جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب تکمیل شده و تفصیل یافته به جلسه سخنرانی است که در ماه محرم و صفر سال ۱۳۸۸ قمری ( ۱۳۴۶ شمسی ) توسط استاد شهید مرتضی مطهری ایراد شده است . مطالب بحث شده در این سخنرانی ها مجموعا در سه بخش داسلام از نظر ملیت ایران » ، « خدمات اسلام به ایران » ، و « خدمات ایران به اسلام ، تدوین یافته است . در بخش اول به این پرسش پاسخ داده شده است که آیا هیچ گونه تضاد و تناقضی میان احساسات مذهبی و احساسات ملی ما ایرانیان وجود ندارد یا اینکه اساسا دارای دو نوع احساس متضاد ( مذهبی و ملی ) می باشیم ؟ برای پاسخ به این پرسش ، موضوعاتی چون ناسیونالیسم ، مقیاس ملیت ، داعیه ی جهانی اسلام ، مذهب تشیع ، و مطالبی از این دست مورد بحث و بررسی واقع شده است . بخش دوم متکفل پاسخ به پرسش دیگری است و آن اینکه دین اسلام آنگاه که در چهارده قرن پیش به ایران وارد شد ، چه تحولات و دگرگونی هایی در میهن ما به وجود آورد و آیا اصولا ورود اسلام به ایران برای این کشور موهبت بود یا فاجعه ؟ جهت پاسخ به این پرسش ، ابتدا افکار و عقاید مذهبی عامه مردم ایران در زمان ظهور اسلام مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و از جمله به آیین های زردشتی ، مسیحی ،مانوی ، مزدکی ، بودایی و عقاید آریایی پرداخته شده است . همچنین نظام اجتماعی ، خانوادگی و اخلاقی ایران قبل از اسلام ، تحت بررسی قرار گرفته و تأثیر اسلام بر آنها مورد ارزیابی واقع شده است . در بخش سوم ، به پرسش دیگری پاسخ داده شده و آن اینکه ایرانیان چه نقشی در نشرو بسط تعاليم دين اسلام داشته اند و انگیزه ایرانی دراین خدمات چه بوده است ؟ برای پاسخ به این پرسش ، خدمات گسترده ی ایرانیان مسلمانان در هند ، کشمیر ، چین ، مغرب و شمال آفریقا مورد بررسی قرار گرفته است . همچنین از عالمان علوم اسلامی همچون علم قرائت ، علم تفسیر ، حدیث و روایت ، فقه و فقاهت ، فلسفه و حکمت ، عرفان و تصوف که اصلا ایرانی بوده اند نام برده شده و خدمات علمی ایشان در طی قرون متمادی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است . چاپ پنجاه و دوم این کتاب توسط انتشارات صدرا در سال ۱۳۹۴ منتشر شده است . کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» تالیف مرتضی مطهری، دارای سه بخش می باشد. در بخش اول به این پرسش پاسخ داده شده است که ایا هیچ گونه تضاد و تناقضی میان احساسات مذهبی و احساسات ملی ما ایرانیان وجود ندارد یا اینکه اساسا دارای دو نوع احساس متضاد (مذهبی و ملی) می باشیم؟ بخش دوم متکفل پاسخ به پرسش دیگری است و آن اینکه دین اسلام آنگاه که در 14 قرن پیش به ایران وارد شد، چه تحولات و دگرگونی هایی در میهن ما به وجود آورد و آیا اصولا ورود اسلام به ایران برای این کشور موهبت بود یا فاجعه؟ در بخش سوم به پرسش دیگری پاسخ داده شده است و آن اینکه ایرانیان چه نقشی در راه نشر و بسط تعالیم دین اسلام داشته اند و انگیزه ایرانی در این خدمات چه بوده است؟ با مطالعه کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، خواننده به این نتیجه روشن دست خواهد یافت که «مسائل مشترک اسلام و ایران هم برای اسلام افتخار آمیز است هم برای ایران». فهرست مختصری از مطالب کتاب: - اسلام از نظر ملیت ایرانی، ملت پرستی در عصر حاضر. - تعصبات ملی، خدمات ایرانیان به اسلام. - غلبه اسلام بر تعصبات، خدمات اسلام به ایرانیان. - اظهار نظرها، آیین زردشتی دین رسمی کشور. - ثنویت زردشتی، نظام اجتماعی خانوادگی، اخلاق زردشتی. - تعلیم و تعلم زنان، کتابسوزی ایران و مصر. - کارنامه ی اسلام در ایران. ذوق و صنعت. - تمدن اسلام. صمیمیت و اخلاص. - اسلام در کشمیر و چین و... نخستین حوزه ی علمیه. - آغاز تدوین و تألیف عرفان و تصوف تا طبقه نهم. - فقه و فقاهت، ادبیات، کلام، فلسفه و حکمت. - طبقات مختلف دانشمندان تا طبقه سی و سوم. - دو قرن سکوت!

