جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله صلح از زمره‌ی مهم‌ترین مسائلی است که از دیرباز محل بحث و تأمل از سوی اندیشمندان مختلف با رهیافت‌های مختلف دینی و فکری بوده است. در این بین، خواجه نصیرالدین طوسی در جهان اسلام و همچنین امانوئل کانت در جهان مسیحیت بحث‌های عمیق و درخور تأملی را در این‌باره بیان داشته‌اند. صلح از منظر خواجه نصیرالدین، اصلی عمیق و بنیادی است که در تمام سطوح وجودی انسان، از نفس فردی تا جامعه و عالم هستی، تجلی می‌یابد. صلح در این دیدگاه، نه صرفاً نبود جنگ، بلکه تعادل، هماهنگی، عدالت و تلاش دائمی برای بهبود شرایط زندگی است. کانت نیز صلح را یک وضعیت مطلوب اجتماعی می‌داند که باید در آن حقوق بشر به‌طور کامل رعایت شده و زمینه‌های عدالت و خیر عمومی فراهم گردد. این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی ضمن تبیین و تحلیل مسئله صلح از منظر خواجه نصیر و امانوئل کانت، به تبیین مشابهات و تمایزات فکری آنان در این‌باره پرداخته و مبانی و پشتوانه‌ی دینی و فکری این دو اندیشمند را در این زمینه مورد تأمل قرار می‌دهد. گفتمان خواجه در تبیین مقوله صلح مبتنی بر فطری بودن صلح و وجود زمینه‌های وحیانی آن جهت نیل به کمال و سعادت دنیوی و اخروی است، حال آنکه کانت به عنوان ضرورتی اجتماعی جهت نیل به رفاه دنیوی به صلح نگریسته و تبیینی لیبرالیستی و اومانیستی از آن دارد.

در چشم‌انداز علوم فلسفه و کلام، نصیرالدین طوسی یکی از اندیشمندان دوگانه پنداشته می‌شود. وی در پاره‌ای از مباحث و موضوعات دانشی، دو عقیده‌ی مختلف از خود بروز داده که یکی بر اساس اصول فکری متکلمان و دیگری بر مسلک فیلسوفان می‌باشد. این أمر ممکن است در مرتبه اول ابهام و تردید ایجاد کند؛ زیرا این گمانه به نظر می‌رسد که نصیرالدین نظرات چندگانه‌ای را ارائه داده است. در این مقاله ابتدا به طور مختصر به برخی نظرات چندگانه نصیرالدین پرداخته می‌شود که نوعی ناهمگونی را نشان دهد. سپس در تحلیل این نظرات، شش فرض مطرح می‌شود که به قائلین و حامیان هر یک از آن‌ها پرداخته خواهد شد. در ادامه هر یک از این فروض به دقت بررسی شده تا مشخص شود کدام قوی‌تر است. در پایان، دیدگاه برگزیده ارائه خواهد شد. این مقاله با بررسی دیدگاه‌های نصیرالدین و توجه به جایگاه اجتماعی و علمی او، و ادوار زندگی و تعاملات او، نشان می‌دهد که رأی واقعی او مبانی کلام امامیه است، و دیدگاه های فلسفی به اقتضای علم فلسفه در آثار فلسفی نصیرالدین آورده شده است. هم‌چنین وی آثار فلسفی و دیدگاه های فلسفیِ مقابل با کلام امامیه را به دلیل شرایط زندگی و حضور در قلاع اسماعیلی، و از روی تقیه به رشته تحریر در آورده است. فرضیه «تبدل رأی» در این تحقیق به طور کلی ردّ می‌شود.

