جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سعادت و شقاوت به مثابه پیشرفت و پسرفت از جمله مقولاتی است که در ادوار تاریخی مختلف، میان دانشمندان، و حتی در عرف عوام، مورد بحث بوده است. زندگی جاودانه پس از مرگ، موجب شده که انسان تمام تلاش خود را به کار گیرد تا موجبات سعادت برای دنیا و به ویژه عالم پس از مرگ خود، فراهم کرده و از شقاوت دوری نماید. این پژوهش، با روش توصیف و تحلیل متن و به شیوه کتابخانه ای، درصدد واکاوی دیدگاه های کلامی دو متکلم، شیخ اشراق و ابن سینا، در زمینه معنا و راه های کسب سعادت و شقاوت در دنیا و آخرت است. سهروردی راه کسب سعادت یا شقاوت را، انجام یا ترک اوامر و نواهی الهی، در عالم پس از مرگ دانسته و سعادتمندان را، پیروان حضرت محمد(ص) می داند، اما ابن سینا سعادت را ترجیح سعادت نفسانی بر سعادت جسمانی بیان داشته، که در گرو تامین نیازهای افراد جامعه است، و افراد شقی را، کسانی می داند که حق را شناخته، ولی اغلب آن را انکار می کنند.

"سهروردی خود در مقدمهء حکمةالاشراق به تمایز روشی فلسفه‌ اشراق از فلسفهء مشا اشاره می‌کند و می‌گوید که حکمت اشراق دارای روش دیگری است، در این روش حقایق نخست از طریق کشف و ذوق برای او حاصل شده و نه از راه فکر و استدلال،و آنگاه در مقام دیگر برای یافتهای شهودی خویش درصدد اقامه برهان و حجت‌ برآمده و دریافت‌های خویش را در قالب‌های استدلالی و برهانی ریخته است. نیز در مورد نور حسی یا عارضی سهروردی‌ می‌گوید ظهور انوار عارضی و حسی نیز به امری زائد بر آنها نمی‌باشد تا لازم آید فی نفسه خفی باشد و بلکه ظهور آنها نیز از ناحیهء حقیقت ذات آنها می‌باشد و چنین‌ نیست که نخست نوری حاصل گردد و سپس آن را ظهور و روشنایی عارض و ملازم شود تا این که لازم آید در حد خود،نور نباشد و در نتیجه چیزی دیگر او را ظاهر کند چرا که این امر محال است. پس‌ می‌توان پرسش اصلی را چنین طرح کرد که آیا در دارهستی و عوالم وجود آنچه که مبدا پیدایش و تحقق موجودات می‌باشد و هستی آنها در گرو و وامدار آن است،نور است یا ظلمت؟به بیان دیگر نقش اصلی در دار هستی و در تمام مراتب وجود از آن نور است یا ظلمت؟هستی داری چه به صورت بی‌واسطه یا با واسطه در گرو نور است یا ظلمت؟از نظر سهروردی از آنجا که نور عین کمال و دارایی و فعلیت است و در مقابل،ظلمت عین نقص، نداشت و فقدان می‌باشد،پس نور است که‌"مبداء و نظم بخش سراسر عالم وجود است و این نور است که مبدئی وجودی است‌"85."

هدف از نگارش مقاله حاضر آن است تا نشان دهد، سهروردی فیلسوفی است که مکتب فلسفی اشراق را به وجود آورده ، و در فلسفه اش از اندیشه های عرفانی، ذوقی، و فلسفه افلاطون و افلاطونیان تاثیر پذیرفته و نگرش او به عالم هستی بر خلاف مشائیان بود و این حکمت از عرفای پیش از آن خصوصا عرفان ابن عربی تاثیر عمده ای گرفته و از آن جمله ، این دو متفکر هر دو قائل به قاعده امکان اشرف هستند و حقیقت را به صورت تشکیکی تصور میکنند. سهروردی ازین حقیقت تشکیکی به حقیقت نور و ابن عربی به حقیقت وجود تعبیر می کند ولی هر دو به نور الانوار قائلند، و سهروردی به اصالت نور معتقد است و وجود را مفهومی ذهنی و از اعتبارات عقلی می داند. بدین ترتیب ، در نگارش این مقاله بررسی تاثیر مساله عرفان ابن عربی بر افکار شیخ اشراق و توضیح و بسط آن محور اساسی است .

