوع به منابع روایی در صدد تبیین نسبت بدن با احکام دینی است. با مراجعه به این منابع روشن می‌شود که ساحت جسمی انسان در جهت‌گیری احکام دینی نقشی اساسی دارد و این موضوع در شکل‌گیری ایمان، استطاعت، احکام فقهی، حرمت و حلّیّت تکالیف دینی، احکام مربوط به مؤنّث و مذکّر و احکام ناشی از طهارت روح، نقش ایفا می­کند. بر این اساس از ارتباط بدن با امور اعتقادی تا پیوند با تکالیف جوارحی، حاکی از ابعاد گسترده پیوند ساحت جسمی انسان با آموزه‌های دینی است. این تحقیق به روش کتابخانه‌ای، به تحلیل داده‌های دینی در حوزه مرتبط با بدن می‌پردازد. هدف این تحقیق تبیین نقش بدن، در جهت‌گیری احکام دینی است. این موضوع دارای دلالت‌هایی در تربیت است. در احکام دینی، ساحت جسمی نقش اساسی در انجام فعالیّت‌های دیندارانه دارد. از این رو، دین با وضع یکسری احکام و دستورات مرتبط با بدن، زمینه کمال و سعادت انسان را فراهم می‌آورد.

حدیث «معرفت به نورانیّت» روایتی است طولانی از سخنان امیرالمؤمنین (ع) با سلمان و ابوذر که در آن به لزوم شناخت ظهور نورانی ایشان اشاره شده است. در این حدیث، مضامینی چون تناسخ اهل بیت(علیهم السلام] در کالبدهای گوناگون و نیز نقش‌آفرینی امیرالمؤمنین(ع) در رویدادهایی مانند: حمل نوح(ع) بر کشتی، بیرون‌ کشیدن ابراهیم(ع) از آتش، عبوردادن موسی(ع) از دریا و نجات یونس(ع) از شکم ماهی دیده می‌شود. این روایت برای نخستین بار در مناقب علوی (5-6ق) آمده و از قرن یازدهم تاکنون مورد اعتنای عالمان بسیاری قرار گرفته و چندین شرح بر آن نوشته شده است. در دوره معاصر نیز مضامین این حدیث از سوی برخی شیعیان، صحیح و عالی خوانده شده است. این در حالی است که برخی چون محمدباقر مجلسی، سند آن را ضعیف و مضامینش را غریب دانسته‌اند. درون‌مایه‌هایی چنان بحث‌برانگیز و رویکردهایی چنین متفاوت، اهمیّت اعتبارسنجی متنی و سندی این حدیث را آشکار می‌سازد. با توجّه به شناخته‌شده‌بودن برخی از اصطلاحات و مضامین این روایت در میراث غلاتِ خَطّابی و غرابت آن‌ها در میراث حدیثی امامیّه به نظر می‌رسد این حدیث در پیوند با غالیان خطّابی پدید آمده باشد.

از جمله غرر آیات قرآن، آیات‌ 115بقره و 88 قصص است که مشتمل بر عنوان «وجه اللّه» می‌باشند. این آیات در مباحث عرفان نظری و حکمت متعالیه در تبیین نفس رحمانی و مقام انسان کامل مورد استناد قرار می‌گیرند. در تفسیر این آیات، روایات فراوانی در منابع شیعی وارد شده که با وجود اهمیّتشان، مورد دسته‌بندی و اعتبارسنجی صدوری قرار نگرفته‌اند. در مقاله حاضر، روایات وجه اللّه ابتدا جمع‌آوری و دسته‌بندی شده‌ و سپس به روش رجالی، سندپژوهی و اعتبارسنجی صدوری شده‌اند. در مجموع، 31 روایت در تفسیر وجه اللّه دسته‌بندی شد. از این تعداد، 15 روایت با 27 سند مختلف مربوط به تطبیق آن بر معصومین(علیهم السلام)است که در معتبرترین کتاب‌های روایی شیعی نقل شده‌اند. تعابیر مختلفی درباره منطبقٌ علیه وجه اللّه وجود دارد که برخی عام و برخی خاصند. از جمله: پیامبران، رسولان و حجّت‌های خداوند، پیامبر اکرم و جانشینان ایشان، امیرالمؤمنین و امام زمان(علیهم السلام). شایان ذکر است که از بین این روایات، سه مورد صحیح السّند و برخی دیگر قابل اعتمادند. اما بیشتر آنها از جهاتی همچون: جهالت برخی راویان، ارسال، ضعف راوی و مواردی از این دست، دارای ضعف سندی هستند که با توجّه به وجود روایات صحاح در بین آنها، در مجموع قابل اعتمادند.