این روش بیانگر شالوده اساسی هر علمی است، صرف نظر از طبقه بندی آن، خواه یکی از علوم عقلی، طبیعی و یا حتی انسانی باشد که نتایج آن به گونه‌ای در کل معارف اسلامی منعکس می‌شود، وضعیت تحقیق نظام‌مند در علم کلام را می‌دانیم، بنابراین، در مورد روش‌شناسی مورد نیاز در این علم و به طور کلی مطالعات اعتقادی، سردرگمی زیادی وجود دارد. متوجه شده ام که بهترین راه برای حل مسئله این است که به موضوع و هدف علم برگردیم و روش را در پرتو آنها مطالعه کنیم، این امر برای رسیدن به روش صحیح در مطالعه هر علمی ضروری است موضوع مطالعه مستلزم نوعی روش و رویکرد منطبق با آن است و هدف نیز در انتخاب رویکردی خاص در صورت وجود رویکردهای متعدد برای مطالعه، ضرورت این امر را برجسته می کند در علم کلام، زمانی که بدانیم اهداف متکلم بر حسب نیازهای زمان خود گسترش می یابد، با توجه به اینکه گوینده نقش واسطه بین وحی و مخاطبین را ایفا می کند و این مخاطبان دائماً در نیازها و تجارب شناختی خود در حال تکامل هستند. که باعث می شود مخاطب دایره اهداف و کارکردهای خود را گسترش دهد، حتی اگر روحیه اثبات یا دفاع از اعتقادات دینی را احاطه کرده باشد، با تغییر شرایط دین، شاهد تفاوت در دایره واژگان خود است. مخاطبان، میزان فهم و سوابق فکری آنها با توجه به عصر و مقتضیات آن. از جمله متکلمینی که در انتخاب رویکرد و روش، به ویژگی موضوع و هدف توجه داشتند، دو شهید صدر و مطهری (رضوان الله تعالی علیه) به مسئله محاسبه احتمالات و تکیه بر آن توجه داشتند در مورد استنباط - غیرمعمول در مطالعات کلامی - و این انتخاب در چارچوب چالشی است که اندیشه اسلامی در سر زبان خود با آن مواجه بود، از جمله تضاد بین آن و داده های علم مدرن، که شاهد تحولات شگرفی بود، آن را به وجود آورد. حتی بر نتایج علوم انسانی که عرصه اندیشه اسلامی نیز می باشد، انعکاس یافته است، لذا صدر به فکر محاسبه احتمالات به عنوان مبنایی مشترک بین علم و عقاید مدرن افتاد تا این چالش را در چارچوبی مطرح کند. تثبیت باورهای دین و مبانی آن، هدف اصلی کلام، کار بزرگ روش شناختی مطهری و تنوع منابع شناختی او نیز ناشی از همین ویژگی موضوع و هدف و نقش آنها در انتخاب روش و سبک است مقدمات برهانی و دور ماندن از روش دیالکتیکی در گفتار، نتیجه اقتضای موضوع و هدف مطهری است، همچنان که فایده فراوان آیات قرآن در پژوهش، امر کلام برای متکلمان کلاسیک غیرعادی است به پیشینه موضوع یا هدف در انتخاب رویکرد الهیات وی، شایسته است آنها را به عنوان الگو در تبیین نقش موضوع الهیات و هدف آن در تبلور رویکرد مورد نظر وی انتخاب کنم به عنوان الگویی برای روشن شدن رابطه رویکرد الهیات با موضوع و هدف آن، موضوع علم کلام، هدف آن با توجه به آنها و رابطه بین آنها را تبیین کرد.

