جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دو مسئله تحریف و اختلاف قرائات قرآن، از مسائلی است که از سده­های نخستین اسلامی، گفتگوهای فراوانی بین محققان قرآنی را برانگیخته است؛ از سویی وجود روایات ضعیف در کتاب­های فریقین، توهم وجود تحریف در قرآن را ایجاد کرده است. از سوی دیگر، به خاطر پیوند تنگاتنگی که ببین تحریف و اختلاف قرائت وجود دارد، قرائت­های مختلف از قرآن، به مسئله­ی تحریف قرآن دامن زده است. مستشرقان برای نشان دادن روند بشری شکل­گیری قرآن، اقدام به تاریخ‌نگاری قرآن نموده و دراین‌بین به اختلاف قرائات و تحریف قرآن اهمیت فراوانی داده­اند. این قلم در پی آن است که با بهره­گیری از روش کتابخانه­ای و به طریق تحلیلی ـ توصیفی نشان دهد که اختلاف قرائات در کنار انگیزه­ها و روش­های تحقیقی خاورشناسان، در شکل‌گیری توهم وجود تحریف قرآن تأثیر به‌سزایی داشته است.

«قرآن» سخن و کلام خداوند یکتا و «قرائات» بازتاب خوانش‏های مختلف مردم از متن واحد قرآن است. «اختلاف قرائات» همزمان با آموزش و ترویج و تثبیت متن واحد قرآن در عهد نبوی و تحت اشراف پیامبر اکرمk به منصّۀ ظهور رسید و پابه‏پای گسترش قرآن، تا اوائل سدۀ چهارم هجری پیوسته توسعه یافت تا اینکه با تدوین هفت قرائت شاخص و منضبط در السبعۀ ابن مجاهد تقریباً متوقّف گردید. این جستار با توصیف و تحلیل داده‏های تاریخی کوشیده است تا نشان دهد که قرآن از قرائات متمایز بوده و با وجود شکل‏گیری اختلاف قرائات در عهد نبوی، متن صوتی کلام‌اللّه یکسان و یکدست به نسل بعدی منتقل و تعلیم شد که در سدۀ یکم هجری از آن به «قرائت ناس» و «قرائت عامّه» یاد می‏شده است. با شهرت یافتن هفت قرائت منتسب به قاریان هفت‏گانه که حدود 98 درصد کلمات قرآن در قرائاتِ آنان یکسان قرائت شده‏‏اند، معلوم گردید که فقط قرائت عاصم به روایت حفص از هرگونه اجتهاد در قرائت، پیراسته و منطبق با قرائت ناس و عامّۀ مردم و متواتر از رسول خداk است که تاکنون تقریباً در همه جای جهان اسلام رواج و گسترش همگانی دارد.

ابن مجاهد، قارى بغداد، در قرن چهارم هجرى با استفاده از منصب شیخ القرائى و نفوذ سیاسى و با توجه به رواج و شهرت حدیث نزول قرآن بر هفت حرف، هفت قرائت از پنج شهر مهم را رسمیت بخشد و به‌تدریج در بستر زمان سایر قرائات به‌عنوان شاذ شناخته شدند. درحالی‌که بسیاری از این قرائات شاذ، شرایط صحت یک قرائت صحیح را دارا بودند. نگارنده در این پژوهش بر آن است که قرائت زید بن علی را که در زمره قرائات شاذ قرار دارد، بررسی کند؛ زیرا بنا بر نقل شیخ طوسی در الفهرست، زید به صحت قرائت خود اطمینان داشته و آن را منتسب به حضرت علیj می‌نموده است. از این‌رو، نگارنده سعی دارد با رویکردی تحلیلی ـ تاریخی درباره چگونگی شکل‌گیری قرائت زید در مدینه، به بازیابی معیارهای صحت قرائت زید با معیارهای صحت قرائت از دیدگاه ابن جزری بپردازد که درنهایت با توجه به بررسی انجام شده، باید گفت که قرائت زید بن علی، معیارهای صحت قرائت را تا حد زیادی داراست، همچنین بررسی تأثیر قرائت زید بر تفسیر قرآن، مؤلفه‌ی دیگری از این پژوهش است.

