جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کتابی آسمانی برای هدایت مسلمانان است که مملو از معجزات و نکات گوناگونی است که برای تمام جنبه های فردی و اجتماعی انسان سودمند است. قرآن و معصومین, گاه با کلماتی به ظاهر ساده و بی روح، چنان پرده های زنده و زیبا و تابلوهای نفیس را در برابر مخاطبان به نمایش گذاشته اند که پس از گذشت قرن ها هنوز جذابیت خود را حفظ کرده و هر یک از آیات در پیش روی فکر و تصور آدمی و پای روح آدمی را به عالمی پرنشاط و زنده می‌گشایند مباحث دقیق زندگی در کلام وحی آمده که یکی از آن مسائل، رحمت پروردگار و آیین آن در برابر اطاعت انسان است. در کلام وحی، این مؤلفه قابل لمس می‌باشد که در سوره احزاب هم کاملا مشهود است. منظور از وحدت ساختاری سوره، این است که ساختار و ترکیب کمی و کیفی هر یک از آیه‌ها در یک سوره، علت آن را پی جویی غرضی واحد در هر یک از آیه در آن سوره دانسته است و تناسب و ارتباط میان آیات و سوره‌های قرآن کریم نیز به شمار می‌رود و اگرهدف از وحدت سوره ها نمایان شود و از شبهات به دور باشد. آثار و برکات آن در مباحث قرآنی وکتاب های تفسیری نمایش داده خواهد شد. این پژوهش در صدد است که این اطاعت انسان در برابر خداوند را با توجه به وحدت ساختاری آیات مورد بررسی قرار دهد واین پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی انجام یافته است. با مراجعه به منابع مکتوب ،این نتیجه حاصل شد که، بحث رحمت و اطاعت خداوند در حجاب، جنگ خندق و ازدواج رسول خداوند با همسر پسر خوانده خود دریافت می‌شود.

توجه به سیاق و روابط همنشینی در کنار تحلیل معنایی واژگان یک متن، نقش بسزایی در کشف معانی آن متن و راهیابی به مقصود اصلی گوینده دارد. ازاین‌رو تحلیل معنایی واژۀ ترس در آیاتی که به‌ظاهر با عصمت پیامبران متناقض است و نیز سیاق­شناسی این آیات و احاطه و اشراف به علم کلام، راهنمایی برای کشف مراد خداوند و مطابقت دادن مفهوم آیه با مقولۀ عصمت می­باشد. همچنین ترجمۀ این آیات از زبان مبدأ نیازمند نگاه­داشت ساختارهای دستوری و بلاغی و انعکاس مبانی کلامی صحیح در زبان مقصد بوده تا شائبۀ عدم عصمت پیامبران را در ذهن خواننده ایجاد نکند. پژوهش حاضر با بهره­گیری از روش تحلیل انتقادی و انتخاب تعدادی از روش­های ترجمۀ تحت‌اللفظی، امین، معنایی، تفسیری و آزاد به واکاوی تفسیری و نقد ترجمۀ آیۀ 37 سورۀ احزاب، که حکایتگر ترس پیامبراکرم6 و تلقی عدم عصمت آن جناب است، پرداخته و به این نتیجه رسیده است که فهم حقیقت ترس پیامبر6 از مردم در گرو کشف وجه و جهتی است که ترس از آن صورت پذیرفته است. با سیاق­شناسی و بررسی ادلۀ کلامی و تفسیری، تنها وجه صحیح ترس پیامبر6، ترس از اثر نامطلوب در ایمان مردم برای ریشه­کن کردن حکم جاهلی تحریم ازدواج با همسر پسرخوانده است.

