جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در جهان‌بینی دینی، به طور عام و در دین اسلام به طور خاص، این مفهوم وجود دارد که درد و رنجی که فرد در زندگی متحمل می‌شود بیهوده و عبث نیست بلکه می تواند زمینه‌ای برای رشد و تعالی انسان باشد؛ مفهومی که در روان‌شناسی مثبت‌گرا به آن رشد پس از آسیب گفته می‌شود. با بررسی آیات و احادیث درمی‌یابیم به رغم اینکه طلاق در اسلام امری مذموم و ناپسند است، اما در شرایطی که هدف اصلی ازدواج، که تامین آرامش زوجین است، محقق نشود جواز طلاق می‌تواند صادر شود. یافته‌های روان‌شناسی نیز همسو با آموزه‌های اسلامی، نشان می‌دهند در شرایطی که کیفیت ازدواج بسیار پایین باشد، طلاق سبب افزایش بهزیستی روانی و به صلاح افراد است. پافشاری بر ادامۀ زندگی مشترک زوج‌های ناهمخوان عواقب زیادی دارد، از جمله طلاق‌های پنهان، خیانت، خودکشی، همسرکشی و مشکلات تربیتی برای فرزندان. اینجاست که ضرورت طلاق رخ می‌نماید. اما طلاق، به رغم پیامدهای منفی‌اش می‌تواند منجر به تغییراتی مثبت در افراد شود، از جمله شناخت عمیق‌تر زندگی، گسترش روابط معنادار باخانواده و دوستان، دستیابی به احساس قدرت درونی، تغییر در اولویت‌های زندگی و درک عمیق‌تر موضوعات معنوی و وجودی. با توجه به اجتناب‌ناپذیر بودن طلاق، لازم است با مطالعه دقیق و موشکافانه همه ابعاد طلاق از جمله پیامدهای مثبت آن، زمینه‌های شکل‌گیری رشد پس از طلاق فراهم گردد.

دین مسیحیت از دل شریعت سخت‌گیر یهود پدیدار شد و به تدریج راه خود را جدا کرد. نوشته‌های پدران کلیسا مؤیّد آن است که ایشان ضمن ترسیم ابعاد راست‌کیشی، سایر نظرات را بدعت می‌دانستند. ایشان دیدگاه خود را تنها خوانش صحیح از مسیحیت که منطبق بر تعالیم عیسی و رسولان بود، تلقّی کرده و بر مبارزه با بدعت‌گذاران تأکید داشتند. روی‌کار آمدن حکومت مسیحی در قرن چهارم، دایره قدرت اصحاب کلیسا را بیشتر و عرصه را بر سایرین تنگ‌تر کرد. این باور که مسیحیت نخستین از تنوّع و تکثّر برخوردار نبوده و نظرات کلیسای رُم تنها قرائت موجود و صحیح بوده است تا قرن گذشته در بین محققان مقبول بود. اما اوّل بار والتر بائر، پژوهشگر صدر مسیحیت، با نگارش کتابی این نظریه را مورد نقد قرار داد. وی با آوردن شواهد گوناگون کوشید تا در تعریف مسیحیت اوّلیه از منظر تاریخی و مستقل از دیدگاه‌های کلیسای کاتولیک تجدید نظر کند. بر مبنای تحقیقات او مسیحیت از ابتدا متنوّع بوده و ما شاهد وجود «انواع مسیحیت» هستیم که کلیسای رُم آنها را بر نتابیده و در پی گسترش نفوذ خود، سعی در از میان بر داشتن دیگر عقاید داشت، امری که با مسیحی شدن امپراتوری روم سرعت بیشتری یافت.