غنای ادبیات قرآن، موجب تدوین قواعد ادبی و نحوی زبان عربی شده و بر علم قرائت، تأثیر گذاشت. سپس اسلوب ادبی، زمینه­ساز سنجش قرائات با معیار زبان عربی و گزینش قرائت صحیح شد. مراحل تاریخی سنجش قرائات با معیار زبان عربی و مهمترین نتایج آن بدین ترتیب است: 1ـ در عصر تابعین تا ظهور ابن مجاهد، قواعد نحوی، ضابطه­مند نبود. پس از تدوین قواعد، نقد قرائات با معیار زبان عربی فراگیر شد و مباحث اجتهادی در قرائت، رواج یافت؛ 2ـ در عصر پس از ابن مجاهد تا ظهور ابن جزری، قرائات هفت­گانه رواج و مشروعیت یافت، اهمیت فزاینده به فن قرائات به وجود آمد. بازار قرائت پژوهی با رویکردی متعصبانه و قداست گرایانه، رونق یافت. دو دیدگاه نقد قرائات با معیار زبان عربی و قِداست یافتن قرائات با اعتقاد به وحیانیّت آن، شکل گرفت؛ 3ـ در عصر پس از ابن جزری تا عصر حاضر، اعتقاد به وحیانیّت قرائات رواج یافت. تلاش در توجیه قرائات ضعیف با حداقل­های ادبی صورت گرفت. نگارش یافتن کتاب­های ارزنده در علم قرائت، توسعه آن و شکل­گیری شاخصه­های قرائی، از دیگر وقایع این دوره است. در پژوهش حاضر، تلاش بر آن است با رویکردی تاریخی ـ تحلیلی، مراحل سه‌گانه مذکور بررسی شود و در پرتو آن، شاخصه­های قرائی جهت شناخت و گزینش قرائت صحیح و ارجح تبیین شود و روش تحقیق در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی است که از منابع کتابخانه‌ای بهره برده شده است.

علم قرائات قرآن کریم، از باسابقه‌ترین و پر تألیف‌ترین موضوعات علوم قرآن است. تأثیر این دانش بر علم تفسیر و ادبیات عرب اهمیت آن را دوچندان می‌کند. نگارش قرائت‌های مختلف قرآن کریم پس از عصر نقل شفاهی قرائات آغاز گردید و از نخستین سده‌های هجری موردتوجه و عنایت ویژه علماء، ادیبان، مفسران و قرآن‌پژوهان قرار گرفت و در این زمینه آثار بسیاری تألیف گردید. این آثار ابتدا به‌صورت بخشی از تفاسیر و کتاب‌های علوم قرآن و حدیث و ادبیات عرب و سپس به‌صورت نگاشته‌های مستقل در قالب‌های گوناگونی مانند «مُفرَده» (تک‌نگاری)، «موسوعه» (جامع نگاری) و توجیه نگاری وجوه قرائات به روش‌های محرره (منضبط) و مرسله (آزاد) تدوین یافت. تحقیق پیش رو، به روش نگاهی اجمالی به آثار نگاشته شده در علم قرائت دارد و با بررسی اولین کتاب‌های علم قرائت، قدمت این دانش را نشان می‌دهد. همچنین با پی‌جویی کتاب‌های مهم علوم قرآن، تفسیر، حدیث و ادبیات، میزان شیوع و گستردگی علم قرائت در هر یک ازاین‌گونه کتاب‌ها در میان آثار شیعه و اهل‌سنت موردبررسی قرار می‌گیرد. علاوه بر این نوشتار حاضر با گونه شناسی کتاب‌های مربوط به علم قرائت، خواننده را با انواع مختلف تحقیقات علم قرائت آشنا می‌سازد. بدین ترتیب مقاله حاضر می‌تواند راهنمای مناسبی برای محققان رشته علوم قرآنی باشد تا آثار نگاشته شده در علم قرائت را بشناسند و بتوانند در تحقیقات خود از این آثار استفاده کنند.

یکی از علوم قرآنی که در فهم، ترجمه و تفسیر کلام الهی تأثیر مستقیم دارد، علم قرائت قرآن است. به همین جهت تلاش مفسران از دیرباز بر این بوده که با توجه قرائت‌های مختلف و تأثیر گذاردن آن‌ها در فهم قرآن، بتوان بهترین برداشت را مطابق قرائت مقبول عرضه نمود. در این نوشتار گونه‌های اختلاف قرائات از هفت‌قرائت مشهور در سوره یوسف بررسی و تحلیل گردیده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که روایات حول محور سوره مبارکه یوسف یا در حوزه اختلاف قرائاتی است که به صیانت قرآن از تحریف لطمه نمی‌زند و یا در مقام بیان معنا و تفسیر آیه است که از روی سهل‌انگاری به‌عنوان اختلاف قرائات مطرح شده است می‌توان اذعان داشت که اختلاف قرائات، در اکثر کلمات مورد اختلاف از قبیل اختلاف در کیفیت قرائت ازلحاظ اماله، فتح، ادغام، اظهار، تفخیم، ترقیق و... است و یا اختلاف در اعراب کلمه‌ای است که به معنا خللی نمی‌رساند و می‌توان با روش تحقیق تطبیقی به بررسی سیاق آیات، قواعد صرفی و نحوی، سازگاری با معنای آیات، انسجام در الفاظ آیات و موسیقایی آن، محقق را به قرائت صحیح که همان قرائت مشهور است؛ رهنمون سازد.

