جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبدالله بن‌عباس، صحابی مشهور پیامبر (ص) و از مفسران برجسته است. شهرت وی در تفسیر، منجر به نقل روایات دروغین و متعارض از وی شده است. نمونه‌ای از این روایات، در زمینۀ صیام می‌باشد. این مقاله با به‌کارگیری روش کتابخانه‌ای، تجزیه و تحلیل داده‌ها، به حل تعارض روایات صیام، که بخشی مربوط به نسخ یا عدم نسخ آیۀ 184سورۀ بقره و بخش دیگر در خصوص افطار یا عدم افطار در سفر است، پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که روایات عدم نسخ آیۀ مذکور و روایات وجوب افطار در سفر، با توجه به معیارهایی همچون موافقت با سیاق، گفتار لغویان، ترجیح روایات اکثر بر اقل و غیره ترجیح دارد. در عین حال با توجه به مطابقت 80 درصدی روایات تفسیری ابن‌عباس با روایات ائمه (ع)، موضع‌گیری موافق عقیدتی- سیاسی وی در دفاع از ایشان و نیز تصریح خود ابن‌عباس به علم‌آموزی نزد حضرت علی (ع)، یک معیار مستقل، به عنوان یکی از مرجحات خارجی، در حل این تعارض ارائه می‌دهد که عبارت است از مطابقت روایات وی با روایات اهل بیت (ع).

علامه مجلسی در بحارالانوار - کتاب «السماء و العالم» - به شرح و تفسیر متون احادیث پرداخته و تا حدی مشکلات اخبار را حل کرده است. بیان‌هاى وی در ذیل روایات و آیات قرآن، قابل تأمل است. این پژوهش که با روش توصیفی‌ـ تحلیلی، انجام گرفته است، در صدد واکاوی روش‌ها و مبانی فقه‌الحدیثی مجلسی در کتاب «السماء و العالم» است. نتایج پژوهش، گویای این است که علامه در هر موضوع، ابتدا آیات قرآنى مرتبط با آن موضوع را آورده و در صورت لزوم، توضیح و تفسیرى هم براى آیات بیان کرده است. مهمترین مبانی مجلسی در شرح روایات این کتاب عبارت است از: احراز صحت متن؛ شرح مفهوم واژه‌های مفرد موجود در روایات با استفاده از آیات قرآن و نظریات بزرگان لغت؛ توجه به معانی ترکیبی واژگان مرکب چون مجاز، کنایه و استعاره و ضرب المثل‌ها؛ نقد حدیث؛ بهره‌گیری از آیات مرتبط؛ بهره‌گیری از احادیث مشهور و مرتبط و تشکیل خانواده‌ی حدیث؛ شناخت سبب و فضای صدور روایات؛ توجه به محکم و متشابه در بین احادیث؛ استفاده از علوم تجربی در طرح مفاهیم و معارف تخصصی.

قرآن‌بسندگی، گرایشی اسلامی با پیشینه‌ای کهن است که پیرامون حجیت و گستره نقش سنت و روایات دینی در فهم قرآن، مبانی ویژه‌ای دارند و در دوران متأخر نیز بروز قابل توجهی داشته‌اند. از جمله قرآنیون سعودی معاصر اهل‌سنت، ابن‌قرناس است که با مناقشه در روایات، میراث حدیثی مسلمین را فاقد اعتبار دانسته و قرآن را تنها منبع شایسته اخذ دین برشمرده است. او در سرتاسر کتاب الحدیث و القرآن، بر این امر پایبند بوده و با مناقشه در برخی روایات، صحیح بخاری و کافی کلینی و جعلی خواندن آن‌ها، این حکم را بر سایر روایات تراث مکتوب مسلمین تعمیم داده است. این پژوهش به منظور یافتن اندیشه‌ها و اهم مبانی حدیثی ابن‌قرناس و اعتبارسنجی آن‌ها، با روش مطالعه کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی ـ تحلیلی ابتدا درصدد معرفی شخصیت ابن‌قرناس، آثار و مبانی فکری او برآمده و با محوریت الحدیث و القرآن، نحوه تعامل او با روایات را بررسیده و با نقد محتوای آن از لحاظ صوری ـ ساختاری، روشی و مبنایی، به ناتمام بودن ادله ابن‌قرناس در پی تتبع ناقص و برخورد گزینشی، یک‌سونگری و برداشت اجتهادی از آیات دست یافته است.