توحید افعالی مانند توحید ذاتی و صفاتی از مراتب نظری توحید است؛ یعنی به حوزه باورهای انسان تعلق دارد؛ توحید افعالی به معنای حصر فاعل و موثر حقیقی به خدااست. دین پژوهان در تبیین توحید افعالی دیدگاه‌های مختلفی ارائه داده‌اند برخی مانند اشاعره جانب (توحید افعالی) جبر راگرفته و برخی هم مانند عالمان تجربی در نقطه مقابل، جانب نظام علیت را مقدم داشتند. در این بین برخی هم تلاش نموده اند با راهکارهای مختلف- مثل علل اعدادی، علل طولی و تشأن- به امکان جمع آن دو تاکید نماینددر این نوشتار تلاش شـده است دیدگاه سهروردی را در موضوع توحیدافعالی به شیوه توصیفى ـ تحلیلى و با مراجعه به کتاب هاى ایشان، مورد دقت و بررسى قرار گیرد. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که از منظر شیخ اشراق هر فعل واثری در عالم هستی حدوثا وبقاء فعل حق است و به اراده ازلی حق تعالی منسوب است و هیچ کس نمی تواند به اراده مستقل خود فعلی اثری را تحقق بخشد. خدای متعال هم خالق تمام جهان هستی هم مربی عالم وهم بر رازق و حاکم برآفرینش می باشدو هیچ کس نیست که در این امور شریک او باشد هر فعلی در عالم منسوب به خدا ومشمول اراده حق است وهیچ کس با او در هیچ اراده وفعلی شرکت ندارد بنابراین هر اراده و فعلی که از انسان صادر می شود در حقیقت فعل و اراده خدا و منسوب به اوست. ایشان در مسئله توحید افعالی نه مانند، اشاعره جانب جبر را گرفته و نه مانند عالمان تجربی جانب نظام علیت را مقدم داشتند. بلکه با راهکارعلل طولی به امکان جمع آن دو تاکید کرده است.

در مورد نظر شیخ اشراق در این مسأله میان فیلسوفان متأخر بعد از او اختلافات زیادی وجود دارد. اما در بعضی نظرات با نسبت دادن اصالت وجود یا ماهیت به حکمای قبل‌تر از میرداماد مثل بوعلی و شیخ اشراق تلویحا قائل به این قول هستند که این بحث به صورت غیر مستقیم در آن زمان مطرح بوده است. حال سؤال این است که نظر شیخ اشراق چیست؟ آیا او اصالت وجودی است یا اصالت ماهیتی؟ یا این که اصلا هیچ کدام از این دو شق در مورد او صحیح نیست و دارای نظر سومی است؟ در این نوشتار سعی شده تا پیرامون نظر شیخ اشراق در این مسأله و اقوالی که به ایشان نسبت داده شده بررسی اجمالی صورت گیرد. ۱. قبول اصل نزاع قبل از ورود به بحث و مطرح کردن اقوال، مقدمتا باید این مطلب مورد توجه قرار گیرد که بنا به یک نظر، نزاع در اصالت وجود و ماهیت یک نزاع لفظی است. ۱ باید توجه داشت این فرضیه برای اثبات مدعای خود نیاز به شواهد بیشتر و متعددی دارد و به نظر می‌رسد که این قول در بسیاری از موارد با تصریحات طرفین که در ادامه ذکر می‌شود، سازگاری ندارد. » البته ایشان می‌گویند که لازمۀ قول شیخ اشراق در مسأله عدم زیادت وجود بر ماهیت اصاله ماهیتی شدن است. ایشان در ادامه به این نکته توجه می‌دهند که اصالت ماهیت و مجعولیت آن در فلسفۀ اشراق با آنچه در فلسفه ملاصدرا رد می شود، تفاوت دارد. صحت این قول که «شیخ اشراق اعیان خارجی را چیزی جز حقیقت نور نمی‌داند» برای کسی که نظر اجمالی به کتاب حکمۀ الاشراق داشته باشد، به راحتی قابل درک است.