جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نقش زنان در تحولات اجتماعی با شأن و جایگاه زنان در ادیان ارتباط تنگاتنگی دارد و به باور بعضی محققان، آیین پروتستان را نمی‌توان بدون بررسی مسأله زن تکمیل کرد. زن در یهودیت و مسیحیت سنّتی، دومِ در آفرینش و اولِ در گناه است، لذا در طول تاریخ منزلت و نقش‌آفرینی اجتماعی زنان از موضوعات مناقشه‌برانگیز بوده است. آیین پروتستان در بسیاری از نگرش‌ها و آموزه‌های مسیحیت سنّتی کاتولیک تغییر ایجاد کرد و از این رو، جای این پرسش هست که نگرش رهبران پروتستان به این مقوله چه بوده است و در دیگر سو، آیا زنان توانسته‌اند از ظرفیت‌های آیین مذکور بهره کافی برده، در تحولات فکری، سیاسی، اجتماعی و دینی تاثیرگذار باشند؟ یافته‌های این نوشته که با روش کیفی و تحلیل محتوای کتابخانه‌ای به دست آمده است، از این قرار است که اصلاح نگرش در خصوص موضوع زن در آیین پروتستان، اولویت اصلی مصلحان پروتستان نبوده و نگاه مردسالار قرون وسطی بر نگرش آنان سلطه داشته است ولی آموزه‌های پروتستانی به طور مستقیم و غیرمستقیم و با همت و خردمندی زنان که ریشه‌ای تاریخی دارد، تحولات مهمی را به دنبال داشت که شعاع آن در حوزه‌های مهمی چون نگرش به مسأله زن، برداشت دینی و تفسیر متون مقدّس، اهمیت فرد و نفی نظام واسطه در قالب کشیش بودن همه ایمانداران قابل ملاحظه است و همین موجبات بروز تغییراتی اساسی در نگرش الهیدانان مسیحی کاتولیک و پروتستان را فراهم کرد.

این مقاله به بررسی چگونگی شکل­ گیری و گسترش سه نهاد اصلی صوفیه، خانقاه، رِباط و زاویه در بیت ­المقدس دورۀ مملوکی پرداخته و این پرسش پی ­گرفته شده که کارکرد این نهادها در حیات اجتماعی و فرهنگی این شهر چه بوده است. بنابر یافته­ های این پژوهش در این دوره 30 نهاد صوفیانه، شامل هفت خانقاه، شش رباط و 17 زاویه در بیت المقدس بنیاد نهاده شد. بانیان خانقاه ­ها و رباط­ها عمدتاً سلاطین و امیران مملوکی بودند، امّا زاویه‌ها را معمولاً خود مشایخ صوفیه بنیاد می­ کردند. این نهادها افزون بر کارکردهای آموزشی و تربیتی، اقامتگاهی و مهمان ­پذیری کارکردهای کلان اجتماعی و فرهنگی نیز داشتند. از جملۀ این کارکردها مشروعیت­بخشی به حکومت و سلاطین مملوکی بود؛ فرمانروایان مملوکی به عنوان بانیان اصلی و تامین ­کنندگان مالی این سه نهاد از آنها برای تحکیم و تقویت پایه های دینی سلطنت خویش بهره می ­گرفتند. شکل­گیری و گسترش نهادهای صوفیه در این دوره همچنین یکی از عامل­های مهم در بازیابی هویت اسلامی بیت ­المقدس و اسلامی ­شدن این شهر بود.

در مقاله پیش رو دیدگاه رنه گنون در باب رویکرد صحیح در مطالعات هندویی، مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این راستا نگاه گنون در چارچوب نقد به نگاه علمی و تاریخی مطرح می‌شود که در مقابل نگاه وی قرار دارد. به نظر گنون تقسیم‌بندی به دو نگاه غربی و شرقی به طور کلّی توجیه‌پذیر بوده و نگاه غربی دارای خلل‌های جدّی‌ست که نمی‌تواند درک درستی از تعالیم شرقی به خصوص هندویی داشته باشد. از این رو صلاحیت کلّی غرب را در فهم شرق زیر سؤال برده و برای آن دلایلی را ذکر می‌کند که می‌توان به عدم درک روح زبان شرقی و عدم نگاه درون دینی اشاره کرد. در مقابل؛ اصولی لازم برای درک این تعالیم برگرفته از آثار او مورد بررسی خواهد بود؛ 1- داشتن نگاهی ثبات‌گرا نه تکامل‌گرا 2- باور به متافیزیک و اثرات آن 3- درک روح زبان هندویی 4- داشتن نگاهی همدلانه و درون دینی 5- داشتن نگاهی رمزوار و نمادین که در این مقاله بدان‌ها پرداخته شده است.

