جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگی ارتباط نفس با مبادی عالیه هستی به‌ویژه عقل فعال، از مسائل مهم فلسفه صدرایی است. ازنظر ملاصدرا نفسِ انسان ازطریق حرکت جوهری از عالم طبیعت به عوالم بالاتر سلوک یافته و با عقل فعال اتحاد برقرار می‌کند و به ادراک معقولات نایل می‌گردد. در این دستگاه معرفتی ادراک معقولات، به مشاهده نفسِ حقایق حاصل می‌شود؛ بدین‌صورت که صور خیالی و عقلانی، هریک در مقام خود، دارای ثبات و تجرد ذاتی‌اند و نفس با حرکت جوهری به مرحله ادراک عقلی راه می‌یابد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد تبیینی روشن از چگونگیِ این نحوه ادراک و به‌طور خاص، نحوه اتحاد آن با عقل فعال ازمنظر ملاصدرا ارائه نماید. برای رسیدن به این مقصود، نخست باید ماهیت نفس، عقل، ادراک و نحوه اتحاد نفس با عقل فعال و دیگر مبادی عقلی و کیفیت ارتباط صورت معقوله با ادراک شهودی از حقایق عقلی موجودات، ازمنظر فیلسوفان پیش از ملاصدرا بررسی گردد تا راه حل مسئله پژوهش حاضر را فراهم ‎نماید.

چکیده :عقل فعال به عنوان مرتبه ای از نفس انسان، برای اولین بار در آثار ارسطو مطرح شد و برجسته ترین نظریه ی مشایی در مورد عقل فعال در فلسفه ی فارابی و ابن سینا به عنوان آخرین عقل از سلسله عقول طولیه، ممکن الوجود، مجرد تام و مستقل از انسان ارائه شد.عقل فعال کار کردی عالی و گستردهدر وجود شناسی مشایی دارد. این عقل به عنوان حلقه ارتباط بین مجردات (عقول طولیه) و مادیات مبدأ صدور کثرات جهان مادی و کدخدای عالم تحت القمر است. ایجاد هیولی، عناصر اربعه، مرکبات و نفوس ( غیر فلکی ) وابسته به افاضه ی صور وجودی از عقل فعال با معاونت حرکات و اوضاع فلکی می باشد.عقل فعال در حیطه معرفت شناسی مشایی نیز جایگاهی برجسته دارد. معرفت انسانی ( ادراک حصولی ) در تمام مراتب خود وابسته به افاضه ی صور کلی و معقولات توسط این عقل بر نفس ناطقه و خروج آن از قوه به فعلیت است.سهروردی در تبیین صدور کثرات مادی، نظریه عقول عرضیه را مطرح کرد. وی عقول عرضیه را سلسله ای از انوار مجرد قاهره می داند، که هریک رب النوع یک نوع مادی هستند. این عقول کلی اند؛ به این معنا که اصل افراد خویش بوده و همه کمالات مادون را واجد بوده و فیض آنها به مادون علی السویه است. آنها در عرض هم واقع شده اند، به این معنا که فاقد رابطه ی علی و معلولی اند.عقول عرضیه از جهت وجود شناسی و معرفت شناسی نقش بسزایی در فلسفه ی سهروردی دارند؛ بدین صورت که عالم محسوسات، معلول انوار عرضیه ی حاصل از اشراقات است.اجسام عنصری از جهت فقر هر نور عرضی صادر شده اند. مّثّل معلقه، موجوداتی بالاتر از عالم محسوسات و پایین تر از عالم معقول هستند که توسط انوار عرضیه حاصل از مشاهدات، ایجاد شده اند.کلید واژه : عقل فعال، عقول طولیه،وجودشناسی،معرفت شناسی.

«عقل فعال» در فلسفۀ ابن‌باجه در معرفت‌شناسی، اخلاق و سعادت انسان اهمیت دارد. ازاین‌رو مبحث «عقل فعال» از جهات مختلف مورد بحث است. «حقیقت عقل فعال» در جایگاه معرفتی و وجودی، صرف‌نظر از اهمیت آن برای غایت و سعادت انسان، مسئلۀ حاضر در این نوشتار است. پرسش این است عقل فعال چه جایگاهی وجودی و معرفتی در نظریۀ عقل ابن‌باجه دارد آیا در فرد انسانی و مربوط به نفس است یا در عالم بالا و امری جدای از انسان است؟ واحد است یا متکثر؟ ابن‌باجه جایگاه معرفتی افاضه‌کنندۀ علم و صور به عقول انسان و صور خیالی به حیوان برای عقل فعال قائل است و از حیث جایگاه وجودی عقل فعال نیز سخن او مشتت است و دربارۀ واحدیا کثیر بودن عقل در مراتب مختلف عقل، بنا بر معقولات آن عقل و نسبتی که با هیولا دارد سخن می‌گوید و عقل مستفاد و عقل فعال را از هرجهت واحد می‌داند. بر این اساس برای بررسی این مسئله و پاسخ به پرسش‌های مطرح شده ابتدا نفس ناطقه را تبیین می‌کنیم سپس به مراتب عقل و چیستی عقل فعال در ابن‌باجه پرداخته و در آخر هم به تحلیل و بررسی مطالب گفته‌شده می‌پردازیم. مقاله با روش توصیفی- تحلیلی نگارش شده است

