جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایمان از مفاهیم پرکاربرد در متون دینی است و به‌عنوان یک حقیقت دینی ابعاد و زوایای آن به کمک وحی و متون مقدس برای آدمی آشکار می‌شود و پرداختن به بحث ایمان از مباحث مهم کلام اسلامی می‌باشد. در این تحقیق به بررسی ایمان و مقومات آن از دیدگاه سید مرتضی علم‌الهدی و جعفر سبحانی پرداخته شده است. هر دو از متکلمان مکتب امامیه هستند با این تفاوت که یکی قرن 4 و دیگری در دوره معاصر به مقوله ایمان نگریسته‌اند. سید مرتضی با تاثیر از استاد خود شیخ مفید و با اثرگذاری بر شاگرد خویش شیخ طوسی فهمی معرفت گونه از ایمان ارائه دادند و بسیاری از متکلمان امامیه خود را وفادار به این نظریه دانستند. در مقابل جعفر سبحانی ایمان را تفسیر به تصدیق می‌کند که در نگاه ایشان متفاوت از معرفت و فرع معرفت می‌باشد. سید مرتضی معتقد است که تصدیق با قلب برای ایمان کافی بوده و به اقرار زبانی در این باره اعتباری نیست. به باور سبحانی ایمان تصدیق قلبی همراه اقرار زبانی است؛ ولی او اقرار زبانی را جز ذات ماهیت ایمان نمی‌داند. یافته‌های ما چنین نشان می‌دهند که سبحانی معتقد به وجود زیادت و نقصان در مقوله ایمان است و در دیدگاه وی ایمان هرگاه به تصدیق تفسیر شود زیادت و نقصان خواهد پذیرفت. در این تحقیق با استفاده از روش کتابخانه‌ای اقدام به گردآوری آثار هریک از این دو متکلم شد و سپس با توصیف و تحلیل مبانی کلامی هر دو متکلم، نظرات آنان پیرامون مقومات ایمان ارائه گردید. اهمیت موضوع این پایان‌نامه در پرداختن به مبحث ایمان از نگاه دو جریان فکری متقدم و متا خر شیعی است. ازجمله پرسش‌های مهم مطرح در این تحقیق مبانی کلامی هر دو متکلم پیرامون موضوع ایمان و موارد مشترک و متفاوت این دو متکلم دراین‌باره است. شناخت و فهم پیچیدگی مقوله ایمان که به تکثر نگرش در این باره منجر می‌شود، تبیین نظریات متکلمان شیعه درباره ایمان که با کاربست عقل و نقل همراه است، زدودن برخی ابهامات از نظریات متکلمان شیعه درباره ایمان، تقویت وحدت میان مسلمانان با ایده تقریب مذاهب، از اهم دستاوردهای این تحقیق است.

