جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«مجمل و مبین» به‌مثابهٔ دو وصف از اوصاف قرآن کریم، موضوعی کهن و پرسش‌برانگیز در شناخت کتاب آسمانی مسلمانان است و عدم‌تلقی صحیح از آن، سبب ورود ایراد‌هایی چون وجود ابهام ذاتی یا نقص در کلام خدا می‌شود. از این‌رو، مطالعه و شناخت مبنا و کارکرد اجمال و تبیین قرآن از اهمیتی ویژه برخوردار است. با بررسی واژه‌شناختی و مطالعهٔ سیر تطور و شکل‌گیری اصطلاح مجمل از معنای لغوی تا تقابل آن با اصطلاح مبیَّن و به‌کمک آموزه‌های دینی و مبانی معناشناسی، به معرفی تلقی صحیح از اجمال، تبیین و تفسیر قرآن کریم می‌پردازیم. براین‌اساس، اجمال در قرآن مجید صرفاً به‌معنای موجز و فشرده‌بودن کلام‌الله، در عین کامل‌بودن و تمامیت دلالت‌های آن بر معانی پذیرفتنی است؛ نه غیرواضح یا ناقص‌بودن آن. مراد از تفسیر قرآن نیز کشف معنای آیات توسط مخاطبان یا ایضاح دلالت آیات برای مستمعان است و منظور از تبیین، توضیح معنا برای مستمعانی است که معنای کلام را به‌دلیل رفعت معنا یا فقدان بافتِ موقعیتی آن در نمی‌یابند. برای نخستین‌بار، با تفکیک میان مخاطبانِ خاص هر دسته آیات و مستمعانِ پسین نشان می‌دهیم که آیات مجمل و موجز قرآن در اصل برای مخاطبان خاص خود، واضح، تام و مبیَّن بوده است اما همین آیات ممکن است برای مستمعانِ پسین، غیرواضح جلوه نماید و آنان را به پرسش از عالمان قرآن(ع) سوق دهد؛ چه‌اینکه ایشان با احاطهٔ علمی خود می‌توانند مورد، مصداق و معنای تمام آیات مجمل و موجز قرآن را برای مستمعان تفسیر و تبیین کنند.

قرآن کریم، راهنمای الهی به سعادت و کمال است. بهره‌مندی از هدایت آن، استخراج نظر آن در مسائل گوناگون را می‌طلبد. برای دست‌یازیدن به نظر قرآن، باید تمام آیات مربوط به مسئلهٔ پژوهش را جمع‌آوری کرد و فهم مجموعی از آن‌ها داشت. در مواردی، میان آیات مربوط به مسئلهٔ تحقیق، تعارض اولیه احساس می‌شود که باید ضمن شناسایی نوع آن تعارض، درصدد رفع آن برآمد. این نوشتار، به‌روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف کمک به نظریه‌پردازان قرآنی در این باب، گونه‌های تعارض میان آیات و راهکار‌های رفع آن‌ها را بررسی می‌کند. میان آیات قرآن، تعارض واقعی و رفع‌نشدنی وجود ندارد و اگر هنگام استخراج نظریهٔ قرآن کریم، میان برخی آیات جمع‌آوری‌شده تعارض احساس شد، با استفاده از راهکار‌های درست، یکی از آیات با قراین درونی یا بیرونی، تقویت و ترجیح می‌یابد. این راهکار‌ها عبارت‌اند از: تقدیم آیهٔ نص بر ظاهر، آیهٔ خاص بر عام، عام غیرقابل تخصیص بر آیهٔ قابل تخصیص، آیهٔ مقید بر مطلق، آیهٔ عام بر مطلق، تضییق یا توسعهٔ اعتباری موضوع یکی از آیات، تضییق حقیقی موضوع یکی از آیات با تعبد شرعی، متفاوت‌دانستن موضوع هریک از آیات در مواردی مانندِ متفاوت‌بودن معنای یک واژه در دو آیه، تفاوت مصداق یک مفهوم در دو آیه و وجود شرط خاص در هریک از آیات.