مسئله رؤیت خداوند از جمله مباحث پیچیده و عمده در فلسفه و کلام اسلامی می‌باشد که مشاجرات فلسفی زیادی را میان جریان‌های فلسفی و کلامی اسلامی بر انگیخته است. در این میان برخی از جریان‌های فلسفی اسلامی قائل به دیدن رؤیت خداوند هستند و برخی‌ از این جریان‌ها دیدن و شناخت رؤیت خداوند را ناممکن می‌دانند. از آنجایی که در اسلام دو جریان کلان فقهی- مذهبی مثل شیعه و اهل‌سنت وجود دارد، بنابراین تفاوت‌های معرفتی این دو جریان بعضا روی منازعات اختلاف‌های فلسفی-کلامی اسلامی نیز تأثیر گذاشته است. از آنجایی که معرفت‌شناسی فرقه تشیع بیشتر عقل محوریست، بنابراین، به شناخت خداوند از طریق استدلال عقلی و فلسفی تاکید می‌شود. اما معرفت‌شناسی جریان اهل‌سنت بیشتر شهود محور بوده و جایگاه بلند دارد، بناءً شناخت رؤیت خداوند از طریق ادراکات قلبی و با رویکرد عارفانه ممکن دانسته می‌شود. در این پژوهش سعی شده برای تحلیل مسئله‌ی رؤیت خداوند و فهم امکان و عدم امکان آن از دیدگاه دو اندیشمند در فلسفه و کلام اسلامی از جمله، امام محمد غزالی از پیشگامان مکتب فکری اشاعره و همچنان دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی از پیشگامان مکتب فکری امامیه مورد بررسی قرار گیرد و به تفاوت‌ها از جمله امکان رؤیت خداوند در آخرت، و اختلاف نظر در تفسیر آیات قرآن‌کریم، مانند آیات «لا تدرکه الابصار» و «وجوه یومئذ ناظره الی ربها ناظره» و نیز اشتراکات نظر آنها مانند عدم امکان رؤیت خداوند در دنیا و توافق دیدگاه در امر رؤیت قلبی دست یابد. در پژوهش حاضر برای تحلیل این دو نظریه‌ی فلسفی و کلامی متفاوت، از روش‌‌شناسی مطالعه‌ی تطبیقی و از شیوه‌ی گردآوری اطلاعات کتابخانه‌‌ای استفاده شده است.

در حوزه علوم فلسفه و کلام، نصیرالدین طوسی به عنوان یکی از اندیشمندان دوگانه شناخته می‌شود. او در برخی از مباحث و موضوعات دانشی، دو عقیده متفاوت را ارائه کرده است که یکی بر اساس اصول فکری متکلمان و دیگری بر مسلک فیلسوفان استوار است. این موضوع ممکن است در ابتدا ابهام و تردید ایجاد کند، زیرا به نظر می‌رسد که نصیرالدین طوسی نظرات چندگانه‌ای را ارائه داده است. این رساله با ارائه یک دیدگاه جامع و تحلیلی، به بررسی زندگانی نصیرالدین در سه دوره زمانی می‌پردازد. سپس، یک فهرست جامع از کتابشناسی آثار و گاه‌شمار تألیفات تاریخ‌دار وی ارائه می‌شود. در ادامه، نظرات چندگانه نصیرالدین طوسی شمارش شده و نوعی ناهمگونی را نشان می‌دهد. شش فرض مختلف در تحلیل این نظرات مطرح می‌شود و به قائلین و حامیان هر یک از آن‌ها پرداخته می‌شود. هر یک از این فروض به دقت بررسی شده تا مشخص شود کدام یک قوی‌تر است. در نهایت، دیدگاه برگزیده ارائه می‌شود. این رساله با بررسی دیدگاه‌های نصیرالدین طوسی و توجه به جایگاه اجتماعی و علمی او، نشان می‌دهد که رأی واقعی وی بر اساس مبانی کلام امامیه است. همچنین، دیدگاه‌های فلسفی او به اقتضای علم فلسفه در آثار فلسفی او آورده شده است. علاوه بر این، آثار فلسفی و دیدگاه‌های فلسفی مقابل با کلام امامیه به دلیل شرایط زندگی و حضور در قلاع اسماعیلی، و از روی تقیه به رشته تحریر در آمده است. فرضیه «تبدل رأی» در این پژوهش به طور کلی رد می‌شود.