تعریف مسأله و تبیین موضوع: معتزله گروهی از متکلمان مسلمان اهل سنت است که معتقد به اصالت عقل در برابر نقل می باشند. معتزله عقل نظری را بر نقل حاکم می‌دانند ازاین جهت، آنها به تأویل آن دسته از متون دینی که به ظاهر، با عقل ناسازگار است، پرداختند. به عنوان مثال، رؤیت الهی را که در برخی متون به آن تصریح شده انکار کردند و آن را به تأویل بردند؛ زیرا به لحاظ عقلی، رؤیت بدون مکان و جهت ممکن نیست و چون خداوند مکان و زمان ندارد، رؤیت او در این جهان و در آخرت ممکن نیست. در میان متکلمان اهل سنت، معتزله به متکلمان امامیه نزدیکترند و در برخی اصول اعتقادی مانند توحید و عدل با هم مشترکند. ارتباط نزدیک شیعیان و معتزله در برخی دوره‌های تاریخی بیشتر شده و علمای عقل‌گرای شیعه مانند شیخ مفید و سید مرتضی به معتزله نزدیک بودند. با این حال همواره اختلاف نظرهای مهمی بین شیعیان و معتزله وجود داشته و مجادلات بسیاری بین علمای شیعی و معتزلی درباره عقاید کلامی در گرفته است. برای نمونه شیعیان در اندیشه امامت، جایگاه مرتکب گناه کبیره و امر به معروف و نهی از منکر با معتزلیان اختلاف داشته‌اند. در واقع منشا اختلاف غیبت امام بوده است البته که در دوران حکومت آل بویه این دو گروه در عقل گرایی نزدیک به هم شدند و با وجود ارتباط و نزدیکی شیعیان با معتزله، این ارتباط همواره یکسان نبود و نسبت به گروه‌های مختلف شیعی یا معتزلی و نیز نسبت به دوره‌های مختلف تاریخی تفاوت می‌یافت؛ برای نمونه گروهی از علمای شیعه که گرایش حدیثی بیشتری داشتند با معتزله اختلاف بیشتری داشتند و علمای شیعی عقل گرا به طور طبیعی نزدیکی‌های فکری بیشتری با معتزله داشتند هر چند این نزدیکی هیچ گاه به شکل کامل نبود و اختلاف نظرهای جدی بین شیعیان و معتزله همواره وجود داشت.. قرار گرفتن شیعه و معتزله در برابر اهل حدیث که اصولا با عقل‌گرایی و علم کلام به شدت مخالف بودند، به اتحاد و نزدیکی شیعه و معتزله، مخصوصا در دوره‌هایی که خلفای عباسی از اهل حدیث حمایت می‌کردند، یاری رساند. از همین رو پیوند معتزله و شیعه در دوران دوم خلافت عباسی که با حمایت خلفا از جریان حدیث‌گرایی همراه بود بیشتر شد و در دوران سلطه حاکمان شیعه مذهب آل بویه به اوج خود رسید. دوران حکومت آل بویه، دوران رشد ارتباط و شیعیان و معتزلیان در بغداد بود. در این دوران علمای شیعه در بغداد در رویکردهای عقل‌گرایانه بسیار نزدیک به معتزله بودند. هر دو گروه شیعه و معتزله به حکومت آل بویه نزدیک بودند و مورد حمایت بویهیان قرار داشتند. آل بویه از یک سو شیعه مذهب بودند و از سوی دیگر در امور دینی اهل مدارا بودند. با سر کار آمدن آل بویه، معتزله که پیشتر تحت فشار جریان‌های حدیث گرا با حمایت حنابله بودند، آزادی بیشتری یافتند، مجالس بزرگ درسی تشکیل دادند و به مناصب بلند مرتبه حکومتی از جمله قضاوت رسیدند. در این دوران علمای شیعه و معتزلی ارتباط استادی و شاگردی گسترده‌ای نیز داشتند. از جمله شیخ مفید و سید مرتضی استادانی معتزلی مذهب داشتند. البته مبانی شیخ مفید با شاگرد خویش سید مرتضی در عقل گرایی متفاوت است. در مقایسه این افراد عقل گرایانی شناخته می شوند که لوازم عقل گرایی را به صورت کامل نمی پذیرند و نقل گرایانی نیز هستند که نمی توانند به صورت کلی عقل گرایی را انکار کنند.

الشافي في الإمامة رساله‌اى است به زبان عربى از سيد‌‎مرتضى علم الهدى (متوفاى 436 ه‍.ق)، فقيه و متكلم نامدار شيعى.سيد‌‎مرتضى اين رساله را در نقد فصل امامت كتاب «المغنى في ابواب التوحيد و العدل» نوشتۀ قاضى عبدالجبار همدانى (متوفاى 415 ه‍.ق) از متكلمان نامدار معتزلى به نگارش درآورده و ديدگاه‌هاى او را دربارۀ مسألۀ امامت به چالش كشيده است. جلد اول تحقیق آنچه صاحب المغنی، پیرامون وجوب امامت ذکر کرده است. استدلال بر وجوب امامت، بنا به دلایل نقل. مخالفت قاضی، با ادله شیعه در امامت و عصمت.

حقیقت و ماهیت نفس، روح و بدن و رابطه آنها با یکدیگر از مسائلی است که تأثیر اساسی در آموزه انسان‌شناسی، معاد و سرنوشت اخروی انسان دارد. در این زمینه دو دیدگاه مطرح است: برخی متکلمان حقیقت انسان را جوهر مجرد متعلق به بدن می‌دانند؛ برخی متکلمان برآنند که نفس همین هیکل محسوس و مشهود است که روح در منافذ آن حلول کرده است. شیخ مفید از دیدگاه اول طرفداری کرده است و حقیقت انسان را جوهر بسیط و غیر مادی قائم به خود می‌داند و بدن را فقط وسیله کارکرد در ظاهر می‌داند، اما شاگرد وی سید مرتضی رویکرد دوم را پذیرفته است و اعتقاد به یگانگی نفس و بدن انسان زنده و مکلف را مجموع این شخص ظاهر و هیکل مشهودی می‌داند و روح یا به تعبیر وی هوایی لطیف در منافذ آن جاری است.