از دغدغه‌های مستمر جامعهٔ بشری که امروزه به‌طور ویژه مدِّنظر صاحب‌نظران حقوق و علوم اجتماعی قرار گرفته و از آن به‌عنوان مؤلفه‌ای اساسی در حکمرانی شایسته تعبیر می‌شود، مقابلهٔ با پدیدهٔ فساد است. مواجههٔ بنیادین و اساسی با آسیب‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، جز با لحاظ تمهیدات اخلاقی امکان‌پذیر نیست و قرآن کریم به‌عنوان منبعی بی‌نظیر به‌منظور ارائهٔ الگو‌های اخلاقی در قلمروِ زیست سیاسی و اجتماعی انسان قلمداد می‌شود، لذا پرسش اصلی تحقیق بر این گزاره اتکا دارد که قرآن کریم برای مقابلهٔ اساسی با پدیدهٔ فساد چه جهت‌گیری را ارائه می‌کند و رویکرد آن برای تعیین راهبرد‌های مؤثر در مقابلهٔ با فساد، شامل چه رهیافت‌های اخلاقی می‌شود؟ حاصل این نوشتار با روش تحلیلی و تدقیق در آیات قرآن کریم و تتبع در مجامع تفسیری مرتبط با آن عبارت است از اینکه: قرآن کریم حداقل در سه ساحت (تخویفی، ترمیمی و تأسیسی)، نظام اخلاقی جامعی را برای مقابلهٔ با پدیدهٔ فساد تدارک دیده است.

در برخی روایات، مرد مؤمن، محرم زن مؤمن ذکر شده است. ظاهر روایتِ «فَاِنَّ المُؤمِنَ مَحرَمُ المُؤمِنَة»، همهٔ مردان و زنان مؤمن را محرم یکدیگر دانسته است و حال آنکه این امر، مخالف آیات و روایاتی است که حدود محارم را مشخص کرده‌اند. مسئلهٔ اصلی این نوشتار، بررسی مفهوم محرمیت در این روایت با روش توصیفی‌ و تحلیلی است و حاصل آنکه در این روایت، محرم در کنار اولیا در آیهٔ 71 سورهٔ توبه قرار گرفته و باتوجه‎به معنای یاری‌کردن که برای اولیا ذکر شده است، می‌توان گفت که منظور امام صادق(ع) از محرم در این حدیث، محرمیت اجتماعی است که می‌توان با اعتماد از مردان مؤمن کمک گرفت. ازاین‌رو، امام صادق(ع) با استناد به آیهٔ 71 سورهٔ توبه می‌فرمایند که می‌توان به زنانی که نامحرم هستند ولی راجع به آن‌ها شناخت وجود دارد، در مسیر حج کمک کرد و این از طریق سیاق روایت و سیاق آیه و نیز استناد امام به آیه برای تبیین روایت قابل دسترسی است. هدف این روایات، تأمین امنیت زن در سفر حج است و اگر زن خودش چنین امنیتی دارد، بدون نیاز به حضور محارم می‌تواند به حج برود؛ ولی اگر احتمال نبودن ‌چنین امنیتی است، می‌تواند با دیگر مردان مسلمان و عادل که مورد اطمینان اوست به حج برود. البته این امر در صورتی است که یا محارمی نداشته باشد یا محارمش با او به حج نروند.

نظریهٔ شیخ مفید و سیدمرتضی (عدم‌حجیت اخبار آحاد) به‌مرور زمان و با ازدست‌رفتن قرائن، ناکارآمدی خود را برای سایر اعصار نشان داد و لذا علامه حلی نظریهٔ حجیت اخبار آحاد را مطرح کرد و سبب شد تا پرداختن به مباحث سندی و توجه به اوصاف راوی، اولویتی دوچندان پیدا کرد و همین مسئله، زمینهٔ پیدایش تنویع رباعی حدیث و تغییر تقسیم‌بندی دوگانه‌محور (صحیح و ضعیف) به چهارگانه (صحیح، حسن، موثق و ضعیف) را فراهم کرد. البته ارزیابی سندی در نزد علامه حلی و نسل‌های نخستین مکتب حله، یگانه معیار پذیرش روایت نبود و ایشان راجع به قرائن، بی‌اعتنا نبودند و لذا گاه اخبار غیرصحیح را در صورت داشتن برخی از اوصاف، در شمار صحاح قرار می‌دادند و به آن‌ها عمل می‌کردند، اما حلقهٔ واپسین مکتب حله با کنارگذاشتن قرائن، معیار اعتبار سند را به‌عنوان تنها معیار پذیرش روایت برگزیدند و برخلاف نسل‌های نخستین این مکتب، روایت معتبر را منحصر در خبر صحیح دانستند و حتی بر پذیرش روایات صحیح اعلایى اصرار ورزیدند. این عملکرد افراطی از یک سو، موجبات ظهور مکتب اخباری‌گری و نیز انزوای الگوی فقاهت محقق اردبیلی در میان مجتهدان پس از وی را فراهم کرد و از سوی دیگر، سبب بی‌پشتوانه‌ماندن بسیاری از احکام و درنتیجه کثرت تمسک به اصل (اصل عدم) در صدور فتوا در میان آنان شد. در این نوشتار به سخت‌گیری‌های پیروان مکتب حله در پذیرش روایات و آثار این عملکرد می‌پردازیم.