صدرالمتألهين معتقد است تصورات و تصديقات با اتصال به عقل فعال و افاضۀ او حاصل مي‌شوند و روشن است که برخي تصورات و تصديقات انسان باطل و کاذب‌اند. اکنون پرسش اين است که اينها چگونه و با چه سازوکاري حاصل مي‌شوند؟ اگر با اتصال و افاضۀ عقل فعال باشد، ماهيت عقل فعال چگونه با چنين کارکردي سازگار است؟ آيا در حقيقت عقلي او باطل وجود دارد؟ در اين پژوهش اين نتيجه حاصل مي‌شود که اباطيل و اکاذيب نيز مانند حق و صدق، معلول اتصال و رابطه با عقل فعال‌اند، اما صرفاً از حیث وجودشان ارتباط دارند و حيث معرفتي آنها که متکفل صدق و کذب و حق و باطلشان است، با آمادگي انسان و تجربيات او تأمين مي‌شود. لذا اهميت توجه به روش درست مورد تأکيد قرار مي‌گيرد و شناخت بهتري از عقل فعال به ‌دست مي‌آيد.

عقل فعال بعد از ارسطو به بحث محوری فلسفه تبدیل شد و تفاسیر گوناگونی در عالم اندیشه - چه سنت غربی و چه در سنت اسلامی- به خود گرفت. عقل فعال در میان فلاسفه اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است و تقریبا نقش آن در تمام پیکرۀ اندیشۀ فلسفی ظاهر و آشکار است. زیرا فلاسفه از آن هم در معرفت شناسی بحث می‌کنند و هم در وجود شناسی به آن می‌پردازند. مهم‌ترین تفسیری که در این‌باره در عالم اسلام همه‌گیر شد، رهیافت افلوطینی به این مسأله است به طور مثال عقل فعال در اندیشه ابن‌سینا و ملاصدرا، جایگاهی مشابه عقل در دیدگاه افلوطین دارد؛ به این ترتیب که در حوزۀ وجودشناسی، حلقۀ ارتباط بین عقول مفارق (ده‌گانه) و امور محسوس و مبدأ صدور کثرت جهان مادی است و در حوزۀ معرفت‌شناسی، افاضۀ صوَر کلی و معقولات بر نفس ناطقه‌ و خروج آن از قوه به فعلیت از کارکردهای آن است . نگارنده کوشیده است تا عقل فعال را از منظر دو فیلسوف بزرگ عالم اسلامی – ابن‌سینا و ملاصدرا- بررسی کند و اشتراکات و اختلافات این دو متفکر را در این زمینه مورد بازبینی قرار دهد. به طور مثال ابن‌سینا و ملاصدرا هر دو بر این عقیده‌اند که عقل فعال صور نوعیه عالم عنصری را ایجاد می‌کند و همه صور بسط و مرکب را با خلاقیت‌اش به وجود می‌آورد. همچنین در ساحت معرفت‌شناسی عقل فعال را افاضه کننده صور علمیه به نفس ناطقه تصور می‌کنند و خواب و رویا و وحی را به آن نسبت می‌دهند. اما با این حال اندیشه آن دو در این باب دارای اختلافات بنیادی نیز هست که از جمله آنها می‌توان به اینکه ابن‌سینا اتحاد نفس ناطقه با عقل فعال را اتصالی و صدرا اتحادی می‌داند، ابن‌سینا به عقول عرضیه باور ندارد در مقابل صدرا بر این عقیده است که عقول عرضیه نیز در این باب موثر هستند. ابن‌سینا عقال فعال را جدای از نفس معرفی می‌نماید در مقابل صدرا پاره‌ای موارد عقل فعال را درونی برمی‌شمارد. این پایان‌نامه به روش توصیفی-تحلیلی نوشته شده است.

با توجه به ارزش عقل و نقش عقل فعال به عنوان موجود بیرون از ذات انسان در فعلیت رساندن، عقل نظری آدمی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. عقل نیرویی است که خداوند به آدمی ارزانی کرده است. اساساً عقل، ممیز آدمیت از غیر آدمیت است. تعقل حقیقی است که موجب رشد و به کمال رسیدن انسان می‌شود. عقل را می‌توان به دو عنوان هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی تقسیم کرد. مرحله هستی‌شناسی عقل مربوط به فطری بودن عقل و یا اکتسابی بودن آن است، اما مرتبه معرفت‌شناسی عقل شامل دو مرحله نظری و عملی می‌شود. یکی از مسائل مهم در فلسفه اسلامی اتصال و یا اتحاد عقل نظری به عقل فعال است، در این میان، نظر ابن‌سینا این است که عقل نظری با عقل فعال اتصال می‌یابد نه اتحاد؛ به خلاف فیلسوفان صداریی که قائل به اتحادند. براین مبنا عقل نظری با هر چهار مرتبه خود انسان را از همان بادی امر کمک می‌کند تا به مرحله نهایی و پایانی معرفت انسان که همان عقل فعال است متصل شود. این پژوهش با دو رویکرد توصیفی و تحلیلی به تبیین و تحلیل معرفت‌شناسی عقل نظری و فرایند اتصال آن به عقل فعال می‌پردازد.