شیخ مفید و سیّد مرتضی از متکلّمان امامیّه بغداد در سده 5 هـ ق بوده‌اند که به خوبی به موضوع مهدویّت ورود کرده و به سؤالات و شبهات پیرامون این موضوع پاسخ داده‌اند. موضوعات مهدوی که در آن عصر بسیار مورد بحث بوده است عبارتند از: «اصل تولّد امام و غیبت ایشان» و «موضوع غیبت و به تبع آن طولانی شدن عمر حضرت مهدی(ع)». چنین مواردی سبب به وجود آمدن سؤالات و شبهاتی از سوی معاندان و مخالفان جریان مهدویّت شد که این دو عالم شیعی با دفاع از اعتقادات امامیّه در مقابل معاندان ایستاده و پاسخ همه سؤالات را به خوبی بیان کردند. جریان وصیّت امام و نام نبردن از فرزندشان از دیگر شبهاتی است که از سوی معاندان مطرح شده که از سوی متکلّمان این مدرسه پاسخ داده شده است. این دو شخصیّت مدرسه کلامی بغداد با نگارش کتب متعدّدی درباره مهدویّت از باورهای شیعی در این‌باره دفاع کرده‌اند.

اصول و قواعد استنباط معانی قرآن، از اموری است که پایبندی به آن، مفسّر را از خطای در فهم بازداشته و مبنای درستی برای تفسیر صحیح قرآن فراهم می‌آورد. اغلب، مفسّران به اصول و قواعد مورد استفاده خود در تفاسیرشان اشاره نکرده‌اند. از همین روی، مخاطبان در بسیاری از موارد از فهم کامل محتوای آثارشان بی‌بهره مانده و گاهی در تعیین مقصود اصلی مفسّران به بیراهه رفته‌اند. بنابراین، کشف اصول و قواعد یادشده، به ویژه درباره تفاسیر مهم شیعی، از موضوعات جدید تفسیرپژوهی و گام مؤثری در جهت رفع مشکل یادشده به شمار می‌آید. یکی از قواعدی که آقایان طباطبایی و جوادی آملی در تفاسیر المیزان و تسنیم برای فهم دقیق‌تر آیات از آن بهره برده‌اند، قاعده «روایت تفسیری» است. از نگاه ایشان شرط استفاده از روایت، انطباق تفسیر قرآن بر آن به فرض صحّت و اعتبار حدیث است. رویکرد علامه طباطبایی در این‌باره، تأییدی و تکمیلی است. اما علامه جوادی آملی معتقد است در مواردی، روایت تفسیری می‌تواند مخاطب را به معانی عمیق‌تر آیه رهنمون سازد. از نگاه هر دو مفسّر، مهم‌ترین روابط میان آیه و روایت: «بیان مصداق آیه برای مفاهیم عام»، «بیان مراد آیه به کمک روایت تفسیری» و «توسعه و تعمیم در معنای آیه» است.

تعامل شایسته با نزدیکان، توجّه به نیازهای ایشان و رسیدگی به آنها از مهم‌ترین دستورات الهی است که تقویت و گسترش ابعاد آن، زمینه‌‎ساز رشد و سعادت جامعه ایمانی خواهد بود. شناخت جامع و دقیق از مفهوم صله ارحام، انواع مصادیق و کارکردهای آن امری بسیار مهم تلقّی می‌گردد که از منظر این پژوهش، یکی از جلوه‌های زیبای سیر و سلوک انسان و جامعه ایمانی در مسیر تقویت همدلی و پیوستگی اجتماعی به شمار می‌آید. در همین زمینه، شبکه مصادیق صله ارحام مطرح است که شامل پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(علیهم السلام)، والدین و اجداد، همسر، فرزندان و ذریّه، بستگان نسبی و سببی، معلّمان و متعلّمان، برادران دینی، جامعه ایمانی و جامعه انسانی می‌شود. در تعالیم دینی، بخشی از هندسه تأثیرگذاری صله ارحام، عبارت است از: دفع بلاها، طول عمر، احساس امنیّت، محبوبیّت و آرامش روانی، اصلاح میان خویشان، تسهیل و وفاق اجتماعی، بهبود اقتصادی و آبادانی بلاد، تقویت دین و نظام توحیدی، برخورداری از حمایت الهی، طهارت نفس و اخلاق، مصونیّت از گناه، پاکی اعمال، رشد درجات، بخشش گناهان و سبک‌شدن حساب. بازنگری به ابعاد زیبای این پیوند در قالب گونه‌شناسی صله ارحام در حوزه‌های صله عاطفی - ارتباطی، صله معنوی و صله مالی از دیگر مباحث مهم این پژوهش است.