هسته پایدار اندیشه های ماکس وبر و شهید مطهری عقلانیت است. عقلانیت در اندیشه های وبر با عبور از خوانش پارسونزی، بر اساس سوبژکتویسم کانتی امری برساخته است. یعنی انسان واقعیت را نه در مطابقت با واقع بلکه باید آن را جعل و اعتبار کند؛ چون در حوزه های اندیشه و اخلاقیات هیچ پدیده فرهنگی پیشینی وجود ندارد؛ همچنین عقلانیت در تفکرات شهید مطهری، جنبه های وسیعی چون وحیانی و قرین شرع بودن را در بر می گیرد که از ابزارهای گوناگونی همچون تجربه، وحی، نقل و عقل بهره می برد و از انجا که توانسته است به ابعاد مختلف اجتماعی انقلاب جامعیت بخشد مبنای ایدئولوژیک انقلاب اسلامی است. در این مقاله از روش تحقیق کیفی استفاده شده و روش تجزیه داده ها بصورت توصیفی است. نتیجه ای که به دست آمد این است که عقلانیت در اندیشه های وبر بر اساس ادراکات اعتباری و نه ادراکات حقیقی در منظومه فکری شهید مطهری قابل فهم و تحلیل می باشد.

مسئله انسان از اساسی ترینِ مسائل در طول تاریخ تفکر و اصلی ترین موضوعی است که همه علوم به طور مستقیم وغیر مستقیم با آن سر و کار دارند و نیز یکی از اصول و مبانی هر جهان‌بینی و یکی از محورهای اساسی معرفت‌و اندیشه بشری، «انسان» و مباحث مربوط به او است که همواره توجّه‌ و اهتمام اندیشه‌وران و متفکّران را به خود جلب کرده است و در بخش‌ها و به شیوه‌های گوناگون، شناخت انسان و خصوصیات و توانمندی‌های ‌او را مطرح کرده‌اند.و پرسش از اینجا آغاز میشود که به راستی حقیقت انسان چیست ؟ انسان کیست ؟ او چه می‌خواهد ؟ شناخت موقعیت انسان در هستی و نسبت او با جهان و موجودی الهی تاثیری ژرف بر حقیقت انسان دارد ، لذا در طول تاریخ تفکر فیلسوفان به بررسی وضعیت انسان در هستی پرداخته اند تا بتوانند از طریق آن به حقیقت واحد در باب انسان دست یابند ، لکن در طی بررسی "وضعیت انسان در هستی" خود نیز تبدیل به مسئله مهمی گشت و محل مناقشات و اختلافات فراوانی شد.مؤلفه هایی چون آزادی - اینکه آزادی چیست؟ چه کسی آزاده است؟ دست یافتن به آزادی چگونه ممکن است؟- جبر و اختیار ، ایمان ، اخلاق- فاصله میان چه بودن تا چگونه بودن- انسان ایدئال ( انسان کامل) و ... که بیانگر وضعیت و نحوه بودن انسان در هستی هستند ، به نوبه خود محل بحث و جدل فراوانی گشتند و هیچ گاه به تعریف و حقیقت واحد از این مؤلفه ها بر نخوردیم تا جایی که در چند قرن اخیر با قول اکثریت به این مطلب بر خوردیم که چنین مولفه هایی نسبی هستند و تعریف و حقیقت مشترکه واحدی را نمیتوان برای این چنین مولفه هایی یافت.اما از جمله متفکرانی که در باب «وضعیت انسان در هستی» سخن به میان آوردند شهید مرتضی مطهری و کارل یاسپرس هستند ، در صدد تطبیق این دو اندیشه هستیم تا در سایه آن نقاط قوت و ضعف و تمایزات و تشابهات میان این دو اندیشه و حقیقت انسان از نظر هر یک آشکار شود. یاسپرس چنانکه به یگانگی میان سوژه و ابژه معتقد است چنانکه می‌گوید «هیچ "من" بدون موضوع و هیچ موضوعی بی "من" نیست . به دیگر سخن هیچ ابژه ای بدون سوژه و هیچ سوژه ای بدون ابژه نیست و شالوده ساختار آگاهی ما به دوگانگی میان سوژه و ابژه است » لذا هستی و انسان را به نحوی یکی میداند و شناخت هر یک را خالی از دیگری نمی‌پندارد . یاسپرس با وجود اعتقاد بر فنومن ها ، « وضعیت انسان » را اصیل دانسته و با توجه و نکنه سنجی از آثار گذشتگان به ویژه کرکگارد به فنومن هایی اصیل در این عالم معتقد است که سبب هستی حقیقی او خواهد شد و به انسان اصیلی تبدیل خواهد شد.