شمار قابل توجهی از مفسران اهل سنت به واسطه باور به وجود روایت‌های نبوی دال بر معرفی «سوره حمد» به عنوان مصداق عبارت «سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏»، تفسیر این تعبیر به «سوره حمد» را بر دیگر آراء برتری داده و آن را برگزیده‌اند. بررسی روایات نبوی در این موضوع مشابهت زیاد متن آن‌ها را اثبات می‌کند؛ به نحوی که می‌توان گفت همه آن‌ها بازگو کننده یک سخن پیامبر (ص) در گفت و گو با یکی از صحابه (به احتمال زیاد ابی بن کعب، و یا ابوسعید بن معلی) هستند. محتوای مشترک در همه این روایات معرفی «سوره حمد» به عنوان سوره‌ای است که در کتب آسمانی پیشین و قرآن نظیر و مانند ندارد و سپس تلاوت آیه هشتاد و هفتم سوره حجر است. مفسران اهل سنت علت تلاوت این آیه پس از اشاره به فضیلت سوره حمد را در این دیده‌اند که این سوره مصداق تعبیر «سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏» است. اما بازخوانی مجدد این روایات نشان می‌دهد که از آنجایی که در آیه هشتاد و هفتم سوره حجر دو تعبیر «سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏» و «الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» در کنار یکدیگر آمده‌اند نمی‌توان به طور قطع گفت سوره حمد مصداق «سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏» است؛ چه اینکه امکان دارد این سوره به عنوان مصداق «الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» معرفی شده باشد. توجه به واژگان به کار رفته در آیه، یعنی «الْمَثانی‏» و «الْعَظیمَ» این احتمال را به وجود می‌آورد که تعبیر «الْمَثانی‏» ـ که به معنای معطوف به گذشته است ـ به بخشی از وحی قرآن که در کتب آسمانی پیشین نظیر و مانند دارد و تکرار آن‌ها محسوب می‌شود اشاره داشته باشد و تعبیر «الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» به بخشی از وحی قرآنی که در کتب آسمانی پیشین مانند ندارد و مختص به پیامبر اسلام (ص) است اشاره داشته باشد.

محمد ناصرالدین البانی یکی از محدثان تاثیرگذار «سلفی‌گری» است و تألیفات گسترده‌ای در رشته‌های مختلف نگارش کرده است که در ممالک اسلامی به کثرت، انتشار یافته‌اند. البانی در بخشی از کتاب «التوسل، انواعه و احکامه»، تحت عنوان «احادیث ضعیف در توسل» به روایت «توسل به حق سائلین» می‌پردازد. وی در این حدیث که به روشنی، بیانگر توسل به حقی است که سائلان بر خدا دارند، ایراد کرده و با تضعیف «عطیه عوفی»، حدیث را جعلی می‌داند. با مراجعه به کتب جرح و تعدیل، صداقت و عدالت عطیه عوفی فهمیده می‌شود و شبهه تدلیس عطیه و تشیع او که از سوی البانی مطرح شده بود، نیز رفع می‌گردد. جرح عطیه به سبب تدلیسش، به خاطر اعتماد بر روایتی از محمد بن سائب کلبی است که وی در آن، متفرد و متهم به کذب است. جرح عطیه به جهت تشیعش نیز مردود است؛ چرا که جرح بر بدعت است که پس از بیان صدق راوی و خصوصاً عدالتش، نباید به آن توجهی کرد.

یکی از فعالیت‌های گسترده سلفیه تکفیری، در راستای دشمنی با مخالفان خود اعم از شیعه و سایر مذاهب اسلامی، نقد و ردیه‌نویسی بر عقاید و آراء آنان است. لکن این ردیه‌ها برخلاف اصول و قواعد صحیح نقد بوده و لذا خود، شایسته تحلیل انتقادی است. نویسنده در این مقاله، ابتدا به معرفی سلفیه تکفیری می‌پردازد و پس از آن، روش‌های مختلف سلفیه تکفیری را در استناد به حدیث و در مواجهه با مخالفان بررسی می‌کند. نویسنده در این بررسی، برای هر روش، نمونه‌هایی ذکر کرده و آن روش‌ها را مورد نقد قرار داده است. با بررسی آثار مختلف سلفیه تکفیری، روشن می‌شود که آنان در مقام نقد مخالفان، روش‌هایی مانند حذف حدیث از منابع حدیثی، تحریف حدیث، استناد به احادیث ضعیف و جعلی، ضعیف یا جعلی خواندن احادیث صحیح، تقطیع نابجا و ... را در پیش گرفته و به همین دلیل به خطا رفته‌اند.

از جمله آسیب‌های حدیثی، انتشار تقطیع یافته یا برداشت‌های ناصحیح از روایات اهل بیت (ع) درباره خصوصیات و فضایل ایشان است که در برخی از موارد، به عقاید غالیانه منتهی می‌گردد. پژوهش حاضر، بر اساس روش «تحلیل محتوا» به بررسی سندی و دلالی حدیث «قُولُوا فینا ما شِئتُم ...»؛ «درباره ما (اهل بیت (ع)) هرچه می‌خواهید بگویید...» می‌پردازد که بر اساس برخی از تعابیر، موهم غلو است. بدین‌رو پژوهش حاضر درصدد است به پرسش‌های ذیل پاسخ گوید: آیا این حدیث در منابع معتبر شیعی یا اهل سنت نقل شده است؟ فضای صدور و انواع گونه‌های نقل شده‌ی این روایت، چگونه است؟ تحلیل وثاقت راویان حدیث بر اساس منابع رجالی، چه اطلاعاتی را در خصوص کیفیت اسناد حدیث به دست می‌دهد؟ منظور از خارج از تصوّر بودنِ فضیلت‌های امامان (ع) در این روایت چیست؟ آیا می‌توان هرگونه فضیلتی را به اهل بیت (ع) منتسب نمود؟ چگونه می‌توان بر اساس این حدیث، رابطه‌ی بندگی امامان (ع) را در برابر خداوند تبیین کرد؟ رویکرد روایت مذکور به ادّعای در نظر گرفتن مقام نبوّت برای امامان (ع) چیست؟ بر اساس برونداد این پژوهش، حدیث مذکور در کتاب «الخصال» تألیف صدوق، دارای سندی صحیح و راویان ثقه بوده و محتوای آن نیز در راستای نفی هرگونه غلو از ساحت اهل بیت (ع)، قابل تبیین است.

