جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هم­زمان با تألیف آثار متعدد در رشته جغرافیای توصیفی در قرن سوم هجری، کتاب البلدان نوشته ابن ­فقیه همدانی نیز در اواخر این قرن نگاشته شد. ابن­ فقیه بر اساس تقسیم مکاتب جغرافی­ نگاری اسلامی، پیرو مکتب عراقی است. وی در اثرش مکه را مرکز جهان دانسته و کتابش را با شرح این شهر آغاز کرده ­است. توجه به شیوه جغرافی­نگاری اقلیم یونانی و ایرانی در عین نگارش کتاب بر مبنای نواحی، نیاوردن نقشه، عجایب­ نگاری فراوان و پرهیز از خردگرایی و نیز پررنگ­بودن مایه­های هویت­ گرایانه میهنی از ویژگی­های جغرافی ­نگاری اوست. از نظر نوع ­شناسی نیز کتاب البلدان به جغرافیای اقتصادی و انسانی نزدی ک­تر است. اهمیت دیگر اثر، کمک به گره ­گشایی از بعضی مفاهیم تاریخی و فرهنگی ایران است. همچنین به­ علت فقدان سفر و مشاهدات میدانی، ابن­ فقیه از نظر منابع اطلاعاتی، بیشتر متکی بر منابع مکتوب و شنیداری است. این پژوهش تلاش دارد با روش تاریخی و رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، مکتب روشی و شیوه جغرافی­ نگاری وی را واکاوی و تحلیل کند.

یکی از وجوه بارز دوره قاجاریه (1193 – 1344ﻫ) شکل­ گیری متونی است که از آن‌ها با عنوان متون انتقادی یاد می­شود. انواع متنوع این­گونه از آثار که تحت تأثیرتحولات سیاسی و اجتماعی این دوره شکل گرفت و بالید، حاوی دیدگاه­ های اصلاح­ گران ه­ای­ اند که مؤلفانشان برای بهبود اوضاع سیاسی و اجتماعی ارائه کرده­اند. این ­گونه از آثار در قالب­ هایی مانند سیاست ­نامه ­ها، رسائل مشروطه، آثار روشنفکران و علما، مکتوبات خیالی و نمایشنامه­ ها قابل تفکیک و دسته ­بندی است. دسته اخیر یعنی نمایشنامه­ها به­عنوان ژانری نوین که در آن‌ها در قالبی نمایشی به انتقادات بعضا تندی از اوضاع نابسامان دوره ناصری و قاجاریه می­شد، شایسته بررسی و پژوهش است. از جمله کسانی که به­عنوان پیش­گام در نگارش چنین آثاری شناخته می­شوند، میرزا فتحعلی آخوندزاده است که در تمثیلات انتقادات متنوعی را بر دوره ناصری وارد ساخته ­است. داستان یوسف ­شاه یا ستارگان فریب­ خورده یکی از داستان­های مهم آخوندزاده است که جنبه انتقادی فراوانی دارد و می­توان از خلال آن جنبه ­های اصلاح­گرایانه اندیشه او را دریافت. در نوشتار حاضر، نگارنده سعی دارد تا این داستان را به ­مثابه متنی انتقادی بررسی کند. یافته­ های تحقیق حاکی از آن است که این داستان را می­توان به ­نوعی عصاره نقد و انتقاد سیاسی و اجتماعی آخوندزاده از اوضاع نابسامان عصر ناصری قلمداد کرد که در دیگر آثار او نیز قابل مشاهده است.

در این مقاله نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار افوشته‌ای ‌نطنزی (زنده در 1007ﻫ.)، یکی از تواریخ مهم عصر صفوی، بررسی شده تا روش و نگرش او در تاریخ­نگاری روشن گردد. همچنین برای ارزیابی جایگاه نقاوة الآثار در سنت تاریخ­نگاری آن روزگار این کتاب با پنج کتاب تاریخی آن دوره مقایسه و سنجیده شده‌است. افوشته‌ای ‌نطنزی، در تاریخ­نگاری از روش­هایی چون انسجام متن، پیوستگی روایات و استفاده از گزاره‌های ارجاعی برای توصیف بهتر متن بهره برده­ که بر ارزش تاریخ او افزوده‌است. تاریخ­نگاری افوشته­ ای متأثراز نگرش شاهی‌آرمانی ‌ایرانشهری‌ و نگرش تأویلی است. وی همچنین به نسبت مورخان دوره شاه عباس اول به خاطر تسلط بر آیات، احادیث و مضامین شعری، از نگرش تأویلی بیشتری در تفسیر رویدادها برخوردار است. نویسنده با وجود این نگرش‌، در صدد انعکاس واقعیت تاریخی بوده و تا حدودی نیز در بیان آن موفق بوده‌است.