وی انسان حقیقی را آن انسانی میداند که در حقیقت خویش گم گشته و در التهاب درونی امیدوارانه دنبال دستاویزی برای شناخت و دست زدن به انتخاب بر پایه آزادی خویش میزند ، همان گشتنی که رفته رفته به تشکیل ذات او منجر خواهد شد و در پرتوی آن فردیتش حاصل گشته و او یگانه موجودی خاص در این عالم خواهد شد که متمایز از دیگری است، چنین انسانی از امکان ها بی شمار ، از رویارویی با آزادی از تضادهای درونی و از موقعیت های مرزی و با نور ایمان سر برآورده و می‌کوشد خویشتنِ خویش را با یاری دلشوره ، غم ، اضطراب ، دلهره. توجه یاسپرس چون فیلسوف هستی ، به انسان و روال بودن اوست. از نخستین نشانه‌های هستی، سرشاری، حرارت،و در راه بودن است. هستی سرشار بودن، با حرارت بودن، و با حرارت زندگی کردن است. از اینجاست که انسان می‌تواند گاه از هستی دار باشد و گاه نباشد. شهید مطهری می‌فرماید:انسان تنها موجودی است که خودش از خودش تفکیک‌پذیر است؛ این انسان است که ‌انسان بودن خودش را ندارد و باید تحصیل بکند. همانندی بسیار زیادی میان اندیشه این دو متفکر یافت میشود چنانکه در باب وجه تمایز انسان از سایر موجودات این عالم تمایز را به ناطقیت و ناطقیت را به مولفه عظیمی چون «خوداگاهی » بازگردانده اند ، بدین صورت که تمایز به حیوانی است که خود آگاهی دارد ، و این صرف انسان است. هر چه ریز تر میشویم به مولفه های بنیادین تری نیز بر میخوریم تا جایی که محور تمایز میان انسان و حیوان را به انسان و انسان نزدیک میکنند تا جایی که به یک فرد از یک نوع از انسان به یک نام مثلا «علی» بر میخوریم . و این مسئله به ویژه در اگزیستانسیالیسم سرچشمه تمامی مبادی میگردد. در مولفه ای مهم در وضعیت گم گشته انسان در هستی این دو فیلسوف انسان را موجودی فراموش شده میپندارند که تاکنون هر چه به حقیقت او نزدیک شده این گویی به بالاترین میزان سرعت از او دور گشته ایم.هر دو در مولفه ای چون آزادی پای «ایمان » را به میدان آوردند چرا که شهید مطهری پیرو اسلام و یاسپرس اگزیستانسیاللیستی خداباور است، هر دو به این حقیقت دست یافتند که انسان آزادی مطلق ندارد و به حال خود رها نیست و در عین حال در جبر تاریخ یا موجودی الهی به سر نمی‌برد بلکه ذیل ضل و سایه موجود الهی می زید ، زیستن با اعتقاد به موجود الهی آزادی را در انسان مطلق نمیکند چرا که اساسا به نوعی آزادی هیچ گاه مطلق نبوده و نخواهد بود. شهید مطهری در کتاب انسان کامل بسیار در باب این مطلب سخن گفته که انسان تنها موجودی است که حقیقتش را خودش میسازد و ماهیتش از قبل مشخص نیست اگزیستانسیالیسم نیز عقیده ای همانند عقیده شهید مطهری یافت میشود تحت عنوان « تقدم وجود بر ماهیت »چنانکه از نظر اگزیستانسیالیست‌ها به ویژه سارتر، انسان مختار است که برگزیند هر آنچه را که میخواهد چرا که راهی وجود ندارد ، الگویی وجود ندارد همه چیز بر پایه تصمیم خود توست.در این نوشتار بر آنیم تا به ترسیم وضعیت انسان در هستی و جایگاه و نحوه چگونگی زیستن انسان بپردازیم، و مؤلفه هایی همچون نقش آزادی ، جبر و اختیار ، تکنولوژی ، ایمان و دین در وضعیت انسان بررسی کنیم و به این سوالات پاسخ دهیم که 1) نقش انسان در هستی چیست ؟ 2) نحوه زیستن حقیقی آدمی چگونه است ؟ 3) آیا بر پایه اندیشه های شهید مطهری و یاسپرس انسان آزاد است و آزادی به چه معناست؟ 4) تکنولوژی چه نقشی در وضعیت کنونی زیستن ایفا کرده است؟

اگرچه مسئله اصالت فرد و جامعه در خاستگاه غربی مطرح شده است، مورد توجه فیلسوفان نوصدرایی از جمله استاد مطهری و آیت الله جوادی آملی قرار گرفته است. استاد مطهری وجود مستقل و عینی برای جامعه قائل شده‌اند که اثر حقیقی و جدای از افراد دارد و قابل فروکاست به آثار مجموع افراد نیست؛ در مقابل، آیت الله جوادی باور دارند که جامعه یک امر عینی خارجی نیست که مستقل از ذهن و لحاظ عقلی تعیّن و وجود داشته باشد اثبات وجودی تکوینی برای جامعه را دشوار ارزیابی می‌کنند اما با توجه به آثار فراوانی که اجتماع بر فرد دارد، وجود اعتباری جامعه را پذیرفته‌اند. در آثار هر دو فیلسوف، به اهمیت زندگی جمعی و آثار آن بر حیات انسانی اشاره شده است. در این میان، نحوه مدنظر هر فیلسوف در تحقق جامعه بر مباحث بعدی که بر این موضوع مترتب است تاثیرگذار است. عمده پیامدها در زمینه انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی است. آن‌چه در این پژوهش در دستور کار قرار می‌گیرد، ارزیابی دلالت‌های مفسرین نوصدرایی راجع به تحقق یا عدم تحقق جامعه در زمینه‌هایی چون اخلاق،‌ جبر و اختیار، معاد،‌ امامت و ولایت، مهدویت و حکومت واحد جهانی، ایمان و کفر، و امکان حقوق جهانی بشر است.