کتاب مقدس در مقام متن ادبی دارای گونه‌های ادبی (ژانرهای) متنوعی است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان ژانر «آپوکالیپسی» یا «مکاشفه‌ای» نامید. کتاب دانیال از جمله نخستین متون آپوکالیپسی یهودی به شمار می‌رود که تاریخ تقریبی نگارش آن را قرن دوم قبل از میلاد دانسته‌اند و همانند بسیاری از این متون نام نویسنده مجعول است. از ویژگی‌های بارز متون مکاشفه‌ای یا آخرالزمانی بیان نمادین و بکارگیری زبان رمزی است که عمدتاَ به موضوعاتی از جمله منشأ پیدایش جهان، فرجام‌شناسی، پیشگویی آشوب‌های روزهای فرجامین، روز رستاخیز و داوری دربارۀ انسان و جهان می‌پردازد. در این پژوهش سعی شده است تا با نظر به اهمیت متون آپوکالیپسی در مطالعات کتاب مقدسی به پیشینۀ این تحقیقات گسترده اشاره شود. همچنین ضمن معرفی و بیان ویژگی‌های این متون و انواع دسته‌بندی‌های آن‌ها از نظر صوری و محتوایی، بطور ویژه در بحث از نمادشناسی کتاب دانیال، به ریشۀ نمادها و کاربرد‌های آن‌ها در سایر متون عبری و غیر عبری پرداخته شود. از دیگر نکات برجسته، آموزه‌های حکمی این کتاب است که با هدف تعلیم حکمت و پندهای اخلاقی نگاشته شده است. بدین‌سان، اینگونه متون خواننده را، به هر دورۀ زمانی که متعلق باشد، به تفکر بیشتر دربارۀ مفاهیم رمزی فرا می‌خواند و این خود جذابیتی خاص را به این متون می‌بخشد.

امروزه در گفتگو‌های بین ادیانی اصطلاح «ایمان ابراهیمی» کاربرد فراوانی دارد اما تا کنون ابعاد کلامی آن کمتر مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. این پژوهش درصدد است تا این اصطلاح را بیشتر تجزیه و تحلیل کند تا ابعاد مختلف آن از حیث دین شناسی روشنتر گردد. در این جستار از میان «ادیان ابراهیمی» مسیحیت و اسلام را برگزیده ایم و می کوشیم سطوح کاربرد متفاوت اصطلاح «ایمان ابراهیمی» در میان پژوهشگران حوزه‌ی دین بررسی کنیم. به این منظور ابتدا باید بطور گذرا وجوه گوناگون تشابه و اختلاف کلامی مسیحیت و اسلام حول مفهوم «ایمان» نشان داده شود تا از این رهگذر اصطلاح «ایمان ابراهیمی» و نقش مهم و کلیدی آن در گفتگوهای مسیحی – اسلامی برجسته شود. یادآوری این نکته مهم ضروری است که مسیحیت ایمان را علاوه بر پرستش خدا، ناظر به پرستش مسیح نیز می‌داند، اما در اسلام مفهوم ایمان که از نظر لغوی برگرفته از «امن» است، شامل مراتب و سطوح مختلفی است که از تصدیق قلبی به یگانگی خداوند تا عمل بر بنیاد احکام الهی را در بر می گیرد.

یکی از موضوعات مورد بحث در الهیات فمینیستی، بررسی جنبه­ی مونث الهی در ادیان گوناگون است که به واسطه­ی آن، جایگاه زنان در جامعه­ی دینی بالا برده می­شود. در این میان، تجسم زنانه­ی حکمت الهی از مهمترین مباحث مطرح شده در این زمینه به شمار می­آید. این شخصیت الهی زنانه، در دو دین یهود و بودایی جایگاه برجسته­ای را به خود اختصاص داده است. حکمت متشخص زنانه در دین یهود در مقام حخما یا شخینا و در دین بودایی در مقام پراجناپارامیتا، ظاهر گشته است. از آن رو که این ادیان، از قدیمی­ترین و پرطرفدارترین ادیان جهان محسوب می­شوند، بررسی حکمت متشخص الهی در قالب زنانه­اش اهمیت فراوانی دارد چرا که شباهت­ها و تفاوت­ها در آموزه­هایی که پیرامون این شخصیت پدید آمده است نمایان شده و تاثیر آن در جامعه­ی دینی با ارزش بخشیدن به جایگاه زنان مشخص می­گردد. در این پژوهش، کوشش می­شود که سیر تحول این مفهوم در این دو سنت دینی، ابعاد و کارکرد اجتماعی آن مورد بحث قرار گیرد.