یکی از موضوعات مطرح‌شده درباره دلایل اختلاف قرائات، مسئله اجتهاد است که تحت عنوان اجتهاد قاریان و صحابه مطرح می‌شود. بزرگانی مانند آیت‌الله خویی و آیت‌الله معرفت، مسئله اجتهاد در قرائت را بیان کرده‌اند. در این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است، دلایل موافقان و مخالفان بحث اجتهاد در مسئله اختلاف قرائات بررسی گردید. عمده دلیل موافقان، اعمال سلیقه صحابه و قاریان بوده که از موارد مهم در تأثیرگذاری اختلاف قرائات ذکر شده است؛ درحالی‌که مخالفان، قرائات را مستند به سماع و روایت دانسته و بیان داشته‌اند که اجتهاد در قرائت با اختیار در قراءت خلط شده است، ولی با مراجعه به تاریخ قرائات روشن می‌شود که اجتهاد در قرائت وجود داشته و این اجتهادها تنها از سوی افرادی اندک و ناشناخته که غالب مسلمانان به آن بی‌اعتنا باشند، صورت نگرفته است.

اختلاف قرائت به عنوان واقعیتی انکارناپذیر در عهد نبوی به سبب اختلاف لهجه و گویش مسلمانان آغاز شد. رسول خداk به منظور فراهم‏ آوردن زمینه بهتر، برای فهم زبان قرآن و اسلوب بیانی آن به صحابه اجازه دادند تا فهم و تدبّر خود از قرآن را در هنگام قرائت قرآن بیان و تبیین کنند. ازاین‌رو، در قرائات صحابه، کلمات و جملات توضیحی، تفسیری و تصریفی آنان به صورت مزجی (لابه‌لای عبارات و فرازهای قرآنی) گزارش شده است. با وجود اینکه پیامبر اکرمk به صحابه اجازه دادند که فهم خود از قرآن را هنگام قرائت و تلاوت آن بیان کنند؛ اما همواره تأکید داشتند که نباید آن را ثبت و وارد متن اصلی قرآن نمود. از اُبَیّ­­بن­کعب، مُقری و معلّم برجسته­ی قرآن و صحابی رسول خداk که چندین مرتبه قرآن را بر ایشان عرضه کرد، قرائات معتنابهی روایت شده که مقاله­ی حاضر با گزارش آنها کوشیده است به دسته‏بندی آنها بپردازد.

یکی از مهم­ترین هنرهای اسلامی، هنر تلاوت قرآن کریم است که در کشورهای مختلف اسلامی از مقبولیت برخوردار است. از عوامل مهم ارتقاء و نیل به حق تلاوت و از مهم‌ترین آداب معنوی تلاوت، مسئله­ی معنامحوری است. تلاوت معنامحور، تلاوتی است که بر اساس سیر معنا و مفهوم آیات تنظیم و اجرا شود. در این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی صورت پذیرفته است، ضمن تبیین جایگاه معنامحوری، شاخصه­های بارز آن، از قبیل تأثیرگذاری، خشوع و حضور قلب و نیز آثار مترتب بر آن، از قبیل تقدیس اهداف تلاوت، احیای جایگاه حقیقی قاری و إقراء قرآن کریم در جامعه، ایجاد فضای تفکّر، تعقل و تدبر در محافل بررسی شده است. بر اساس این تحقیق، هر تلاوتی، مطلوب آیات و روایات کریمه نیست و رویکرد معنامحوری در تلاوت، اساس یک تلاوت مطلوب است، ازاین‌رو، توجه و اهتمام هرچه بیشتر نهادهای قرآنی و به‌تبع آن قاریان و حافظان قرآن کریم به تلاوت معنامحور امری ضروری است که منتهی به انس با قرآن در جامعه در سطوح عام و خاص آن می­گردد.

یکی از مباحث نظری و عملی تجوید قرآن، آشنایی با صفات حروف است، حروفی که اساس قرائت قرآن را تشکیل می‌دهد؛ زیرا بدون آشنایی با این صفات، ممکن است در تلفّظ صحیح آنها، آن‌گونه که بر زبان پیامبرk جاری شد، دچار اشتباه شد. این صفات به صفات دارای ضد و غیر دارای ضد تقسیم می‌شوند. دو صفت إذلاق و إصمات از صفات دارای ضد بوده و ظاهراً آشنایی با آنها تأثیر خاصی در تجوید صحیح قرآن دارد؛ اما آیا این دو صفت، چنین تأثیری دارند؟ تعریف صحیح این دو چیست؟ آیا وجود آنها در میان صفات دارای ضد و در کتاب‌های تجوید، تأثیری تجویدی دارد؟ این مقاله، به روش توصیفی ـ تحلیلی و با اتکا به شیوه کتابخانه‌ای، درصدد بررسی تعاریف مرتبط با این دو صفت و نیز ارزیابی آنها در خصوص تأثیر و فایده تجویدی آن‌هاست. درنهایت معلوم می‌شود که این دو صفت، کاربردی تجویدی و تأثیری در تصحیح قرائت قرآن نداشته و ذکر آن دو در کتاب‌های تجویدی هیچ سودی در تعلیم و تعلّم تجوید ندارد و باید از این کتاب‌ها حذف گردند.