جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انس سعدی با قرآن کریم، به­عنوان والاترین جلوه­گاه فرهنگ اسلامی، میزان اثرپذیری وی از قرآن را بسیار نظرگیر نمود. برخی از عمده­ترین مولفه­های قرآنی که سعدی به­شدت متاثر از آنها بود، عبارتند از: تعلیمی بودن بوستان و گلستان به­عنوان محوری­ترین ویژگیِ برداشت شده از قرآن، سادگی و روشنی کلام، حکایت­ها و مثل­ها، زبان مطایبه و طنز، آهنگین بودن کلام و ایجاز هنرمندانه. پژوهش حاضر، ادب تعلیمی و برخی ابزارهای تفهیم آن را به­منزله­ی موثرترین شیوه­­های جذب مخاطب در قالب مطالعات میان­رشته­ای در قرآن و شاهکارهای سعدی مورد بحث قرار داده است. روش تحقیق نظری- استنادی و مبتنی بر داده­های قرآنی بوده و هدف نوشتار حاضر آن است که با تبیین برخی راهکارهای اثرگذاری بر مخاطب، تاثیر فرهنگ قرآنی بر دیدگاه سعدی را در این زمینه بررسی نماید. داده­های پژوهش نشان داد که عمده­ترین عامل توفیق سعدی در اثرپذیری از قرآن، انتخاب نوع ادبی ادبیات تعلیمی با زبانی بسیار ساده و همه­فهم بود که ضمن رعایت زبان موسیقایی و لحن کلام برگرفته از ایجاز و اعجاز قرآن کریم، اثرپذیری هنرمندانه­ی خود را از این منبع لایتناهی به حد اعلی رسانید؛ به­گونه­ای­که همین بهره­گیری عمیق از آموزه­های قرآنی را می­توان راز رسیدن به نوعی التذاذ ادبی پس ازمطالعه­ی شاهکارهای سعدی برشمرد.

خداوند در قرآن کریم با استفاده از تکنیک‌ها و شیوه‌های مختلف، درصدد برجسته‌سازی مفاهیم و معانی موردنظر خویش است. بدین واسطه، آن مفاهیم را پررنگ و در دل مخاطبین جای می‌دهد. خوانندگان و مردم نیز با مطالعه قرآن یا شنیدن آن، خیلی زود، جذب آن مفاهیم گشته و تربیت و هدایت بشر که هدف اصلی قرآن کریم است به منصه ظهور می‌رسد. هدف از این پژوهش، شناخت و بررسی این واژگان و چگونگی گزینش واژگان برای برجسته‌سازی، شناخت نوع واژگان برجسته شده، شیوه‌های برجسته‌سازی قرآن کریم و واکاوی کارکرد آنهاست تا ثقل معنایی و مفهومی واژگان قرآن کریم ونیز فصاحت و اعجاز آن را آشکار گردد. مسأله اصلی این پژوهش پیرامون این موضوع می­چرخد که سوره غافر که سوره­ای مکی است، در کدام گروه از واژگان از شیوه برجسته­سازی استفاده کرده است، علت و انتخاب این فرایند چه بوده و بار معنایی و عاطفی واژگان برجسته شده چیست. نتیجه پژوهش نشان می­دهد که این موارد در قرآن، متعدد و متنوع است و شامل مواردی چون خلاقیت و نوآوری، تکرار و توازن، ترادف و تناسب و تقابل و تضاد می­باشد که این پژوهش درصدد بررسی آن‌ها بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی است.