سورۀ احزاب مضامینی چالش‌انگیز در ارتباط با مسائل شخصی پیامبر ص مطرح نموده که موجب قضاوت‌هایی دربارۀ ایشان و دست‌مایۀ منتقدان اسلام گردیده است. از سوی دیگر، شماری از منتقدان، قرآن را کتابی پریشان و آشفته می‌دانند که موضوعات مختلف و بی‌ارتباط را در کنار هم آورده است که تنوع و تعدد و پراکندگی ظاهری موضوعات در سورۀ احزاب می‌تواند مؤید این نظر باشد. علی‌رغم چندین پژوهش دربارۀ این سوره، از منظر تحلیل گفتمان که از روش‌های جدید تحلیل متون در دانش زبان‌شناسی است، تاکنون مطالعه‌ای پیرامون آن صورت نگرفته است. گزاره‌های سیاسی‌اجتماعی فراوانی در سورۀ احزاب موجود است که طبق فرضیۀ این پژوهش حول محوری واحد گرد آمده است و این پژوهش در پی آن است تا با بهره‌گیری از برخی مؤلفه‌های تحلیل گفتمانی لاکلا و موفه که مشخصۀ آن تسری گفتمان از حوزۀ فرهنگ و فلسفه به جامعه و سیاست است، فضای تخاصم گفتمانی در سورۀ احزاب را تبیین کند. طبق یافته‌های این پژوهش، دو گفتمان متخاصم در موقعیت نزول سورۀ احزاب درصدد تضعیف هژمونی یکدیگر بوده‌اند. منافقان و بیماردلان گفتمان نفاق و جهل را شکل داده بودند که دالّ مرکزی آن موروثی دانستن جایگاه پیامبر ص و گرایش به نبوت فرزندخواندۀ ایشان به عنوان نبیّ بعدی بود و دیگر دالّ‌های این گفتمان نیز آن را تقویت می‌کرد. در واکنش به آن، گفتمان ایمان، با پشتیبانی خدا و پیامبر ص و مؤمنان راستین، با تبیین جایگاه پیامبر ص به عنوان فرستادۀ خدا و خاتم النبیین که نه موروثی و نه قابل انتخاب است، ضمن حفظ هژمونی خود، به تبیین این موضوع به عنوان دالّ مرکزی خود مبادرت ورزید.

روش تفسیر اجتماعی مقام معظم رهبری به ایشان این توان را داده است تا دیدگاه‌ها و دستورات اجتماعیِ قرآن را بیشتر از دیگران موردتوجه قرار دهند. پژوهش پیشِ‌رو که به روش تحلیلی ـ اسنادی، سامان یافته به بررسی تفسیر مقام معظم رهبری از آیه شصتم سوره احزاب و بازکاوی مفاد و سبک و سیاق اجتماعی پررنگ این آیه و تحلیل چگونگی دلالت آن بر جرم‌انگاری تنش‌آفرینی اجتماعی سلبریتی‌ها پرداخته است. از تفسیر مقام معظم رهبری از این آیه شریفه می‌توان این نکات را به دست آورد: 1. گناه اِرجاف به شایعه‌پراکنی اختصاص ندارد؛ 2. گناه اِرجاف به ساحت جنگ و جهاد اختصاص ندارد؛ 3. ارجاف، روش و شگرد دیرینه جبهه تبلیغاتی کافران علیه جبهه اسلام است؛ 4. برخی مصداق امروزینِ واژه قرآنی «المرجفون» به شمار می‌آیند؛ 5. گناه اِرجاف در جامعه جنبه حساس ضدّ امنیتی دارد؛ 6. آزادی بیان به معنای آزادی ارجاف نیست. توجه به مجموعه نکات پیش‌گفته، ما را به این نتیجه می‌رساند که تنها، تعمّق در همین آیه شریفه و توجه به تفسیر مقام معظم رهبری از آن کافی است تا مبانی حقوقی و قرآنیِ جرم انگاریِ برخی سلبریتی‌ها در ارجاف و تنش‌آفرینی در جامعه و ضرورت و چگونگی مقابله با این جرم به شکل منقّح بیان شود.