با زوال سلسله مغولان در ماوراءالنهر، رابطه حکومت و شیوخ صوفی وارد مرحله جدیدی گردید به گون ه­ای که در دوره تیموریان صوفیان نقشبندی از نفوذ سیاسی قابل­ توجهی در جامعه، بازار و دربار برخوردار شدند. هرچند نقشبندیه با برآمدن محمد خان شیبانی و سقوط تیموریان، به­ ویژه در سمرقند، ضربه سختی را متحمل شدند، اما آن‌ها نه تنها در صحنه سیاست ماوراءالنهر باقی ماندند، بلکه ضمن برقراری ارتباطی پیوسته و پر­دامنه با دربار شیبانیان، توانستند نقش مهمی در معادلات قدرت در این دوره ایفا کنند. چرایی و چگونگی تداوم این ارتباط مسئله­ این مقاله است. بنا بر یافته ­های این پژوهش، ظهور حکومت شیعه مذهب صفویه در ایران و اتحاد اولیه بازمانده ­های تیموری با آن، به ارتباط شیبانیان با شیوخ سنی ­مذهب نقشبندی ضرورت می­ بخشید. افزون بر این، اختلافات داخلی میان خاندان­ های نقشبندی، علایق و منافع محلی و اقتصادی آن‌ها و نیز مخالفت­ هایی که عمدتا از جانب اهل شریعت متوجه آن‌ها بود، شیوخ مذکور را به برقراری ارتباطی بیش از پیش با حکومت سوق می­داد. منازعات داخلی خاندان ­های ابوالخیرخانی بر سر قدرت نیز به­ ویژه پس از عبیدالله خان در ورود شیوخ بانفوذ نقشبندی به عرصه سیاست مؤثر بود.

در دوره ­هایی از تاریخ اسلامی جدا از آیات و احادیث اصیلی که به بیان نظرگاه اسلام درباره­ فرجام جهان می ­پردازند، مجموعه­ بزرگی از ادبیات و احادیث ساختگی فرجام­ شناسانه در متون اسلامی و ادبیات عامه رواج یافته بود. این ادبیات گسترده، جدا از شناخت باورهای فرجام ­شناسانه­ مندرج در آن‌ها، از چشم­ انداز امتداد برخی انگاره­ های کهن فرجام ­شناسانه، پی ­بردن به دیدگاه کلان تاریخی­ای که در پس ­زمینه­ آن‌ها نهفته است و نیز دلالت­ های آن‌ها بر برخی رخدادها و فضای اجتماعی و فرهنگی معاصر نیز در خور توجه هستند. این مقاله به بررسی و تحلیل حدیث­ واره­­ای فرجام ­شناسانه که مقدسی، جغرافی ­نگار نامدار، در فارس بدان برخورده و آن را نقل نموده، پرداخته‌است. بنابر یافته ­های این پژوهش، این حدیث ­واره بازتابی است از برخی گرایش­های فرجام ­شناسانه و در عین حال غیرآخرالزمانی رایج در محیط ایرانی و اسلامی در سده­ چهارم هجری. این حدیث ­واره همچنین نماینده­ آمیزش نوعی آرمان جهان ­گرایانه و غیرسلطه­ جویانه و آرمان قومی به معنای ایرانی است که البته با ایدئولوژی شاهنشاهی ایرانی همسویی کامل ندارد. از این رو می­توان احتمال داد که جدا از تاریخ­نگری عام ایرانی، رگه­ هایی از نگرش­های جهان ­گرایانه­ متأثر از جهان ­بینی­ های غیرزرتشتی و ناهمسو با ایدئولوژی شاهنشاهی که رنگ و بوی ادبیات اسلامی را به خود گرفته، در این حدیث ­واره نمود یافته‌است.

این مقاله این پرسش را پی­ گرفته که مراد از بهلولِ منقوش بر سکه ضربِ محمدیه (ری) در سال 173ﻫ کیست/ چیست؟ نام یا لقب فردی مشخص است یا عبارتی در تائید عیار و کیفیت سکه؟ برای دستیابی به پاسخ سکه‌های ضرب محمدیه در سال­های 170 تا 173ﻫ با داده‌های منابع مکتوب مقایسه و بررسی گردید. بنابر یافته­های این پژوهش، بهلولِ منقوش بر سکه محمدیه ضرب 173ﻫ همان بهلول مشهور روزگار عباسیان یعنی ابووُهیب بن عمرو بن مغیره است. بهلول هم‌زمان با سلطه برمکیان بر دستگاه خلافت عباسی در دوره هارون، مدتی از سوی یحیی برمکی اداره محمدیه (ری) را در اختیار داشت. گرایش به تشیع و احتمالا نگرانی‌های خلیفه سبب شد تا بهلول مدت زیادی در منصب اداری نباشد و در ادامه برای در امان ماندن از گزندهای احتمالیِ خلیفه، خود را به جنون زد و سال‌های پایانی عمر خود را در کوفه سپری کرد.