«دوگانه­ها» در انتقال معنای روایا­ت همواره نقشی اساسی دارند و معنا از طریق ساختار این «دوگانه­ها» و تعاملاتشان ایجاد و منتقل می­شود. برخی ساختارگرایان بر این باورند که همة روایات بر پایة ساختاری ثابت از «دوگانه­ها» استوار هستند. این پژوهش، روایات مربوط به «آفرینش» در متون بندهش، زادسپرم، قرآن و تورات را بر اساس نقش دوگانه­ها انطباق داده تا از این طریق ساختار بنیادین آن را مشخص کند. با این هدف، ابتدا با بررسی اسطوره­واج­های متون اصلی و برخی متون دیگر، ساختاری فرضی ترسیم شد، سپس با مطالعة دوبارة متون مورد بحث، این ساختار اثبات شد و توانایی توجیه رویدادهای متن را پیدا کرد. طبق این ساختار، مفاهیم ظلمت/ نور و مذکر/ مؤنث «دوگانه­های» اصلی مرحلة آغازین روایت آفرینش به شمار می­روند. از ترکیب این دوگانه­ها چهار شخصیت «مذکرِ روشن»، «مونثِ روشن»، «مذکرِ تاریک» و «مونثِ تاریک» ایجاد شده است. این چهارشخصیت در فصل بهار بندهش شامل روشنی بی­کران (هرمزد)، روشنی مادی، تاریکی بی­کران (اهریمن) و تاریکی مادی است. در باب نخست تورات نیز شامل روز، زمین، شب و دریا می­شود. این شخصیت­ها در قرآن بر داستان آفرینش آدم انطباق می­یابد و شامل آدمِ پیش از بهشت (روح)، زوجِ آدم، ابلیس و فرشتگان است. ویژگی دیگر مرحلة اول آفرینش این است که در جهان روشن، آفرینش صرفا مینوی است و آفرینش مادی اتفاق نمی­افتد.

قرآن کریم به شکل­های مختلف به بعضی اشیاء شخصیت انسانی بخشیده که در درک مفاهیم برای مخاطبین بسیار مؤثر است. با توجه به بسامد فراوان صنعت تشخیص در قرآن کریم و سبک­های متنوع کاربرد آن و معانی ژرف نهفته در آن که یکی از مستلزمات درک و فهم عمیق کلام وحی است، ضرورت انجام این پژوهش احساس می­شود. مقاله پیش­رو به دنبال آن است که با روش توصیفی ـ تحلیلی، انواع تشخیص­های بکار رفته در قرآن را استخراج نموده، جنبه­های گوناگون معنایی، شیوه­های کاربرد و اسرار و اغراض بلاغی آن را مورد واکاوی قرار دهد. نتایج پژوهش نشان می­دهد که در آیات متعدد جهت تفهیم مفاهیم به مخاطبین به انحاء گوناگون به اشیاء، شخصیت انسانی داده شده که در این زمینه، فرهنگ اعراب و تجربیات آنان از محیط زندگی­شان به زیبایی نمایان است؛ همان­گونه که ادبیات عرب­ زبانان و تشبیهات، استعارات و مجازهای رایج میان آنان نیز در این کتاب آسمانی خودنمایی می­کند و نکته مهم آن که تشخیص­های به کار رفته در آن، دارای خصیصه­ فرا زمانی و فرا مکانی می­باشد که خود یکی از اسباب اعجاز قرآن است.

یکی از اشکالات عمده در حوزه مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم، ابهام اصطلاحات و نبود اتفاق آراء بر سر استفاده از آن هاست. در‌ این میان، «بیان اساطیری» که یکی از شاخه‌های نقد ادبی محسوب می‌شود، به دلیل ارتباط آن از یک سو با متن مقدس و از دیگر سو با مباحث اسطوره، از چالش بیشتری نیز برخوردار است؛ در حالی­که ‌این گونه ادبی، تنها یک رویکرد خلاق و هنری است و با اسطوره‌گویی متن، تفاوت اساسی دارد. نوشتار حاضر بر آن است ابتدا به تعریف دقیق اصطلاح «بیان اساطیری» در دانش سبک‌شناسی ادبی و علم بلاغت بپردازد و سپس انواع یادکرد آن را در سنت تفسیری و علمی‌قرآن‌پژوهان مسلمان به بحث و بررسی بگذارد. سؤالات اصلی ‌این تحقیق عبارتند از: بیان اساطیری چیست و جایگاه آن در حوزه مطالعات ادبی قرآن کریم کجاست؟‌ آیا می­توان معادل‌ها یا جایگزین‌هایی را برای ‌این اصطلاح در سنت تفسیری مسلمانان و قرآن‌پژوهان یافت؟ تفاوت هریک از ‌این انواع با یکدیگر چیست؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که بیان اساطیری در قرآن کریم، فارغ از قدمت طولانی و اهمیت زیاد آن در مطالعات ادبی، لایه بلاغت متن مقدس را مورد مداقه قرار می‌دهد و در علم بلاغت سنتی مسلمانان، عمدتا با عناوینی همانند تشخیص، استعاره، مجاز، زبان تصویری و غیره قابل پیگیری است.