در این پژوهش به بررسی دیدگاه های مارتین هایدگر، فیلسوف اگزیستانسیالیست و استاد مطهری، از فلاسفه اسلامی درباره‌ی مفهوم «وانهادگی» بپرداختیم. «وانهادگی» از مفاهیم مرتبط با بحث جبر و اختیار و آزادی انسان است که هرچند هر دو اندیشمند انسان را موجودی مختار و آزاد می‌دانند، اما در مبانی و نتایجی چون «وانهادگی» دارای اختلاف نظر هستند. هایدگر، بر این باور است که انسان، بدون آنکه مبدئی خارج از جهان عینی داشته باشد پا به عرصه وجود گذاشته و از همان آغاز زندگی‌اش در آزادی مطلق قرار می‌گیرد. انسان مدنظر هایدگر در تلاش است تا با قدرت اختیار خود و به واسطه‌ی آزادی مطلقی که در آن قرار دارد شخصیت یا به بیان دیگر ماهیت خود را تعیین کرده و به تمامیت هستی خود برسد. او در این مسیر و برای رسیدن به تمامیت هستی خود باید موجودی وانهاده و کاملا رها از هرگونه وابستگی باشد تا این‌گونه جبری از ناحیه دیگر انسان ها بر تصمیم های او اثر نگذارد. استاد مطهری با وجود اعتقاد به آزادی و اختیار انسان، وانهادگی را امری مردود می‌داند. وی بر این باور است، مفهوم «وانهادگی» در اندیشه هایدگر در واقع همان تفویض معتزلی است، با این تفاوت که هایدگر با استفاده از عبارت« پرتاب شدگی» به وجود خداوند قائل نیست و قانون علیّت را نیز همانند معتزله بر خلاف اختیار و آزادی انسان می‌داند. استاد مطهری باورمند است که قانون علیّت و وجود خداوند هیچ‌گاه موجب حکومت جبر بر انسان نشده تا با نفی آنها قائل به آزادی مطلق یا وانهادگی شویم؛ بلکه اختیار و آزادی انسان، امری میان آن دو است؛ همان موضوعی که در اصطلاح به نظریه کلامی شیعه مبنی بر نه «جبر» و نه «تفویض»، بلکه «امربین الامرین» معروف است.

منظومه ملاهادی سبزواری از رایج‌ترین متون آموزشی در فلسفه اسلامی است و شامل یک دوره کامل فلسفه بنابر اصول حکمت متعالیه است. شرح حاضر، تقریر درس‌های استاد شهید مرتضی مطهری است و برخلاف دیگر شروح ایشان (شرح مختصر و مبسوط) شامل یک دوره کامل منظومه است. فهم عمیق فلسفی، آشنایی کامل با سنت فلسفه اسلامی، بیان روشن و نگاه نقاد استاد شروح ایشان را بر آثار فلسفی برجسته و ممتاز می‌سازد. شرح حاضر، ازجمله یادگاری‌های استاد شهید است که برای اولین بار به‌طور کامل به چاپ می‌رسد. قطعاً این اثر یکی از کتاب‌های قابل توصیه برای فراگیری فلسفه اسلامی است. این دروس در اصل به زبان فارسی القاء شده و توسط یکی از شاگردان ایشان به زبان عربی تقریر شده است و خود استاد نیز در زمان حیات بخشی از آن را ملاحظه و اصلاح نموده‌اند.