در اثر حاضر، قسمت عمده‌اى از معارف دقيق و اصول كلى علمى و فلسفى گنجانده شده است و معتقدات شيعه با فرق ديگر مسلمانان و غير مسلمانان مقايسه گرديده و آنچه بر مبناى اصول تشيع خالص درست به نظر آمده، با ذكر دليل و سند محكم، به اثبات رسيده است و به اعتراضات مخالفين، پاسخ گفته شده است. در تنظيم كتاب حاضر، توجه به اين نكته ضرورى بود كه علم كلام در آغاز توسط گروه معتزله به وجود آمد و مسائل اصلى آن در پنج اصل، تنظيم شدند و همه آنان متعهد بر اين شدند كه همگى متفق بر اين پنج اصل باشند و به ديگران هم آن را بقبولانند. اين پنج اصل عبارتند از: توحيد و بحث صفات؛ عدل؛ وعد و وعيد؛ منزلت بين‌المنزلتين و امر به معروف و نهى از منكر. هدف اصلى آنان از اين كار، جلوگيرى از برخوردهاى قولى و عملى و زدوخورد بين فرقه‌هاى مسلمانان بود. به همين ملاحظه در هر موضوعى حد متوسطى از عقايد گوناگون را گرفتند تا همه را بر آن متفق و متحد گردانند و به اين وسيله، آشتى و صلح برقرار نمايند.

«جمل العلم و العمل»، تاليف سيد ابوالقاسم على بن حسين موسوى بغدادى، معروف به شريف مرتضى، علم الهدى (م 436 ق) است. كتاب جمل العقائد، از مشهورترين تأليفات فقهى و كلامى سيد مرتضى مى‌ باشد. اين كتاب با همۀ اختصار و ايجازش در بر دارنده مهم‌ ترين مسائل فقهى است و از منابعى است كه ما را با علم كلام و فقه در عصر مؤلف آشنا مى‌ سازد. اين كتاب از زمان تأليفش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده تا جايى كه شيخ طوسى (م460ق) از شاگردان ممتاز وى قسمت كلامى آن را در كتابى به نام «تمهيد الأصول» شرح زده است و عبدالعزيز بن براج (م481ق) از ديگر شاگردان مبرز او در كتابى به نام «شرح الجمل» قسمت فقهى آن را شرح زده است. كتاب جمل العلم و العمل؛ شامل دو قسمت اعتقاديات (كلام) و قسمت عبادات فقه است. در قسمت عقائد؛ اصول توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد و مباحث مربوط به آنان مطرح شده است. و در قسمت عبادات؛ ابواب طهارت، صلاة، صوم، اعتكاف، حج و زكات آورده شده است. باب طهارت؛ شامل احكام آب‌ ها، كيفيت استنجاء، وضوء و غسل و تيمم مى‌ باشد. از نكات قابل ذكر اين كه در كتاب صلاة، مباحث اوقات نماز و مكان و لباس نمازگزار ذكر نشده است، همچنين مبحث خمس در ضمن كتاب زكاة بيان نشده است.