آیین‌ها و مناسک‌، از نخستین‌ و مهم‌ترین‌ ابعاد یک‌ دین‌ به‌ شمار می‌روند که‌ در رویارویی‌ با فرهنگ‌ غالب‌، متحول می‌شوند. این‌ مقاله‌ که‌ به‌ روش توصیفی‌-تحلیلی‌ به‌ نگارش درآمده است‌، نشان می‌دهد که‌ از زمان ورود مسلمانان به‌ ایران تا عصر حاضر، چگونه‌ عوامل‌ درونی‌ (مانند: کاهش‌ موبدان) یا بیرونی‌ (همچون: عرف اکثریت‌) بر مناسک‌ زرتشتی‌ِ مربوط به‌ »مرگ« تأثیر نهادند. این‌ تأثیرات که‌ در سه‌ جهت‌ فروکاهشی‌، ثابت‌ و افزایشی‌ جریان یافته‌، منجر به‌ حذف، تبدیل‌، تغییر، توجیه‌، تثبیت‌، تحکیم‌، تقلید و تحمیل‌ در بعضی‌ از آیین‌های‌ درگذشتگان بوده است‌. نتایج‌ عینی‌ تحولات را می‌توان در امور گوناگونی‌ مشاهده کرد، از جمله: حفظ‌ اعتبار مناسک‌ به‌ عنوان ابزاری‌ برای‌ پشتیبانی‌ درگذشتگان و تسکین‌ بازماندگان، تقویت‌ بنیان­های‌ اعتقادی‌ زرتشتی‌ با توجیحات جدید، انطباق صور آیینی‌ کهن‌ با شرایط‌ نوین‌، بهره­گیری‌ از مناسک‌ مرگ به‌ عنوان عامل‌ بازیابی‌ هویت‌ تاریخی‌ و دینی‌، همگامی‌ با جامعه‌ میزبان و کاهش‌ فشارهای‌ انتقادی‌، حفظ‌ جایگاه انحصاری‌ دینیاران در اجرای‌ برخی‌ مناسک‌ و احاله‌ بعضی‌ مناسک‌ دیگر به‌ عموم دینداران، و البته‌، از میان رفتن‌ شماری‌ از ابنیه‌ مرتبط‌ با مرگ که‌ گواه حضور تاریخی‌ زرتشتیان بوده‌اند.

مفهوم انسان‎آرمانی در بودایی مهایانه و تشیع اثنی‌عشری دارای اهمیت است. انسان‎­آرمانی مهایانه، «بدهی‌ستوه» است که مسیر بوداگی و اشراق خود را با بیداردلی «بدهی‌چیتَّه» آغاز و با عهد و سوگند برای رهایی خود و همة موجودات ذی‌شعور، قدم در مسیر سلوک گذاشته و با طی طریق در منازل «بهومی‌»های دهگانه موانع و حجاب‌ها «کِلِشَه‌ها» را کنار نهاده و در هر منزل کمال «پارمیتا» متناظر با آن منزل را کسب می‌نماید. بدهی‌ستوه در آخرین مرتبه سلوک می‌تواند به ‎رهایی غایی «نیروانه» بپیوندد اما به‎دلیل مهرورزی «کَرونا» بی‌منتهای خود از ورود به ‎آن خودداری و در دایرة تناسخ «سنساره» باقی می‌ماند تا از سایر موجودات دستگیری کند. کامل‏ترین مصادیق انسان‎آرمانی در تشیع، پیامبر خاتم و امامان معصوم هستند که از جایگاهی رفیعی برخوردارند. در باور شیعیان، ائمه برگزیدة خدا، آیینة تمام‌نمای حق، واسطه‌ی مُلک و ملکوت، خلیفة‌الله، آراسته به ‎تمامی فضایل بشری و هادی انسان‌ها به‎سوی کمال حقیقی که همان فلاح یا رهایی در سیاق اندیشه اسلامی است، هستند. در این مقاله به­دنبال شباهت‎ها و تفاوت‎های انسان­آرمانی در ابعاد مختلف در هر دو سنت دینی هستیم. پژوهش حاضر نشان می­دهد باور به ‎بدهی‌ستوه و امام در سنت بودایی و شیعی به‌رغم وجود تفاوت‎هایی در مبانی، دارای شباهت‎های قابل­توجهی در ویژگی‎ها و کارکرد هستند که مقایسه آن‎ها را معنادار می‌سازد؛ عصمت، علم بی‌منتها، قدرت‎های اعجازآمیز، نقش و هدایت تکوینی و تشریعی و مرجعیت خواسته‌ها و توسلات مردم از جمله این همانندی‌ها است.