از آنجا که اصل نبوت از اصول دین است و در دین‌داری افراد نقش محوری ایفا می‌کند و عدم معرفت به دلایل آن منجر به عدم باور مبتنی بر علم می‌شود، لذا لازم است ادله اثبات ضرورت نبوت دوباره مورد بازبینی، تحلیل و ارزیابی قرار گیرد. نظر به این که خواجه نصیرالدین طوسی بزرگ‌ترین متکلم دنیای اسلام است،در این پژوهش آرای وی مبنا قرار گرفت؛ ادله‌ای که در اثبات اصل نبوت از اهمیت بسزایی برخوردار هستند تحلیل و ارزیابی شد و در نهایت استدلالی همراه با تقریری نو از برخی ادله اقامه گردید .مبنای این دلایل که عبارتند از نیاز جامعه به قانون،هدایت فطریات و تعدیل غرائز،نیاز جامعه به معرفت،بعثت انبیاء از کمالیات برتر بودن و قاعده لطف قبلا مورد بررسی قرار گرفته است اما تبیین درست و رسایی از این دلایل به دور از نقص و اشکال که بتوان به آن اعتماد کرد موجود نیست.لذا لازم دیده شد این موضوع مورد تحقیق قرار گیرد. پژوهش کنونی با بررسی و ارزیابی تک تک مقدمات این استدلال‌ها و در نهایت تقریری نو از برخی ادله ارائه می‌شود تا این دلایل با اتقان بیشتری فراروی دین‌داران قرار گیرد. دلیل عقلی نو نیز ارائه شده است. از نتایج مهم این پژوهش این است که ساختاری درست و دقیق از هر یک از دلایل ارائه ‌گردیده است به طوری که به دور از اشکالات وارده و برخی ابهامات بتوان از آن مقدمات دفاع کرد. در این پژوهش این موضوع مطرح شده است که می‌توان به جای پرسش از ضرورت نبوت، به کارکرد انبیاء پرداخت. البته نمی‌توان گفت ضرورتی وجود نداشته، بلکه می‌توان گفت بحث از ضرورت به مانند برخی دیگر از مباحث چون جبر و اختیار و معاد، می‌تواند دارای اسراری در عالم الوهیت باشد و به همین جهت شاید بهتر باشد به جای ادله ضرورت نبوت، به کارکردهای انبیاء پرداخته شود.

موضوع انسان ارزشمند در افق فکری خواجه نصیرالدین طوسی یکی از مباحث مهم در اندیشه‌های فلسفی و اخلاقی اوست. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای به بررسی ارزشمندی انسان در سه حوزه معرفتی با تمرکز بر نقش عقل در شناخت حقایق و تنظیم رفتار انسان، گرایشی با هدف بررسی امیال فطری به حقیقت‌جویی، علم دوستی و ... به عنوان زمینه ساز ارزشمندی انسان و رفتاری با تمرکز بر تحلیل تعامل انسان با خود، خدا و دیگران با تاکید بر حاکمیت عقل و عدالت در دو بعد فردی و اجتماعی می‌پردازد. یافتهها نشان می‌دهد که در اندیشه خواجه طوسی ارزشمندی انسان در گرو هماهنگی بین شناخت عقلانی و گرایش‌های فطری و رفتارهای انسان است. وی با تاکید بر نقش مبانی انسان شناسی و اکتسابیات ( تربیت، محیط اجتماعی و ...) این دو را عواملی تاثیرگذار در جهت رشد یا تضعیف فطریات می‌داند.از سویی رذایل اخلاقی مانند جهل، افراط در بهره‌وری از قوه غضب و شهوت و ... به عنوان موانعی در تحقق ارزشمندی انسان بیان شده‌اند. بنابراین، خواجه طوسی با در نظر گرفتن و پیوند بین حکمت نظری و عملی چارچوبی جامع ارائه می‌دهد که در آن ارزشمندی انسان نه تنها در گرو یک بُعد بلکه در تعامل ساحت‌های وجودی انسان تحقق می‌یابد.