رساله موجز و جامعي در كلام است كه از حسن و قبح، توحيد، عدل، نبوت، امامت، آجال، ارزاق، اسعار بحث شده است. كتاب معرفي است از «سيد مرتضي» كه به درخواست استاد خويش آن را در بيان اصول عقايد و مسائل فقهي از طهارت تا زكات به رشته تحرير در آورده است، «شيخ الطائفة» اين كتاب را شرح نموده و نام آن را التمهيد نهاده، از آنجا كه تنها بخش اصول عقايد را شامل مي شود. از اين رو التمهيد الاصول نام گرفته، جز او، قاضي عبد العزيز ابن براج (م 481ه)، شاگرد شيخ طوسي نيز اين اثر را شرح نموده است. اين كتاب به سال 1387 ه در نجف اشرف به چاپ رسيده است. (سيد محمود مرعشي) مختصر فتوائي است در واجبات احكام فقهي كه دانستن آنها بر مكلف لازم است، اين مختصر مشتمل بر كتاب طهارة و صلاة و اعتكاف و زكاة و حج مي باشد، درباره نام كتاب بايد تحقيق شود. (سيد احمد اشكوري) از سيد مرتضي علم الهدي. مسائل اصولي و فقهي است: بدين گونه: باب در توحيد. در عدل. در نبوة. در امامت. در آخرت. سپس فصولي در طهارت. نماز. زكات. جنائز. روزه. حج. (احمد منزوي) امالي است از سيد مرتضي، كه با مسئله مسح بر خفين در وضو مورخ شعبان 415 آغاز مي گردد و بيست و هفت مسئله است كه با عنوان جواب به آنها پاسخ گفته و برخي از آنها مورخ است. (احمد منزوي) شامل اصول عقايد (توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد) و احكام شرعي (طهارت، صلات، صوم، حج و زكات) است. اين رساله در اصول، استدلالي و در فروع، فتوايي مي باشد. مؤلف در پايان، تفصيل بيشتر را به دو كتاب «ذخيره» و «مصباح» خويش كه اولي در اصول و دومي در فروع دين مي باشد ارجاع داده است. (براتعلي غلامي مقدم) با عنوانهاي باب و فصل در اعتقادات و كتاب و فصل در عبادات و احكام. (دانش پژوه) شامل اصول عقايد (توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد) و احكام شرعي (طهارت، صلات، صوم، حج و زكات) است. اين رساله در اصول، استدلالي و در فروع، فتوايي مي باشد. مؤلف در پايان، تفصيل بيشتر را به دو كتاب «ذخيره» و «مصباح» خويش كه اولي در اصول و دومي در فروع دين مي باشد ارجاع داده است. (براتعلي غلامي مقدم) كتابي است در مبحث اعتقادات و اصول دين (شامل 5باب: توحيد، عدل، نوبت، امامت و آجال و ارزاق) و فروع دين (طهارت، صلوة، اعتكاف، حج و زكات) كه مؤلف آن را درخواست استادش نگاشته است. وي در پايان، توضيح بيشتر را به كتابهاي ديگرش «الذخيره»، «المخلص» و «المصباح» ارجاع داده است. اين رساله توسط خود مؤلف و به درخواست شاگردش ابوالفتح محمد بن علي بن عثمان كراجكي (-449ق) شرح شده است. (نسخه 653رضوي، 1692مجلس). شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسي نيز قسمت اصول دين آن را با عنوان «تمهيد الاصول» شرح كرده است. (نسخه54رضوي) و همچنين عبدالعزيز بن براج (-481ق) نيز قسمت فروع آن را شرح و توضيح داده است. (نسخه 327مرعشي) در معالم ابن شهر آشوب (چاپ اقبال ص 105) آمده كه «ابوالفتح كراجكي» مذكور قسمت اصول آن شرح كرده است و الله اعلم. آغاز كتاب: بسمله، الحمدلله كما هو اهله و مستحقه و صلي الله علي سيد الانبياء ... اما بعد احببت الي ما سألنيه الاستاد ادام الله تاييده من املاء مختصر يحيط بما يجب اعتقاده في جميع اصول الدين ثم ما يجب عمله من الشرعيات التي لا ينكاد المكلف من وجوبها عليه لعموم البلوي بها ... انجام كتاب: و من اراد التفريع و استيفاء الشرع و ابوابه فعليه بكتابنا المعروف بالمصباح و من اراد الاقتصاد فما اوردناه هنا كاف شاف. والله تعالي هو الموفق للصواب [الهيات مشهد 3/1339؛ التراث العربي في مكتبة المرعشي و 32/774و2/213؛ الذريعة 5/144؛ آية الله فاضل خوانساري 1/158؛ فهرست آستان قدس 1/367/21-368؛ مدرسه فيضيه 2/157؛ مجلس شورا 10/808؛ كشف الحجب 158؛ فيلم دانشگاه 1/575 و 3/259؛ دانشگاه تهران 5/1843 و 15/4174 و 16/319 و 16/404؛ ف 1834؛ الذريعة 13/178؛ ادب المرتضي ص 117؛ موسسه آية الله بروجردي 1/16؛ ملك 5712/19 گ 61پ-70پ به نسخ محشي؛ اهدائي به آستان قدس ص 277 و 338؛ سه كتابخانه اصفهان ص 193؛ كتابخانه شخصي رضا استادي ص69؛ مجلس شورا 16/10 و 16/11؛ مرعشي 5/310؛ فهرست آستان قدس 20/19 و 1/29/21؛ اهدائي به آستان قدس ص 293] شرح و حواشي: التمهيد في الاصول = تمهيد الاصول = شرح جمل العلم شيخ طوسي، محمد بن حسن (385-460) شرح جمل العلم و العمل = شرح جمل الاعتقاد علم الهدي، علي بن حسين (355-436) شرح جمل العلم و العمل ابن براج، عبدالعزيز بن نحرير (400-481)