آیات 31 نور، 53 و 59 أحزاب به عنوان آیات حجاب مشهور است. پژوهش حاضر درصدد بررسی روش تفسیر آیات فوق از دیدگاه صاحبان تفاسیر الکشاف و المیزان است. بر پایه ترتیب نزول و ظاهر آیات، خدای متعال ابتدا در آیه 53 احزاب به مردان مؤمن دستور می دهد که مواجه آنها با همسران پیامبر| «من وراء حجاب» باشد. سپس در آیه 59 از زنان مؤمنه می خواهد خود را با «جلباب» بپوشانند، تا مورد آزار نامحرمان قرار نگیرند. سرانجام در آیه 31 نور با ذکر جزئیات مسئله حجاب، حد و حدود آن را ترسیم می فرماید. در این میان زمخشری گاهی با استناد به روایات ضعیف، تفسیر غیر قابل قبولی را از آیه مورد بحث ارائه داده است که در هنگام مقایسه نظرهای ایشان با نظرهای علامه طباطبایی و ارزیابی دلایل و مستندات ایشان، برخی نظرهای زمخشری مانند: «سبب نزول آیه 53 احزاب ناراحتی و غیرت خلیفه دوم از رفت وآمد مردان اجنبی به منزل پیامبراکرم| است» به طور قطع قابل خدشه است. همچنین هر دو مفسر گاهی بدون دلیل، دست از ظاهر آیه برداشته و تفسیری خلاف ظاهر ارائه کرده اند.

طلاق و گسست خانواده در دین اسلام، امری نکوهیده و مورد غضب خداوند است ولی اگر تداوم زندگی مشترک به خاطر ناسازگاری شدید و پایدار، میسر نباشد، جدایی همسران موجه می نماید. تعبیر قرآنی «سراحا جمیلا» (احزاب/ 28، ۴۹)، بر ضرورت زیبا و اخلاق مدارانه بودن شیوه تعامل همسران با یکدیگر در فرایند طلاق دلالت دارد تا ضمن رهایی زن، کرامت وی نیز مخدوش نگردد. این پژوهش که با روش توصیفی – تحلیلی سامان یافته، پس از بررسی مفهوم «سراح جمیل»، به بازخوانی و مستندسازی دیدگاه های مفسران در مورد این آموزه قرآنی پرداخته تا شاخصه های ایجابی و سلبی طلاق زیبا را ارائه نماید. یافته های پژوهش بیان گر آن است که واژه «جمیل» در قرآن کریم در مورد راهبرد شایسته و زیبای انسان ها در شرایط طاقت فرسا به کار رفته و انگیزه مثبت، رعایت مقررات طلاق، ایفای شایسته حقوق مادی و معنوی، یأس از اصلاح و آشتی، خوش گفتاری و خوش رفتاری، مشورت و توافق سازنده، پاسداشت حرمت یکدیگر و احترام به حق انتخاب همسر آینده، بخشی از شاخصه های ایجابی طلاق زیبا است و در مقابل، خشونت های گفتاری و رفتاری، ضرر رسانی و ستم بر یکدیگر، کتمان حقایق، بهتان و رفتارهای گناه آلود، بخشی از شاخصه های سلبی طلاق زیبا است.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، در بحث از آیات 7 و 8 سوره احزاب، این دو آیه را از آیاتی به شمار می آورد که به تلویح به عالم ذر اشاره دارند. علامه فضل الله، این نظریه را غیر قابل قبول دانسته و دلالت آن آیات را بر عالم ذر نمی پذیرد. با در نظر گرفتن تحلیل هر دو مفسر از حقیقت عالم ذر و تبیین ویژگی های آن، و با توجه به صبغه مباحث فلسفی علامه طباطبایی در ارائه مباحث تفسیری و همچنین مبانی جهان شناسانه ایشان که در آثار متعددشان منعکس گردیده و با نظر به قرائن موجود در آیات مذکور که به اعتقاد نگارندگان برداشت علامه طباطبایی را تایید می نمایند، می توان چنین ادعا نمود که نظر علامه طباطبایی در دلالت این دو آیه بر عالم ذر که نظریه ای بدیع به شمار می آید، بیانی مستدل بوده و از درجه اتقان بالایی برخوردار است.