این پژوهش به بررسی و تحلیل دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی درباره نقش و جایگاه عقل عملی در تدوین و اجرای قانون متکی به شرع و عرف می‌پردازد. فلاسفه از دیرباز حکمت را به نظری و عملی تقسیم کرده‌اند. ارسطو در کتاب متافیزیک می‌گوید: «هدف شناخت نظری، حقیقت و هدف شناخت عملی، کُنش است». ابن سینا نیز در دانشنامه علائی چنین آورده است: «پس علم‌های حکمت دو گونه بٌوَند: گونه‌ای آن بود که از حال کُنش ما آگاهی دهد و این را علم عملی خوانند... و دیگر آن بود که از حال هستی چیزها ما را آگاهی دهد... و این را علم نظری خوانند.» قلمرو عقل عملی، که منشأ حکمت عملی است، سه حوزه اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مُدن را در بر می‌گیرد. اداره جامعه (سیاست مدن) نیازمند تدوین و اجرای قانون است. مسأله اصلی اینجاست که چه فرد یا نهادی، با چه فرآیندی و با تکیه بر چه منبع یا منابعی عهده‌دار تدوین و اجرای چنین قانونی است؟ و نقش عقل عملی در تدوین و اجرای این قانون چگونه است؟ قوانین شرعی و قوانین عرفی دو ستون اصلی نظام‌های حقوقی و اجتماعی در جوامع دینی محسوب می‌شوند. وقتی منبع قانون متکثر و متعدد می‌شود، یعنی وقتی در جامعه‌ای، مانند جامعه اسلامی، هم با قانون شرعی سروکار داریم و هم با قانون عرفی، قانون‌گذاران و مجریان قانون با مسئله و معضل سازگار کردن این دو قانون هم در مقام تدوین و هم در مقام اجرا مواجه می‌شوند. سازگار کردن شرع و عرف در مقام تدوین و اجرای قانون نیازمند بهره‌گیری از عقل عملی و حکمت عملی است. بسیاری از بحران‌ها، نزاع‌ها و اختلاف‌نظرهایی که در کشورهای اسلامی وجود دارد به همین موضوع برمی‌گردد. برای مثال اختلاف طرفداران حکومت مشروعه با طرفداران حکومت مشروطه در نهضت مشروطیت و اختلاف طرفداران جمهوریت با طرفداران اسلامیت در انقلاب اسلامی به اختلاف بر سر شیوه سازگار کردن قانون شرع و عرف برمی‌گردد. خواجه نصیرالدین طوسی شخصیت کم‌نظیری در فرهنگ و تمدن اسلامی است که هم از نظر علمی و تخصصی صلاحیت نظریه‌پردازی درباره این موضوع را داشته و هم در طول عمر پربرکت خود توفیق وزارت و تجربه عملی در استفاده از عقل عملی در مقام اجرای قانون را یافته است. تحلیل و بررسی آرای خواجه نصیرالدین طوسی درباره این موضوع، که بخشی از فلسفه عملی (حکمت عملی) اوست، از آن جهت حائز اهمیت است که وی از یکسو در فقه، اصول، فلسفه، ریاضیات، اخلاق، نجوم، و سایر علوم تجربی رایج در آن دوران مجتهد، صاحب‌نظر و صاحب تألیف است؛ و از سوی دیگر، در دورانی بسیار بحرانی به عنوان وزیر در تدبیر امر سیاسی و تعیین شیوه حکمرانی و اجرای قانون نقشی کلیدی بر عهده داشته است. با بررسی نظریات و آثار پیشین در این زمینه، مشخص می‌شود که رابطه میان عقل عملی و استنباط احکام فقهی نزد خواجه نصیرالدین طوسی به طور جامع مورد بررسی قرار نگرفته است. همچنین تبیین نقش عقل عملی در نظام سیاسی-حقوقی که بر دو منبع شرع و عرف استوار است، در اندیشه خواجه نصیر به صورت منسجم ارائه نشده است. این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی به بررسی این موضوع در آثار خواجه می‌پردازد.

مسئله شرور یکی از مهمترین مسائل حیات بشر است که بر اساس وجود کاستی‌ها، مصائب، آلام و بلاها در طول زندگی بشر زمینه و بستر شبهاتی را درباره خالق هستی بخش و مدبر عالم هستی به وجود می‌آورد. این شبهات سبب به چالش کشاندن مباحثی چون وجود خدا، توحید و یگانگی خدا، عدل الهی، قدرت و علم و حکمت الهی، نظام احسن و اختیار بشر شده ‌است. لذا پاسخ به این مسئله بسیار حائز اهمیت است. پژوهش پیش رو با اتکا به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت اسنادی- کتابخانه‌ای در جهت استحصال راه‌های برون رفت از مسئله شر از منظر دو اندیشمند مسلمان، خواجه نصیر طوسی و علامه طباطبائی با دو رویکرد کلامی و فلسفی به این نتایج دست یافت که این دو اندیشمند تا حدود زیادی در تعریف شر اتفاق نظر دارند و پاسخ متمایز خواجه، از منظر توجه دادن به اصل عوض و انتصاف است و پاسخ ویژه علامه، عنایت به فقر وجودی و نظام احسن خلقت است. لذا از آنجا که تمامی پاسخ‌ها تحت تأثیر مبانی فکری قرآنی و روایی بازخوانی می‌شود برای داشتن پاسخی جامع جهت رفع شبهات عملی و نظری مسئله شر باید پاسخ های دو رویکرد فوق تجمیع گردد چرا که مکمل هم هستند. محقق در سیر مطالعاتی به این مسئله دست یافت که اگر مسئله شر با توجه به سنت های الهی به صورت مصداقی مورد واکاوی قرار بگیرد، می‌تواند علاوه بر ارائه پاسخ برای رفع شبهات، منتج به ارائه راهکار برای در امان ماندن نسبی از این شرور گردد.