الهیات اگزیستانسیالیستی در واقع بخشی از جریان اگزیستانسیالیستی است که نگاه خدا باورانه به چالش‌های وجودی دارد و از طریق خداباوری سعی دارد به این مسائل وجودی پاسخ دهد . الهیات اگزیستانسیالیستی با استفاده از معارف و حقایق وحیانی به تبیین این چالش‌ها و حل آنها می پردازد ، از وجودی که هست عبور می‌دهد و با ابزار ایمان وجودی که اصالت دارد می‌سازد. این پژوهش با رویکرد الهیات اگریستانسیالیستی به سراغ دو اثر از آثار استاد مطهری رفته است ، «انسان در قرآن» و «انسان وایمان» . تا مضامین اگزیستانسیالیستی را که استاد مطهری در این آثار بیان کرده‌ا‌ند استخراج کند و چالش‌های وجودی مطرح شده در آن را بیابد و به تبع پاسخ‌هایی را که به این چالش‌ها داده‌اند را نیز پیدا کند . این پژوهش به روش تحلیل مضمون و با ایجاد شبکه مضامین انجام شده است. در شبکه مضامین سه سطح مضمون به هم می‌پیوندند: مضامین پایه، مضامین سازمان‌دهنده و مضامین فراگیر.ابتدا با مطالعه‌ی دقیق، عمیق و مکرر این دو کتاب و کدهای اولیه ازآن استخراج شد که در مجموع بیش از 300 کد اولیه با مضمون اگزیستانسیالیستی از متن این دو کتاب استخراج شد. سپس به ترسیم شبکه‌ی مضامین پرداخته شد و مضامین سازمان دهنده و فراگیر استخراج شد .در میان مضامین فراگیر پرتکرارترین مضمون «اصالت وجود شخصی انسان» بود که بیش از 100 مورد از کدهای اولیه حاوی این مضمون بودند. در کدهای اولیه‌ی استخراح شده برای پاسخ‌ها ، پر تکرارترین و مهم‌ترین پاسخ «ایمان مذهبی» بود ، که بارها به عنوان یک پاسخ کلی برای تمام چالش‌های وجودی بیان شده بود .

در این پایان نامه سعی شده با روش ((تحلیل مضمون)) و نیز((مطالعه تطبیقی)) فلسفه و کلام اسلامی از منظر مطالعات معلولیت مورد بررسی قرار گیرد. اندکی پس از پیدایش رشته مطالعات معلولیت، دین نیز، به عنوان نهادی که مدعی در دست داشتن بهترین راه برای سعادت نهایی انسان و نیز به عنوان عاملی که خود را متولی فرهنگ سازی و تنظیم روابط بین انسان و خالق و نیز روابط بین انسان ها می‌داند، مورد توجه این رشته قرار گرفت. تلاش شد تا مشخص شود نهاد دین چه تاثیری بر هویت و زیست فرد دارای معلولیت و نیز تعامل وی با جامعه دارد، چگونه از منظر دین به هویت و جایگاه فرد دارای معلولیت در جامعه پرداخته شده است و کدام گزاره های دینی با حقوق فرد دارای معلولیت در تعارض است. هر چند در مسیحیت مطالعات قابل توجهی در این زمینه انجام شده است، اما در اسلام، و دست کم در رابطه با فلسفه اسلامی، تقریبا می‌توان گفت که هیچ پژوهش در خور توجهی صورت نگرفته است. در این پایان نامه، مشخص شد که گزاره های کلامی و فلسفی در موراد بسیاری با حقوق افراد دارای معلولیت در تعارض است و به نادیده گرفته شدن شأن انسانی وی میانجامد. و این به نوبه خود حق برابر فرد دارای معلولیت با سایر افراد در برقراری ارتباط با خدا را با دشواری مواجه میکند. وجود این تعارض ها گویای نیاز به عصری سازی گزاره های فلسفی و کلامی است. اصلاح، بازخوانی و رفع ابهام از این گزاره ها می‌تواند به بازنگری در دیدگاه دین نسبت به فرد دارای معلولیت به عنوان موجودی دارای شان انسانی و در نتیجه اصلاح دیدگاه جامعه و نیز همچنین بازتعریف وظایف دین و در نتیجه وظایف جامعه در قبال فرد دارای معلولیت بیانجامد.