یکی از ابزارهای بازشناسی جریان‌های تاریخی، مطالعه اسناد و شواهد تاریخی است. از آنجا که قیام‌های توابین، یکی از مهمترین اقدامات شیعیان پس از شهادت امام حسین (ع) بوده است، به نظر می رسد بازخوانی تاریخی و تحلیلی ادعیه امام سجاد (ع) می‌تواند به عنوان یک مستند تاریخی، ماهیت حقیقی این قیام‌ها را روشن کند. مانند: ارتباط امام سجاد (ع) با قراء کوفه، تأکید امام سجاد (ع) بر اجرای حکم قصاص، گسترش فقه شیعی و ... این پژوهش نشان می‌دهد، می‌توان از متون روایی بازمانده از قرن دوم و سوم هجری، به عنوان شواهدی در شناخت رویدادهای تاریخی استفاده کرد، همچنین تاریخ‌گذاری روایات و توجه به بافت موقعیتی روایات می‌تواند آثار مهمی در فهم صحیح مدلول روایات داشته باشد. از آنجا که مهمترین میراث باقی‌مانده از امام سجاد (ع) ادعیه ایشان است، لذا ابتدا ارتباط ایشان با گروه‌های فعال اجتماعی جامعه آن زمان مورد بررسی قرار گرفته، سپس به واکاوی ادعیه ایشان پرداخته شده است. در این پژوهش، برخی شواهد و مستندات که نقش امام سجاد (ع) را در شکل‌گیری قیام توابین و حوادث قرن اول هجری، اثبات می‌کند مورد بررسی قرارمی‌گیرد.

رجال‌پژوهان اهل سنّت در مورد مؤثر بودن اخلاقیات راوی و خبرگی او در پذیرش روایاتش هم‌فکر هستند ولی در مورد نقش گرایش عقیدتی راوی در اعتبارسنجی او اختلاف نظر دارند. در همین راستا این نوشتار، سه اصطلاح «رافضی، ناصبی، شیعی» که مرتبط با گرایش عقیدتی راویان هستند را در کتب رجالی اهل سنّت بررسی کرده است تا مشخص شود آیا این سه اصطلاح در نزد رجال‌پژوهان اهل سنّت در اعتبارسنجی راویان منتسب به این سه اصطلاح مؤثر بوده‌اند یا خیر؟ بررسی‌ها نشان داد این سه اصطلاح، در توثیق و تضعیف راویان نقش به سزایی داشته‌اند. البته این نقش‌ها، بحث‌برانگیز و در مواردی به دور از تعصب نبوده است، چرا که عملکرد آنان یکسان نبوده و راویان منتسب به رافضی را اکثراً تضعیف کرده‌اند ولی راویان منتسب به ناصبی را اکثراً توثیق کرده‌اند و این نشانگر آن است که آنان برای برخی صحابه، اهمیّت ویژه قائل شده و اهانت به آنان را خط قرمز خودشان دانسته ولی اهانت به عدّه دیگر را مهم و حائز اهمیت ندانسته‌اند.

روایتی منقول از پیامبر اسلام (ص) با الفاظی متفاوت و موضوعی واحد در برخی منابع حدیثی وجود دارد که بر اساس آن خطر ریا برای روزه منتفی اعلام شده است. خاستگاه این روایت منابعی چند از کتب حدیثی اهل سنت است گرچه در برخی منابع حدیثی شیعه نیز به آن اشاره‏ای شده‏ است. بررسی سندی این روایت، آن را با چالش اتصال و همچنین عدم وثوق برخی راویان مواجه می‏بیند به‌گونه‌ای که روایت را در زمره روایات ضعیف قرار می‏دهد، اما مهم‏تر از نقد سندی، نقد متنی و محتوایی این حدیث است. علاوه بر ضعفی که به سبب عرضه این حدیث بر قرآن متوجه آن است، تشکیل خانواده حدیث تا اندازه زیادی اعتبار حدیث مورد پژوهش را زیر سؤال می‏برد. روایات متعدد و معتبری وجود دارد که خطر ریا را برای تمام عبادات از جمله روزه گوشزد کرده و مؤمن را از گرفتار شدن در آن برحذر داشته است. پژوهش پیش رو با روشی توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر مطالعه کتابخانه‌ای و به‌صورت اسنادی به هدف رفع برخی شبهات اعتباری سندی و متنی این روایت را مورد بحث قرار می‏دهد.