«جمل العلم و العمل»، کتابی فقهی و کلامی تاليف سيد ابوالقاسم على بن حسين موسوى بغدادى، معروف به شريف مرتضى، علم الهدى است. بنا بر گفته برخی، نام ديگر كتاب «جمل العقائد» بوده و از مشهورترين تأليفات فقهى و كلامى سيد مرتضى مى ‏باشد. اين كتاب با همه اختصار و ايجازش در بر دارنده مهم‏ترين مسائل فقهى است و از منابعى است كه ما را با علم كلام و فقه در عصر مؤلف آشنا مى ‏سازد. از مهم‌ ترین ویژگی‌ های کتاب این است که به طرح استدلالی مباحث فقهی نپرداخته، بلکه کتاب فتوایی سید مرتضی است. وی در این کتاب، نظریات جدید فقهی خویش را نیز ذکر می‌ کند که تا قبل از آن کسی فتوا نداده است. اين كتاب از زمان تأليفش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده تا جايى كه شيخ طوسى از شاگردان ممتاز وى قسمت كلامى آن را در كتابى به نام «تمهيد الأصول» شرح زده است و عبدالعزيز بن براج از ديگر شاگردان مبرز او در كتابى به نام «شرح الجمل» قسمت فقهى آن را شرح زده است.

«الملخص في أصول الدين»، از مهم‌ ترين كتب كلامى سيد مرتضى است، بلكه مى‌ توان گفت از بسيارى جهات اين كتاب بر ديگر كتب كلامى سيد مقدم است، چرا كه اين كتاب مشتمل است بر معظم مباحث توحيد، صفات بارى تعالى، عدل و ديگر مباحثى كه مورد اختلاف شيعه، اشاعره، معتزله، مرجئه، قدريه و غير اين‌ ها است. اما ديگر تاليفات كلامى مولف چنين نيستند، براى مثال كتاب الشافى فى الامامة گرچه كتابى است مبسوط، اما تنها اختصاص يافته است به مباحث امامت و كتاب الذخيره، گرچه جامع اصول اعتقادى است؛ اما در آن مباحث خيلى مختصرى مورد بررسى واقع شده‌ اند، بلكه چنانكه مولف در آخر كتاب الذخيره گفته است، الذخيره تكملة الملخص مى‌ باشد و تفصيل مطالب را مولف به الذخيره ارجاع مى‌ دهد. مولف اين كتاب را بعد از كتاب الشافى و بخشى از آن را قبل از الذخيره و بخش ديگر را همزمان با الذخيره نگاشته است. اول كتاب ناقص است و مطلب بدون مقدمه از «قدمها يرجع الى ذاتها...» شروع مى‌ شود كه احتمالا چند صفحه‌ اى از نسخه موجود حذف شده است. در مورد انتساب كتاب الملخص، به سيد مرتضى هيچ اختلافى نيست، چنانكه شاگرد بلافصل او؛ يعنى شيخ طوسى در رجال خود، كتاب الملخص را از تاليفات استاد خود ذكر نموده است. همچنين نجاشى، صاحب تأسيس الشيعه و كشف الحجب نيز اين كتاب را به سيد نسبت داده است.

دانشنامه پیش رو؛ بخشی از یک پروژه بزرگ انجام شده توسط المرکز الاسلامی للدراسات الاستراتیجیة - العتبة العباسیة المقدسة، با هدف جمع آوری و تدوین و طبقه‌بندی موضوعی آثار کلامی شیعه است که تحت عنوان (موسوعة التراث الإمامي في علم الكلام وردّ الشبهات والمسائل الخلافية) می باشد، که این دایره المعارف در آن به‌دنبال: 1-مرتب کردن و دسته بندی آثار کلامی امامیه با توجه به موضوع و حروف الفبا. 2-تسهیل‌دسترسی‌به‌واژگان‌کلامی. 3-همه آنچه را که دانشمندان ما در مورد واژگان کلامی در یک مکان نوشتند را ببینید. 4-رعایت تاریخچه و گاه‌شمار در نقل واژگان از قدیمی ترین واژگان. 5-ایستادگی در دگرگونی و تحول کلام امامیه در طول قرن ها. 6-ایستادگی بر روش کلامی دانشمندان ما. مطالب و موضوعات مربوط به جلد اول، از حرف حاء تا حرف صاد می باشد.