مقاله حاضر به بررسی اتّحاد با خداوند به‌عنوان یکی از اتهامات عین­القضات همدانی و اکهارت می­پردازد. مخالفان، قاضی را بواسطه اعتقاد به فنا مدعی نبوت خواندند. بسیاری از باورهای اکهارت از قبیل تصویر الهی موجود در نفس، ویژگی نامخلوق نفس، ولادت پسر، این‌همانی انسان کامل با پسر و اتّحاد با پدر، مقدمه یا نتیجه فنا هستند و از سوی پاپ بدعت­آمیز خوانده شدند. پرسش آنست که آیا با وجود تفاوت بنیادین مسیحیت و اسلام اتهام فنا علیه این دو یکسان است؟ نحوه دفاع آنها در برابر این اتهام چیست و تا چه حد از یکدیگر متفاوتست؟ عین­القضات تصوف را علم باطن و دارای الفاظی خاص می­داند که طهارت درون شرط راهیابی بدان است. اکهارت هم بتفصیل به مقدمات و ملزومات فنا پرداخته و می­کوشد وفاداری خود به راست دینی مسیحی را اثبات کند. در تفکر هر دو، خداوند جایگاه محوری در حصول اتّحاد دارد. فنای موردنظر قاضی نتیجه صعود انسان است و فنای اکهارت حاصل نزول خداوند. قاضی با تأکید بر فنای ذاتی از درجات فنا در تصوف سخن می­گوید. تنها فنای ذاتی است که در اندیشه اکهارت نظیر دارد و با تبتّل وصف می‌شود. هر دو متاله از استعاره و تمثیل برای بیان حقیقت فنا سود می­برند و در مواردی بسیار به یکدیگر نزدیک می‌شوند.

از اندیشه‌‌های منحصر ‌بفرد توماس مرتن، راهب معاصر مسیحی می­توان به پروژه گفتگوی بینا-دینی که وی در رسالات و مقالات متعددش به آن پرداخته است، اشاره کرد. مرتن بر آن بود تا طرح کلی اندیشه­اش یعنی پروژه­ی گفتگوی بین ادیان با غیر مسیحیان را توسعه دهد و در آن گفتگو، مسیری بیابد که بر پایه­ی اشتراکات و تشابهات اعتقادی و مناسک عملی باورمندان ادیان غیر مسیحی، راهی برای غنای تجربه­ی دینی بشر در همه ادیان بیابد و مسیر ارتباط دینی آنها با مسیحیت را بگشاید. در این مقاله بر آنیم تا در ابتدا مواجهه­ی توماس مرتن با دین اسلام، مشخصاً تصوف و عرفان اسلامی را توضیح دهیم و سپس در بستر پروژه­ی گفتگوی بین ادیان که وی مطرح می­نماید، گفتگوی میان اسلام و مسیحیت را تحلیل نماییم. این تحلیل با رجوع به مفاهیم مهم تصوف که مورد نظر مرتن است نظیر ذکر، مراقبه، بقاء و فنای فی الله صورتبندی می‌شود و سپس می‌توانیم نتیجه بگیریم که دیدگاه مرتن مبنی بر اینکه می‌توان از مسیر عرفان، مسیحیت و اسلام را به یکدیگر نزدیک کرد، ادعایی قابل پذیرش است گرچه عاری از نقد نیست.