زبان‏شناسی ابزار توانمندی در مطالعه روشمند زبان به شمار می­آید که معناشناسی یکی از برجسته­ترین شاخه­های آن است که محققان بسیاری برای کشف بیشتر مقاصد مختلف یک متن به بررسی این جنبه از زبان­شناسی پرداخته­اند. دی­بوگراند در مطالعات معناشناسانه و نظریه خویش، عوامل 4 گانه­ای را معرفی کرده است که تمامی ابعاد لغوی و غیرلغوی متن را در برمی­گیرد. بر اساس این نظریه تحقق متنوارگی در یک متن مستلزم حضور 7 معیار برخاسته از عوامل فوق در آن است. قرآن کریم به عنوان نمونه بی­مانند ادبی، تمام عناصر متنوارگی را در ترکیبی منحصر بکار گرفته که در این میان، واژه­گزینی دقیق توانسته است نقش محوری در توسعه دلالتی آیات برعهده بگیرد. پژوهش حاضر جستاری کتابخانه­ای-تحلیلی است که به بررسی کاربست معاییر متنوارگی در توسعه دلالتی در قرآن کریم می­پردازد. پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این سوال است که حضور این معاییر هفتگانه در ادبیات قرآنی، چگونه و تا چه میزان به بیان لایه­های معنایی عمیق­تر واحدهای زبانی در آیات منجر می شوند. نتایج پژوهش نشان می­دهد در کنار دو معیار انسجام و پیوستگی، حضور پررنگ پنج معیار فرامتنی همانند «پذیرفتنی بودن» و «موقعیت» موجب تولید معنای بیشتر یا همان «توسعه دلالتی» آیات برای مخاطب و مترجم گشته است.

تحلیل ساختاری روایت به منظور شناخت ابعاد آن و برای توصیف ساختارهای عام و کلی ادبی و نقشی که در تولید معنا ایفا‌می‌کنند، از اهمیت بسیاری برخوردار است. زمان، به عنوان بعدی از روایت، در تعیین روابط گاهشمارانه‌ی سخن و داستان، نقش بی­بدیلی دارد. پژوهش حاضر به روش کتابخانه‌ای و تحلیلی نگاشته شده‌است و با بررسی ویژگی‌های ساختار زمان از دیدگاه ساختارگرایان که در سه مقوله‌ی اصلی طول زمانی، ترتیب زمانی و تناوب زمانی قابل بررسی است، به تحلیل داستان موسی(ع) و قوم بنی‌اسرائیل به عنوان یکی از داستان‌های مهم و طولانی قرآن مجید که در سه سوره‌ی متفاوت قرار گرفته‌است می‌پردازد. این پژوهش در نظر دارد با شناخت بعد زمان در پیرنگ این داستان و چگونگی رابطه‌ی میان زمان داستان و زمان متن، به شناخت ساختار زمان در این سه سوره و تحلیل و درک یکی از عناصر اعجاز زبانی قرآن و شناخت بعدی از ابعاد روایت در آن بپردازد و بر آن است نخست از منظر ساختارگرایان زمان روایی را در داستان موسی(ع) و قوم بنی‌اسرائیل تحلیل کند و سپس مهم‌ترین امکانات زمانی‌ای را که در روند روایت داستان موسی(ع) و قوم بنی‌اسرائیل استفاده شده‌است تبیین نماید. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد در داستان مورد بحث، زمان از حالت ساده و خطی عبور کرده و از تمام امکانات زمانی در جریان روایت استفاده شده‌است.