تنی چند از قرآن‌پژوهان، به‌ویژه در عصر حاضر به پژوهش آماری در قرآن کریم پرداخته‌اند و هدف آن‌ها عمدتاً اثبات اعجاز قرآن کریم از راه تحلیل‌های عددی و آماری است. اما یکی از دغدغه‌های قرآن‌پژوهان همواره این است که تا چه اندازه می‌توان به نتایج این پژوهش‌ها اعتماد کرد و بدان استناد جست؟ در پی سنجش درستی نتایج چنین بررسی‌هایی، به بررسی اجمالی رسم‌الخط عربی عموماً و رسم‌المصحف خصوصاً پرداخته‌ایم. نتیجۀ بررسی‌ها در این زمینه نشان می‌دهد که پژوهشگران عددی و آماری به‌سبب ناآشنایی با مسئلۀ خط و کتابت و تاریخ نگارش مصاحف، خط مصاحف متداول را حقیقتی ثابت و تغییرناپذیر تلقی کرده‌اند، درحالی‌که در نوشتن بسیاری از کلمات و حروف در عربی و به‌ویژه در مصاحف، دستوری یکسان و مورد اتفاق همگان در اختیار نداریم، چندان که با نوشتن یک حرف یا یک کلمه یا یک جمله به دو یا چند شکل، از تحلیل‌های آماری نتایج متفاوتی حاصل می‌شود. این بررسی‌ها به‌روشنی نشان می‌دهد که نتایج بسیاری از این پژوهش‌ها -البته نه همۀ آن‌ها- اطمینان‌بخش نیست و به درنگ و تأمل بیشتر نیاز دارد.

در بسیاری از روایات، مفاد آیات قرآن بر مصادیق تطبیق شده است که این یکی از مهم‌ترین رموز جاودانگی قرآن به شمار می‌رود. علامه طباطبایی بر اساس روایات، از این عمل تحت عنوان جری و تطبیق یاد کرده است. سؤال اصلی آن است که از نگاه علامه طباطبایی، روایات جری و تطبیق به چه گونه‌هایی تقسیم‌‌شدنی است؟ روایات جری و تطبیق در تفسیر المیزان با روش توصیفی‌تحلیلی بررسی و مشخص شد که این مصادیق دو گونهٔ کلی‌اند: یا از مصادیق زمان نزول آیه است و برای آیه، مصادیقی در گذر زمان وجود دارد که مشابه مصادیق آیه در زمان نزول است یا اینکه از مصادیق زمان نزول آیه نیست، بلکه از مصادیق در گذر زمان آیه به شمار می‌روند. هریک از دو گونهٔ کلیِ یادشده، به سه‌ گونه تقسیم‌شدنی است که به ترتیب عبارت‌اند از: مصداق باطنی آیه در زمان نزول، مصداق اطلاق یا عموم آیه در زمان نزول، مصداق اتمّ اطلاق یا عموم آیه در زمان نزول، مصداق باطنی آیه در گذر زمان، مصداق اطلاق یا عموم آیه در گذر زمان، مصداق اتمّ اطلاق یا عموم آیه در گذر زمان. البته در مواردی، علامه بر معنای باطنی آیه نیز جری و تطبیق اطلاق کرده است.