گاه شهرت تفسیری مانع بازخوانی آیات است. آیات 32و 33 احزاب همواره مورد اتفاق تفسیری بوده و آن­را در خطاب به امهات­المؤمنین و توصیه به حجاب، عفاف و حبس آنان در منزل تفسیر نموده­اند. به­نظر می­رسد این تفسیر در وجوهی، باشأن رسالتی پیامبر، شواهد تاریخی، سیاق و فضای سیاسی سوره در تعارض است. برون­رفت واکاوی نقادانه این آیات با بررسی واژگان کلیدی آن، نشان داد که می­توان در تفسیر آیات، احتمال داد که این آیات از محتوائی سیاسی برخوردار هستند و نمی­توان آن­را صرفاً در حد توصیه­ایی به حیا و عفت­ورزی امهات­المؤمنین تقلیل داد. بر اساس این احتمال و درنگ، فراز «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ» درمعنای خوارننمودن، اطاعت نکردن و تأثیر نپذیرفتن از منافقان بوده و مراد از «قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ» نیز آرامش برقرار کردن و خاموش نمودن آتش فتنه در خانه است. شواهد تاریخی حکایت از ورود این تفسیر به منابع تفسیری از قرون اولیه باهدف مستور ماندن نفوذ جریان نفاق در خانه­های زنان پیامبر، و کم­رنگ نمودن خطاهای امهات­المؤمنین و در پی آن سرزنش­های متعدد قرآن دارد.

برخی از علمای معاصر بر این باورند که عموم مسلمانان از صدر اسلام تاکنون در قرائت قرآن به یک قرائت واحد ملتزم بوده‌اند. آن قرائت، همان قرائتی است که از جانب خداوند متعال نازل شده و بر زبان مبارک رسول اعظم (ص) جاری گشته و مسلمانان سینه‌به‌سینه تا به امروز آن را حفظ نموده‌اند و فرمان حضرات معصومین (ع) مبنی بر قرائت قرآن مطابق «قرائة الناس»، اشاره به همان قرائت واحد دارد و حفص بن سلیمان نیز به همان قرائت واحد، ملتزم بوده است. لکن با بررسی متن، سند و دلالت روایات مربوط به «قرائة الناس» و همچنین اسناد و مدارک تاریخی و تفسیری، به‌روشنی می‌توان دریافت که اولاً منظور از «قرائةالناس»، یک قرائت منحصربه‌فرد در تمامی اعصار و امصار نیست و ثانیاً قرائت حفص از عاصم در زمان‌ها و مکان‌های مختلف اسلامی، از شیوع امروزی برخوردار نبوده و به گواهی علما و مفسران متقدم و متأخر، در موارد متعددی با قرائت رایج در میان مردم مطابقت نداشته است.

نگرش ساختاری به سوره­های قرآن، رویکردی جدید در­ بین قرآن­پژوهان معاصر است. این رویکرد به دنبال کشف غرض و محور اصلی و­ ترسیم ساختار هندسی در سوره­هاست. از این رهگذر، اثبات انسجام و هماهنگی در سوره­ها، تأکید بر وحیانی بودن چینش آیات، اثبات معجزه بودن قرآن، حل اختلافات تفسیری و یافتن پاسخی مناسب به شبهات مستشرقان در خصوص پراکنده بودن قرآن نیز فراهم می‌شود.­ در بین روش‌های متعدد کشف غرض سوره­ها، روش جامع‌نگر که با تکیه بر عناصر درون‌متنی و برون‌متنی، غرض سوره را به‌طور مستدل ارائه می­دهد، از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. این پژوهش با رویکردی توصیفی و تحلیلی به بررسی و کشف استدلالی ساختار و غرض سوره احزاب پرداخته است. یافته­ها نشان می­دهد که سوره احزاب از ده سیاق تشکیل شده، گرچه هر سیاق برای خود دارای غرضی است، اما همه آن‌ها بر محور غرض اصلی سورهکه عبارت است از «نحوه اطاعت از خدا و پیامبر (ص) در موضوعات سیاسی، نظامی، اجتماعی و خانوادگی، جهت تحکیم پایه‌های رهبری و امت اسلامی» در حرکت‌اند.