آیت‌اللّه محمّدی ری‌شهری (1401-1325ش) از محدّثان و احیاگران حدیث در دوره معاصر بودند که با تأسیس مؤسّسه علمی- فرهنگی دارالحدیث، گام بلندی در تبیین و ترویج معارف اهل ‌بیت(علیهم السلام) برداشتند. تبحّر خاص، ذهن خلّاق و منظومه‌وار ایشان، در کنار ساماندهی شایسته پژوهش‌های گروهی که به آثار حدیثی فاخری انجامید، بایستگی دستیابی به شناخت مراحل و شیوه دستیابی به فهم حدیث در نگاه ایشان را دوچندان می‌کند. به نظر می‌رسد فرآیند فهم حدیث یا همان فقه‌الحدیث که دانشی با پیشینه طولانی نزد عالمان مسلمان است، در نگاه مرحوم ری‌شهری به سه بخش «مقدّمات فقه‌الحدیث»، «فقه‌الحدیث» و «دستمایه فقه‌الحدیث» قابل تقسیم است. هم بخش اول که عهده‌دار فراهم‌آوری پیش‌نیازهای فهم متن حدیث است و هم بخش دوم که عهده‌دار فهم متن و مقصود حدیث است، هر کدام شامل پنج مرحله هستند و بخش سوم نیز که عهده‌دار چگونگی و چارچوب‌های ارائه نتیجه حاصل از فقه‌الحدیث است، در بردارنده چهار مرحله می‌باشد.

پژوهش پیش‌رو، دیدگاه‌ها و ضوابط اعتبارسنجی اسناد روایات از منظر آیت اللّه محمدجواد فاضل لنکرانی را به اختصار بیان می‌کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که از معیار‌های اعتبارسنجی حدیث از منظر ایشان می‌توان به نه مورد اشاره کرد: «ضرورت علم رجال»، «لزوم بررسی سندی و نسخه‌ای کتب اربعه»، «عرضه روایت به قرآن کریم»، «وثاقت صدوری بودن»، «جبران ضعف سند با عمل مشهور»، «حجّیّت ظنّ در موضوعات»، «حجّیّت توثیقات متأخّرین»، «قبول شیخوخیّت اجازه و روایت اجلّاء در توثیقات عامّه» و «عدم قبول جلالت شأن راوی به عنوان توثیق عام». با توجّه به نتایج به دست آمده از این پژوهش می‌توان اذعان داشت که معظّم له ضمن تأکید بر ضرورت علم رجال و توجّه به سند و راوی حدیث، به متن روایت و عملکرد قدما نیز در اعتبارسنجی روایات، اهتمام ویژه‌ای دارند. شایان ذکر است که دیدگاه‌های ایشان در زمینه مورد بحث از بررسی دروس خارج ایشان به دست آمده و به اختصار بیان شده است.

یکی از دغدغه‌های انسان دست‌یابی به سعادت و خوشبختی است که خود دارای مراتبی است. اما سؤال جدّی در این‌ّباره این است که عوامل و‌ راه تحقّق سعادت چیست؟ آیا سعادت قابل سنجش است؟ اگر چنین است، معیار سنجش آن چیست؟. از سویی امیر مؤمنان(ع) در توصیف مراتب عبادت- به دلالت التزامی- به مراتب سعادت نیز اشاره فرموده‌اند. در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی، مراتب سعادت و وسیله سنجش آن از سخنان آن حضرت استخراح شده است. قابل ذکر است که طبق تعالیم اسلام و رهنمودهای آن حضرت، راه رسیدن به سعادت، تلاش و کوشش در قالب ایمان و عمل صالح است. این تلاش و کوشش انسان را بلند همّت ساخته و باعث می‌شود انسان به دنبال مراتب والای سعادت باشد. بنابراین سعادت در مقام ثبوت، به وسیله سبک زندگی مجاهدانه (در قالب ایمان و عمل صالح) تحقق می‌یابد، و در مقام اثبات، به وسلیه نشانه‌هایی همچون خردورزی، کمال انقطاع به خدا، محبّت اهل بیت(علیهم السلام)، کشف و سنجیده می‌شود که شرح و بسط آن در این مقاله آمده است.