هدف مقاله حاضر بررسی اندیشه­های عرفانی- اخلاقیِ بحیا بن‌یوسف ابن‌پاقودا و ابوحامد محمد غزالی با تمرکز بر دو کتاب احیاء علوم­الدین و الهدایه الی فرائض­القلوب است. در این مقاله می­کوشیم تا مؤلفه­ها و مضامین مشترکِ اندیشه‌های عرفانی- اخلاقی بحیا ابن‌پاقودا و غزالی را در دو سنت عرفانیِ اسلام و یهود، بازخوانی کنیم. بر اساس مطالعه­­ی دو اثر، شباهت­هایی زیادی میان اندیشه­ی عرفانی-اخلاقی غزالی و ابن‌پاقودا وجود دارد، به‌نحوی که اگرچه شاید نتوان اثر ابن‌‌پاقودا را تقلیدی از منظومه فکری و کتاب غزالی دانست، اما میزان نزدیکیِ اندیشه‌های‌شان در حوزه­ی عرفان و اخلاق، قابل‌توجه است. اندیشه­ی ابن‌پاقودا در کتاب الهدایه، که شاید بتوان تأثیراتی از اندیشه اخوان‌الصفا و فلوطین را در آن یافت، بر اهمیت روحانیت و تقوای درونی به‌عنوان انگیزه‌های اساسی هر نوع رفتار دینی و اخلاقی تاکید می کند که او آن­ها را «وظایف قلبی» می نامد. این نوع اندیشه­ی عرفانی-اخلاقی با تفکر عرفا و اهل تصوف در عالم اسلام به­خصوص غزالی دارای وجوه مشترک بسیاری است. لذا، بررسی دو اثر، نشان­دهنده­ی این است که اخلاقیات هردو رنگ و بویی از جنس تصوفِ مبتنی بر زهد را دارا است.

یکی از کارکردهای اجتماعی مهم دین هویت‌سازی است. ادیان برای پیروان خود، ویژگی‌های خاصی تعیین کرده‌اند که با ایجاد مشابهت و تمایز با غیر، بین آن‌ها همبستگی ایجاد کرده و آن‌ها را از دیگران متمایز می‌کند. بدین ترتیب با ایجاد مرز بین خودی‌‌ها و دیگران هویت پیروان خویش را تعریف می‌کنند. در ادیان تاریخی این فرایند هویت‌سازی در بستر تاریخ تداوم می‌یابد. هویت یهودی نیز به عنوان یک هویت قومی- دینی، در طول تاریخ شکل گرفته و هم‌چنان تا عصر حاضر دچار ابهامات و مناقشاتی است. شرح تولد و شکل‌گیری قوم یهود در اسفار که اساس عهدعتیق است آمده است. در این متن مولفه‌ها و فرایندهای متعددی می‌توان یافت که در برساخت هویت‌ یهودی نقش دارند از جمله عهد، مشایخ، برگزیدگی، قومیت، شریعت. «برکت‌بخشی» نیز یکی از این مولفه‌هاست. در این مقاله با رویکردی بینارشته‌ای، عملکرد برکت‌بخشی به عنوان فرایندی هویت‌ساز در متن اسفار تبیین و تحلیل می‌گردد. نشان داده می‌شود که برکت‌بخشی با تعریف مرزهای قومی، مفاهیم و نهادهای دینی ارتباط داشته و در تعریف هویت یهودی نقش دارد.