آموزه‌های آسمانی به سه بخش، تفکیک‌شدنی است: عقاید و اخلاق و فقه. بنابراین، آموزه‌های اخلاقی جزو مهم‌ترین معارف قرآنی به شمار می‌رود که دارای گسترهٔ بزرگی از فضایل و رذایل اخلاقی است. برای فهم مفاهیم اخلاقی، شناسایی اهمّ و مهم آن، تعیین رتبهٔ هر مفهوم که به‌وسیلهٔ آن بتوان گام‌های تربیتی درست برای تربیت نفوس افراد جامعه را برداشت، نیاز به شاخص‌هایی است که از راه‌های متعددی برای رسیدن به آن باید استفاده کرد؛ چراکه این مسئله در متون دینی به‌وضوح تبیین نشده است. جستار حاضر با رویکردی توصیفی‌تحلیلی طبق بررسی‌هایی که در زبان عرب به عمل آورده است، به شاخص‌های تکرار، حصر، تفصیل، تشبیه، مقایسهٔ عبارت‌ها و مضمون‌ها برای دسته‌بندی مفاهیم اخلاقی رسیده است و با مثال‌هایی از آیات قرآن، سعی در تبیین آن داشته است که بر اساس مثال‌های ذکرشده در این پژوهش، خصایل اخلاقیِ نصح و شکر، به‌ترتیب جزء بالاترین فضایل اخلاقی به شمار می‌روند. البته برای نتیجه‌گیری نهایی باید استقصای کاملی بر روی آیات اخلاقی صورت بگیرد که در پژوهشی مفصل در حال انجام است.

از دیرباز مناقشاتی دربارۀ صحت و اعتبار احادیث کتاب‌های منسوب به سلیم که متونی روایی با موضوعات تاریخی‌کلامی است، وجود داشته است. لازم است پژوهش‌هایی راجع به نسخه‌های خطی این کتاب انجام شود؛ چه کتاب‌های کنونی سلیم جعلی باشد و چه حتی شخصیت سلیم هویت تاریخی نداشته باشد. با بررسی جدیدی که در سال 1399ش انجام شد، 49نسخهٔ فیزیکی از کتاب‌های منسوب به سلیم شناسایی شده و اطلاعات کتاب‌شناختی از آن‌ها در دسترس قرار گرفته است. قدمت نسخه‌های خطی کتاب‌های سلیم را از دو جنبه می‌توان در نظر گرفت: أ. قدیمی‌ترین نسخهٔ خطی موجود از کتاب؛ ب. قدیمی‌ترین نسخهٔ معرفی‌شدهٔ کتاب که البته غیرموجود است. اکنون نسخهٔ مجلس (شمارهٔ 15638) به‌عنوان قدیمی‌ترین استنساخ از قدیمی‌ترین نسخهٔ شناخته‌شدهٔ کتاب‌های سلیم معرفی شده است، ولی لازم است در خصوص این قدمتِ تاریخ کتابت آن تحقیقاتی صورت گیرد. نوشتار حاضر به بررسی این سؤالات می‌پردازد: 1. تاریخ ادعایی در نسخهٔ مجلس برای نسخهٔ کهن چگونه است؟ 2. چه کسانی به این تاریخ و این نسخهٔ کهن اشاره کرده‌اند؟ 3. آیا شواهدی بر مخدوش‌بودن یا اعتبار این تاریخ درخورِ ارائه است؟ حاصل آنکه تاریخ 309ق برای نسخهٔ کاتب الرمانی (نسخهٔ مادر مجلس) جعلی است و تاریخ 609ق برای این کتابت نیز چندان اثبات‌شدنی نیست.

اعتبارسنجی احادیث، یکی از حوزه‌های علوم حدیث است که وضعیت احادیث را ازنظرِ سندی و دلالی بررسی می‌کند. یکی از روایاتی که در منابع معتبر شیعی و برخی منابع اهل‌سنت نقل شده و دربارهٔ اعتبار آن خصوصاً در حوزهٔ دلالی همواره مباحثی مطرح بوده است، حدیث «قِلَّةُ الْعِیَالِ أَحَدُ الْیَسَارَیْنِ» است. اهمیت بررسی این حدیث زمانی بیشتر می‌شود که متوجه شویم برداشت‌هایی ناقص از این حدیث، سبب ایجاد تعارض آن با برخی مستندات دینی و مؤید دیدگاه تحدید نسل در جامعهٔ کنونی شده است. هدف اصلی این نوشتار، اعتبارسنجی سندی و دلالی حدیث مذکور است و این سؤال مطرح است که روایت «قِلَّةُ الْعِیَالِ أَحَدُ الْیَسَارَیْنِ» در چه درجه‌ای از اعتبار واقع شده و نسبت آن با شبهات پیرامونی چگونه است؟ به‌منظور پاسخ به این سؤال با روش تحلیلی‌توصیفی به بررسی حدیث مذکور می‌پردازیم. افزون بر مورد اعتمادبودن اسناد و منابع نقل حدیث، ازنظرِ دلالی نیز دلالتی بر تحدید نسل و تعارض با روایات و آیات ندارد و صرفاً نوعی از‌ آسایش را در زندگی انسان بیان می‌کند.