تصوف در دوره‌های مختلف تأثیرات متفاوتی بر افکار هندوان گذاشت، همچنانکه تأثیرات بسیاری نیز از ایشان پذیرفت. صوفیان بسته به اینکه به چه دوره‌ای در تاریخ شبه‌قاره تعلق داشتند، در کدام قسمت از این سرزمین مستقر شدند و از چه جریان‌های رایجی در تمدن اسلامی زمان خود متاثر بودند، مناسبات متفاوتی با هندوان برقرار کردند. این مناسبات به طور‌ کلی صوفیان را در شمار یکی از سه مکتب «تصوف راست‌کیش»، «فلسفی» و «عامّه» قرار می‌داد. در یک تقسیم‌بندی کلی این سه مکتب به شش گونه مختلف ظاهر شده که می‌توان برای هر یک مصادیق تاریخی روشنی ارائه کرد. این روابط شش‌گانه را می‌توان به شکل «تطبیق»، «تعامل»، «تحول»، «جذب»، «پذیرش» و نهایتا «تقابل» صورت‌بندی کرد. این پژوهش بر آن است تا به طور اجمالی این طبقه‌بندی را با تکیه بر شواهد تاریخی، انتظام بخشد. بازه این تحقیق بین قرن سوم هجری، یعنی زمانی که تصوف در هند به شکل معناداری حضور خود را آغاز کرد، تا قرن دهم هجری، اوایل سلطنت گورکانی، است.

مطالعه سایر ادیان در جهان اسلام سابقه­ای طولانی دارد. عالمان مسلمان از طرق مختلف به این زمینه پرداخته­اند. در کتابهای ملل و نحل و کتابهای تاریخی می‌توان آراء و عقاید مذاهب مختلف و گزارش‌های توصیفی در زمینه اندیشه­ها و آداب سایر ادیان همچون یهودیت، مسیحیت و... را سراغ گرفت. به ­جز این منابع که عموماً بدون نقد و ردیه نویسی به این موضوع پرداخته­اند، از طریق کتب نقد و ردیه نیز می­توان مطالبی درباره ادیان سابق بازجست. آنچه در تحقیق پیش̗رو مورد توجه است، پژوهش درباره دین مسیحیت است و دستاورهای مسلمانان در این باره طی ده قرن نخست هجری مورد کاوش قرار گرفته است. براساس یافته­های این مقاله، شناخت مسلمانان درباره مسیحیان قابل قبول و تفصیل است؛ اما ضعف این تحقیقات در آنجاست که به شکل مستمر صورت نگرفته است و به نیمه شرقی و یونانی کلیسا محدود بوده است. دلایل این موضوع برمی­گردد به عدم تمایل و اقبال عمومی کافی نسبت به انجام مطالعات در زمینه ادیان، عدم اطلاع مسلمانان از میراث زبان و ادبیات لاتینی و نهایتاً عدم ارتباط سرزمینی گسترده با مسیحیت در غرب.

مهاتما گاندی و متألهان رهایی ­بخش آمریکای لاتین دو نمونۀ مهم دینی در مبارزات سیاسی و اجتماعی در سدۀ بیستم هستند. گر چه سنّت دینی و فضای فرهنگی زمینه­ای این دو متفاوت هستند با این حال مشترکاتی دارند که امکان مقایسۀ آن­ها را میسر می­کند. این مقاله به شیوه­ای مقایسه­ای و تحلیلی آن­ها را در سطوح مبانی، روش و هدف مقایسه می­کند. آن­ها پیوندی انتقادی با سنّت­های دینی خود دارند، معتقد به دیدگاهی زمینه­مند و متوجّه تحولات این‌جهانی­اند، به فقرزدایی و عدالت­جویی توجّه دارند و پراکسیس را بسیار مهم­تر از نظریه‌پردازی صرف می­دانند. با این حال متالهان رهایی­بخش، متاثر از اندیشه­های مارکسیستی، خواستار تغییر ساختارهای ناعادلانۀ سیاسی و اقتصادی­اند، ولو این تغییر به بهای روش مبارزۀ خشونت­ آمیز باشد. نزد آن­ها هدف اهمیتی بیش از وسیله دارد. اما گاندی با تأکید بر تحول معنوی و اخلاقی افراد، معتقد است هدف و وسیله (روش) جدایی­ناپذیرند و روش­های خشونت­آمیز منجر به قیدهایی سخت­تر از قیدهای استعمار می­شوند. گاندی در این راه متاثر از اندیشه­های لئو تولستوی است و موعظۀ فراز کوه مسیح است. او گرچه بعضی از آرمان­های سوسیالیستی را می­پسندد اما منتقد شیوه و ساختار مبارزاتی آن­ها است.