چَیتَنیه (1534-1485) از شخصیت­های برجسته طریقت بهکتی ویشنویی است. برخی ویشنویی­ها او را تجسد کریشنه می­شمارند. بهکتی به طریقت عشق و اخلاص گفته می­شود و به اعتقاد پیروان این طریقت، تنها با بهکتی می­توان به شناخت پروردگار دست پیدا کرد. مراتب عشق از دیدگاه چَیتَنیه، در پنج دستۀ شانته‌رتی، داسیه‌رتی و ساکهیه‌رتی و واتسالیه‌رتی و مدهوریه‌رتی قرار می­گیرد، که به ترتیب عشق آرام و لطیف، عشق خدمتگذارانه، عشق همراه با احترام، عشق پدرانه و مادرانه و عشق نکاحی تفسیر می­شوند. در این نوشتار تلاش شده است به این پرسش پاسخ داده شود که ماهیت این عشق چیست و روش رسیدن به والاترین درجات بهکتی از منظر چَیتَنیه چگونه است؟

در اکثر سنت‌های عرفانی، بخش مهمی از سیر و سلوک، مراقبه است که در سنت بودایی، دَهیانَه نام دارد. دَهیانَه نوعی تمرین تمرکز ذهن همراه با آگاهی است. در این حالت ذهن، استوار شده و توانایی تمرکز بسیار افزایش می‌یابد. در آیین بودایی، دَهیانَه که زمینه‌ساز سَمادهی است، اصلی‌ترین روش برای پاکسازی ذهن و آماده‌سازی آن جهت نیل به نیروانه است و همۀ مذاهب بودایی آن را محور اعمال دینی خود می‌دانند. محور دین بودایی را نه مطالعات متنی یا فلسفی بلکه تجربه مستقیم "حقیقت غایی" تشکیل می‌دهد و این تجربه حاصل نمی‌شود مگر با دَهیانَه. در این راستا، شورَنگَمَه سوترَه از مهمترین سوتره‌هایی است که با شرح روشهای مختلف مراقبه، شامل تعالیمی برای همه مکاتب بودایی است. پرسش اصلی این نوشتار چیستی و نیز تبیین اهمیت، مبانی، اهداف و چگونگی روشها و مراتب دَهیانَه در شاخه مهایانه از دین بودایی بر اساس شورَنگَمَه سوتره است. در این راستا، با روش تحلیلی و بر اساس مطالب ارائه شده در شورَنگَمَه سوتره، همچنین مراجعه به نظرات استادان مراقبه در مکتب مهایانه و پژوهشگران مختلف این عرصه، در پی پاسخ به پرسش مذکور برآمده ایم.

پیوند دین و اسطوره در یک بستر علمی، راهی را گشوده است که بشر با گام نهادن در آن می‌تواند با مجموعه‌ای از باورها آشنا شود و تا حدی، منشأ آن‌ها را دریابد. این اتفاق از اواخر قرن هجدهم سرعت بیشتری به خود گرفت و با ظهور دانشمندان نام آشنایی در سده‌های بعد، جنبه‌های پنهان اسطوره و دین بیشتر نمایان شد. بدون شک یکی از آن چهره‌های نام آشنا، مکس مولر است. مولر از پیشگامان مطالعات علمی و تطبیقی دین و اسطوره در قرن نوزدهم و متأثر از فیلولوژی، ایده‌آلیسم، پوزیتیویسم و باورهای شرقی به خصوص هند بود. او نظریه‌های قابل تأملی را در ارتباط با اسطوره و دین مطرح کرد که مورد توجه و نقد بسیاری از دانشمندانِ هم ‌عصرش قرار گرفت. در این مقاله سعی شده است با توجه به جایگاه و نقش مکس مولر در مطالعات مربوط به اسطوره و دین، نسبت آن دو در نگاه مولر به شیوۀ‌ توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار بگیرد. مکس مولر ریشۀ اسطوره را در نام‌گذاری پدیده‌های طبیعی می‌دانست و معتقد بود دین (فرم دینی) با مقدّس شدنِ «نام» بوجود می‌آید، یعنی از دل اسطوره. او به امر نامتناهی باور داشت اما منشأ آن را طبیعت می‌دانست.