مسئله نبوت پس از اصل توحید جایگاه ویژه‌ای در اندیشه دینی دارد. در این تحقیق، به روش توصیفی و تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای به مقایسه دیدگاه ابن سینا و خواجه‌نصیرالدین طوسی در فلسفه نبوت پرداخته شده است تا از این رهگذر، نقش فلسفه در تبیین نبوت به‌عنوان یکی از اصول اعتقادی روشن شود. هدف اولیه پژوهش حاضر بررسی فلسفه نبوت از دیدگاه ابن سینا و خواجه‌نصیر الدین طوسی به بحث گرفته شده است و نکات اشتراک و افتراق هر دو متفکر بیان شده است. اغلب متکلمین مسلمان، نبوت را عطیه و گزینش ویژه الهی دانسته و در غیر کسبی بودن آن تأکید ورزیده‌اند؛ اما فیلسوفان مسلمان با دید فلسفی وارد قضیه شده و توجه خود را به شخصیت و استعداد نبی متمرکز کرده‌اند. بواسطه و مطالعاتی که من داشتم در این پایان‌نامه منعکس است به نظر می‌رسد که دیدگاه این دو متفکر ناظر به مسئله نبوت دربردارنده یک‌سری اشتراکات و افتراقات است اشتراکات آن این است که هر دو متفکر نبی و پیامبری را موهبتی الهی از جانب خداوند به‌سوی بندگانش می‌دانند تا انسان‌ها را راهنمایی نماید و قایل به این باور هستند که انبیا از جمله انسان‌هایی کامل هست که دارای بالاترین عقل نظری و عملی هستند و بدون تعلیم و آموزش قادر به یادگیری هست و ضرورت انبیا را هر دو متفکر در راستای سعادت حقیقی زندگی اجتماعی و هم تأکید در امر دنیوی و اخروی می‌دانند و همچنین هر دو متفکر قایل به عصمت انبیا هستند و افتراقات این دو متفکر در فلسفه نبوت در بیان خصلت‌ها و ویژگی‌های پیامبران می‌دانند ابن سینا سه خصلت برای نبی قایل‌اند که این خصلت‌ها نبی را با دیگر انسان‌ها متمایز می‌کنند عبارت‌اند ا‌ز: خصلت اول شدت وحدت قوه حدس. خصلت دوم، جودت و قدرت نیروی تخیل است و خصلت سوم شدت قوه متصرفه است. اما خواجه‌نصیر الدین طوسی سه نکته را در تعریف نبی بیان می‌کند که این سه نکته را تنها برای انبیا قایل است و آن عبارت‌اند از: هویت انسانی نبی، رابطه خدا و انسان، هویت اخباری نبی هستند. در مسئله عصمت انبیا، ابن سینا به‌صورت مطلق به عصمت انبیا قایل است و هر گونه سهو و خطا را از ساحت قدس آنها دور می‌داند؛ اما خواجه نصیرالدین طوسی ایل به عصمت مطلق در بُعد نظری نیست تنها شامل دریافت و حفظ و ابلاغ وحی می‌شود؛ اما در بُعد عملی به‌صورت مطلق قایل هست و گسترده آن را در داوری منازعات، موضوعات احکامی دینی، مسائل اجتماعی و عادی زندگی هم در بر دارد. نکته افتراق دیگری این دو متفکر در مسئله عقل و وحی هست در نزد ابن سینا هر گونه معرفتی افاضه عقل فعال و اگر وحی هم افاضه عقل فعال به نفس نبی است در فلسفه ابن سینا قوه حدس ازاین‌جهت بسیار مهم تلقی می‌شود که به‌وسیله آن بین معرفت وحیانی و غیر وحیانی فرق نهاده شده. نزد ابن سینا وحی القا خداوند به واسطه امر عقلی است. هنگامی که نفس در حال بیداری با مفیض وحی؛ یعنی عقل فعال مرتبط می‌شود معارف وحیانی را دریافت می‌کند. اما خواجه‌نصیر به عقل و وحی و مناسبات این دو به طور مستقل نمی‌پردازد؛ بنابراین خواجه به عقل و وحی و به‌ویژه موضوع فلسفه و فقه و روابط این دو، بیشتر به‌صورت ظاهری و خارجی و سیاسی توجه دارد.